CHƯƠNG 19 MÓN NỢ

Morel, người thợ mài ngọc, luôn luôn phải chứng kiến những cảnh tượng rầu rĩ như cảnh tượng chúng tôi vừa thuật lại, tuy vậy khi ném chiếc roi lên bàn, bác vẫn thở dài ngao ngán:

- Chao ơi, đời ơi là đời, đời ơi là đời!

- Có phải lỗi tại tôi không? Lỗi ở tôi, khi mẹ tôi lú lẫn như vậy? - Madeleine vừa khóc vừa nói. - Thế có phải lỗi của tôi không? - Madeleine hỏi lại.

- Nào tôi có đòi hỏi gì? Lăn ra làm việc cho cả nhà, ngày đêm miệt mài với công việc, tôi có bao giờ kêu ca đâu, còn sức lực tôi còn làm, nhưng tôi không thể vừa làm việc vừa đồng thời canh gác người điên, người ốm và trẻ con! Không, trời thật không có mắt, không, trời không có mắt! Thật không còn biết bao cơ cực cho một con người! - Người thợ mài ngọc than vãn bằng một giọng não nùng. Rồi uất lên, bác rơi mình trên chiếc ghế đẩu, tay ôm đầu.

- Bởi lẽ người ta không chịu nhận mẹ tôi vào nhà thương điên, bởi vì bà chưa điên hẳn, mình muốn tôi, tôi làm được gì trong việc này nào? - Madeleine kéo dài giọng ra, ảo não và rầu rĩ. - Khi mình tự giày vò về những chuyện mình không ngăn cản được, thì có ích gì nào?

- Chẳng có ích gì. - Bác thợ rèn trả lời, đưa tay lau giọt nước mắt vừa ứa ra. - Chẳng có ích gì… Mình nói phải. Nhưng khi tất cả đè nén chúng ta, đôi lúc chúng ta chẳng còn làm chủ được mình.

- Chao ơi, trời ơi là trời, khát ơi là khát! Tôi rét run lên vì cơn sốt đang hành hạ đây này. - Madeleine rền rĩ.

- Mình đợi một chút, tôi lấy nước cho mình.

Morel ra lấy hũ nước dưới mái nhà. Sau khi vất vả đập tảng băng phủ trên nước, bác múc đầy chén thứ nước giá buốt này, đến gần giường vợ lúc ấy đang sốt ruột giơ tay về phía chồng.

Nhưng, sau một lúc nghĩ ngợi, bác bảo vợ:

- Không, thế này lạnh quá! Trong cơn sốt, như thế này chỉ làm mình đau đớn hơn thôi.

- Làm tôi đau đớn hơn ư? Càng hay, thế thì mình đưa nhanh cho tôi, - Madeleine chua xót nhắc lại - như thế càng chóng xong, như thế mình càng đỡ bận vì tôi, mình chỉ còn là người canh gác bà điên và bọn trẻ. Bớt đi người ốm!

- Sao mình nói với tôi như vậy, Madeleine? Tôi không đáng phải chịu những lời ấy. - Morel rầu rĩ thở dài. - Mình ơi, mình đừng làm tôi buồn phiền, đầu óc tôi không được vững vàng cho lắm, nó không thể chịu đựng được thế đâu; và thế thì cả nhà sẽ như thế nào? Chính vì mình mà tôi nói, nếu chỉ riêng mình tôi, tôi không có gì phải lo lắng về ngày mai cả.

- Morel, mình ơi! - Madeleine mủi lòng nói. - Thật đấy, tôi đã nói với mình là tôi muốn mình khỏi vướng víu vì tôi. Đừng giận tôi nhé, tôi không có ý xấu đâu. Vâng, thật ra tôi sống cũng vô ích cho mình và các con. Từ mười sáu tháng nay, tôi ốm nằm một chỗ… Ôi, Chúa ơi! Tôi khát quá! Tôi xin mình đấy, mình cho tôi uống.

- Tí nữa! Tôi đang cố làm ấm chén nước trong tay tôi.

- Mình tốt biết bao! Như thế mà tôi còn nỡ nặng lời với mình!

- Madeleine tội nghiệp ơi, mình đau khổ, vì thế mình mới trở nên chua chát. Mình muốn nói gì tôi thì nói nhưng đừng nói rằng mình muốn làm tôi khỏi vướng vì mình.

- Nhưng tôi có thể làm được gì cho mình đâu?

- Thế các con, chúng làm gì?

- Làm cho mình phải làm việc quá nhiều.

- Tất nhiên, cũng nhờ cả nhà mà tôi có sức làm việc đôi khi đến hai mươi bốn giờ mỗi ngày, đến nỗi tôi trở thành dị hình và què quặt. Mình có tin rằng không có những cái đó, chỉ vì mỗi mình tôi thì tôi có làm cái nghề này không? Ồ, không, cuộc đời không đẹp lắm đâu, tôi cũng muốn dứt đi cho xong.

- Thì tôi cũng thế, - Madeleine phụ họa - nếu không có các con, từ lâu tôi đã bảo mình: “Anh Morel ơi, anh đã chán rồi, cả em cũng thế, thì giờ nhen lên một bếp than… ai sợ gì nghèo đói…” Nhưng còn lũ trẻ này… lũ trẻ này…

- Đấy, mình không thấy là chúng cũng được việc gì ư? - Morel nói với vẻ ngây thơ kỳ dị. - Này, được rồi, mình uống đi, nhưng từng ngụm nhỏ nhé, nước vẫn còn lạnh lắm.

- Ôi, cảm ơn mình! - Madeleine vừa nói vừa uống hối hả.

- Thôi, thôi…

- Nước lạnh quá, tôi run bắn lên này. - Madeleine vừa nói vừa trả chén cho chồng.

- Trời, tôi đã bảo mà, mình đau…

- Tôi không còn sức để run nữa. Hình như tôi bị lạnh ở tứ phía trong một tảng băng lớn, tất cả là thế…

Morel cởi áo trùm lên vợ và để mình trần. Con người khốn khổ này không có áo sơ mi.

- Morel, mình ơi, mình chết cóng mất thôi!

- Lát nữa, nếu tôi quá lạnh, tôi lại sẽ mặc vào một lát.

- Tội nghiệp mình… Vâng! Mình nói đúng. Trời không có mắt, chúng ta đã tội tình gì mà phải chịu đau khổ thế này, trong khi người khác…

- Mỗi người đều có những nỗi khổ đau, người phú quý cũng như kẻ nghèo hèn.

- Phải rồi, nhưng mà những người phú quý có những nỗi khổ làm họ nôn nao trong bụng và không làm họ run lên cầm cập. Mình ạ, khi tôi nghĩ với giá tiền của một viên trong số ngọc mình mài, chúng ta sẽ có cuộc sống phong lưu, chúng ta và các con chúng ta, điều này làm tôi phẫn nộ. Và những viên kim cương ấy, chúng giúp họ được những việc gì?

- Nếu chỉ hỏi: “Những cái này sẽ giúp cho người khác được việc gì?” thì ta đi quá xa rồi. Thì cũng như mình hỏi: “Cái đó giúp gì cho cái ông mà bà Pipelet gọi là tư lệnh, đã thuê và bày biện căn gác đầu ngôi nhà này nhưng ông ta không bao giờ đến? Cái đó giúp gì cho ông ta, khi đặt ở đấy những cái đệm êm chăn ấm, bởi ông ta trú tại một nơi khác?”

- Đúng thế, ở đấy có thể có đủ để may quần áo lâu dài cho một gia đình nghèo như nhà ta, không kể là ngày nào bà Pipelet cũng đốt lửa để làm cho đồ đạc của ông ta khỏi bị ẩm. Biết bao nhiệt lượng bị tiêu hao trong khi chúng ta và con cái chúng ta bị rét cóng! Nhưng mà mình sẽ bảo tôi: “Chúng ta không phải là đồ đạc!” Ôi! Những người giàu thật là quá quắt!

- Không quá quắt hơn những người khác đâu, Madeleine ạ! Nhưng mình thấy không, họ không biết thế nào là cảnh cơ cực. Họ sinh ra sung sướng, họ sống sung sướng, họ chết sung sướng, thế thì vì lẽ gì mình lại muốn họ nghĩ đến chúng ta? Rồi thì, tôi bảo mình… họ không biết… làm sao họ lại có được một ý niệm về những sự thiếu thốn của kẻ khác? Họ đói quá ư? Niềm vui họ càng lớn, họ chỉ việc ăn nhiều hơn. Trời lạnh quá ư? Càng hay, họ gọi đó là một ngày đông đẹp, giản đơn như vậy, nếu họ ra ngoài đi bộ, sau đó trở về góc lò ấm, và sự giá rét chỉ làm họ quý lửa hơn; như vậy họ không thể thương chúng ta nhiều bởi vì đối với họ, cái đói, cái rét xoay chuyển không có căn cứ. Họ không hiểu được, mình thấy không, họ không hiểu được! Mà vào địa vị họ, chúng ta cũng sẽ làm như họ thôi.

- Như vậy những người nghèo khổ tốt hơn tất cả bọn họ, bởi vì họ giúp đỡ lẫn nhau! Cô bạn trẻ từ tâm, cô Rigolette đã luôn chăm sóc chúng ta, tôi và các con trong những ngày bệnh tật, hôm qua đã dẫn Jérôme và Pierre đến chia sẻ bữa ăn tối. Và bữa ăn tối của cô hầu như chỉ có: một chén sữa và bánh mì. Ở tuổi cô, người ta ăn khỏe, chắc chắn là cô ấy chịu thiếu thốn.

- Cô gái tội nghiệp, cô ấy tốt thật. Và vì sao? Vì cô biết nỗi đau khổ. Và như tôi luôn luôn nói: “Nếu những người giàu biết được! Nếu những người giàu biết được!”

- Và cái bà nhỏ nhắn hôm kia đến đây với một dáng vẻ rất hoảng hốt, hỏi chúng ta xem có cần gì, bây giờ bà ta biết, thế nào là những người nghèo khổ… thì bà ta lại không trở lại.

- Tôi không nói như vậy. - Morel dịu dàng đáp lại. - Tôi nói ngược lại, họ có những thói xấu của họ, còn chúng ta có những thói xấu của chúng ta.

- Có thể bà ta sẽ trở lại, bởi vì, mặc dù nét mặt hốt hoảng, bà ta có vẻ rất dịu dàng và nhân hậu nữa.

- Điều không may là họ không biết… Không may là chẳng hạn có rất nhiều viên chức để tìm ra những kẻ vô lại đã phạm những trọng tội thì lại không có những viên chức để tìm ra những người thợ lương thiện, nặng gánh gia đình, đang sống trong những cảnh khổ cực tột cùng và do không được cứu trợ kịp thời, đôi khi đã để mình bị cám dỗ. Trừng phạt tội ác là tốt, nhưng ngăn ngừa nó có lẽ tốt hơn. Anh đã giữ được trung thực cho đến tuổi năm mươi nhưng sự nghèo khổ tột cùng, cái đói đẩy anh đến tội ác và thế là thêm một đứa đểu giả nữa, trong khi ấy, nếu người ta biết… Nhưng mà nghĩ đến những điều ấy để làm gì… thế gian là như nó tồn tại. Tôi nghèo và thất vọng nên tôi nói như vậy? Nhưng nếu tôi giàu có, tôi sẽ nói về những ngày hội và những cuộc vui. Nhưng mà, mình ơi, mình thấy thế nào?

- Vẫn như thế thôi… Tôi không cảm thấy chân tôi nữa… Nhưng mà mình, mình run lên kìa, hãy lấy lại áo của mình đi, và tắt ngọn đèn đi, bây giờ không cần nữa, trời sáng rồi.

Thật vậy, một luồng ánh sáng lờ mờ nhợt nhạt nặng nhọc lách qua tuyết bị chặn ở cái khuôn vuông của cửa mái, bắt đầu rọi buồn bã vào trong căn nhà tồi tàn, càng làm cho dáng vẻ của nó thảm thương hơn. Bóng tối của ban đêm ít nhất còn che đậy một phần những nỗi cơ cực ấy.

- Tôi đợi sáng rõ hơn một chút để làm việc. - Người thợ mài ngọc vừa nói vừa ngồi xuống mép đệm rơm của vợ, lấy tay đỡ trán.

Sau vài phút im lặng, Madeleine hỏi chồng:

- Khi nào thì bà Mathieu trở lại để lấy những đồ ngọc mình làm?

- Sáng nay. Tôi chỉ còn một mặt của viên kim cương giả phải mài.

- Một viên kim cương giả! Mình chỉ mài những viên ngọc quý, những thứ mà người ta tưởng không có ở trong nhà này thôi mà!

- Sao, mình không biết à? À, mà đúng thôi, hôm nọ lúc bà Mathieu đến, mình đang ngủ. Bà ấy đã đưa cho tôi mười viên ngọc giả, mười viên thạch anh màu sông Rhin để gọt đúng theo độ lớn và cùng một kiểu với số ngọc quý tương đương mà bà ấy đem tới; những viên ấy đang ở kia, bên cạnh các viên hồng ngọc. Tôi chưa từng thấy những viên ngọc nào đẹp hơn, mỗi viên chắc trị giá hơn sáu chục nghìn franc.

- Nhưng tại sao bà ấy bảo mình bắt chước làm giả những viên ngọc ấy?

- Một bà quý tộc, chủ nhân những viên ngọc này, một bà Công tước thì phải, đã ủy thác cho ông Baudoin, người thợ kim hoàn bán đồ trang sức của bà, làm thay vào đấy cho bà ta một bộ đồ trang sức bằng ngọc thật để tôi theo đấy tạo ra cho những viên ngọc giả có kiểu dáng như vậy; bà Mathieu đã ủy thác một công việc tương tự cho bốn người thợ mài ngọc bởi vì có bốn mươi hay năm mươi viên đá phải gọt. Tôi không thể làm tất cả, việc đó sáng nay phải xong, phải để ông Baudoin có thời giờ lắp ráp những viên ngọc giả. Bà Mathieu nói các bà quý tộc thường lén lút sai thay thế những viên kim cương của họ bằng những viên thạch anh màu sông Rhin.

- Mình thấy đấy nhé, những viên ngọc giả cũng có tác dụng y hệt những viên thật, và những bà quý tộc chỉ đeo những thứ ấy để trang điểm, có bao giờ có ý nghĩ hy sinh một viên nào vào việc đỡ đần những người cùng cực như chúng ta.

- Mình ơi! Mình biết điều một chút, nỗi phiền muộn đã làm mình hóa bất công. Ai biết là chúng ta, gia đình Morel, chúng ta là những người cùng cực?

- Ôi! Sao lại có người như thế! Sao lại có người như thế! Người ta chặt mình ra thành từng mảnh, mình ấy, thế mà mình vẫn cứ nói cảm ơn.

Morel động lòng thương cảm, nhún vai.

- Sáng nay, bà Mathieu còn phải trả cho mình bao nhiêu nữa? - Madeleine hỏi.

- Không còn gì nữa, bởi vì bà ấy đã ứng trước cho tôi một trăm hai mươi franc.

- Không còn gì cả! Nhưng hôm qua chúng ta đã tiêu hai mươi xu cuối cùng rồi.

- Phải. - Morel ủ rũ gật đầu.

- Vậy chúng ta xoay xở ra sao?

- Tôi cũng chẳng biết nữa!

- Người bán bánh mì cũng không muốn bán chịu cho chúng ta…

- Không, và hôm qua tôi đã mượn bà Pipelet một phần tư chiếc bánh mì.

- Mẹ Burette cũng không cho chúng ta vay gì ư?

- Cho chúng ta vay ấy à? Hiện nay bà ta đã có tất cả đồ đạc chúng ta cầm, bây giờ lấy gì bảo đảm để bà ta cho vay nữa? Lấy con gái chúng ta ư? - Morel chua chát.

- Nhưng mẹ tôi, các con và mình, hôm qua chỉ mới ăn có 1,5 livre bánh! Tất cả không thể chịu chết đói được. Vậy là lỗi tại mình đấy, năm nay mình đã không chịu đến đăng ký ở cơ quan từ thiện.

- Người ta chỉ đăng ký những người nghèo có đồ dùng, mà chúng ta thì không có. Cũng như muốn được nhận vào nhà trẻ thì trẻ em ít nhất cũng phải có một cái áo blouse, mà con chúng ta thì chỉ có những manh áo rách! Rồi ở cơ quan từ thiện, nếu tôi muốn đăng ký thì phải lui tới đó đến vài chục bận, bởi vì chúng ta không có người bảo trợ. Cái đó làm tôi mất nhiều thì giờ hơn là nó đáng giá.

- Vậy thì làm thế nào bây giờ?

- Có lẽ cái bà nhỏ nhắn hôm qua đến đây sẽ chẳng quên chúng ta?

- Phải đây, hãy trông vào đấy. Nhưng bà Mathieu sẽ cho mình vay một trăm xu chứ. Mình làm cho bà ta từ mười năm nay, bà ta không thể để một người thợ lương thiện nặng gánh gia đình trong một hoàn cảnh đau thương như thế này.

- Tôi không tin là bà ấy có thể cho ta vay gì nữa. Bà đã làm tất cả những gì có thể bằng cách ứng tiền dần dần cho tôi, một trăm hai mươi franc là một món tiền lớn đối với bà. Bởi vì bà là người môi giới bán ngọc và đôi khi có tới năm chục nghìn franc trong túi, bà cũng không vì thế mà giàu có hơn. Khi nào bà làm ra một trăm franc mỗi tháng, bà rất vui lòng, bởi vì bà cũng có gánh nặng phải nuôi hai cháu gái. Một trăm xu đối với bà, mình biết không, cũng coi như một trăm xu đối với chúng ta, và có những lúc người ta không có, mình biết rõ đấy. Đã ứng trước cho tôi nhiều, bà ấy không thể để mình và những người thân phải nhịn đói.

- Đấy, cái cảnh làm việc cho những người môi giới mà không làm việc cho những người thợ kim hoàn giàu có là như thế đấy; đôi khi họ có thể ít so đo hơn thiệt. Nhưng mà mình luôn luôn chịu để người ta bóc lột, đó là lỗi của mình.

- Lỗi của tôi ư? - Người thợ khốn khổ kêu lên, bực dọc về lời trách vô lý ấy. - Có phải mẹ mình là nguyên nhân của tất cả những nỗi cơ cực của chúng ta không? Phải hay không? Nếu không phải đền viên kim cương mà mẹ mình làm mất, chính mẹ mình ấy, chúng ta đâu đến nỗi, tiền công những ngày làm việc của tôi cũng khá, chúng ta lại có món tiền một nghìn một trăm franc rút từ quỹ tiết kiệm ra để thêm vào món tiền một nghìn ba trăm franc mà lão Jacques Ferrand trời đánh đã cho chúng ta vay.

- Thế mà mình cứ khăng khăng không chịu yêu cầu gì lão ta nữa. Nhưng mà, lão ta xem ra cũng keo kiệt, có kêu ca cũng chẳng ích gì; nhưng dù sao, thì cũng cứ thử xem.

- Lão ta, lão ta, yêu cầu lão ta! - Morel la lên. - Thà tôi bị thiêu bằng lửa nhỏ còn hơn. Này mình, mình đừng nhắc đến con người ấy nữa, mình sẽ làm tôi phát điên lên đấy.

Vẻ mặt người thợ mài ngọc thường dịu dàng và cam chịu, nhưng khi thốt ra những lời này bỗng trở nên u sầu và quả quyết, khuôn mặt xanh xao hơi ửng lên; bác đột ngột từ chiếc giường tồi tàn đứng dậy, đi lại trong tầng gác sát mái một cách bối rối. Mặc dầu dáng vẻ bên ngoài mảnh khảnh, dị hình, thái độ và đường nét của con người này toát ra sự phẫn nộ mãnh liệt.

- Tôi không phải là con người độc ác! - Bác thốt lên. - Cả đời tôi không làm hại ai, nhưng mà mình có biết không, lão chưởng khế ấy! (Bạn đọc hẳn còn nhớ là Marie, lúc còn rất bé, được giao phó cho viên chưởng khế này, và người hầu gái làm việc nặng của lão đã giao lại cô bé cho mụ Vọ chịu trách nhiệm nuôi giữ với điều kiện trả ngay một nghìn franc)… Ôi, tôi cầu trời cho lão phải chịu bao nhiêu đau khổ như lão bắt tôi phải chịu. - Rồi đặt hai tay lên đầu, bác đau đớn lẩm bẩm. - Trời ơi! Tại sao một số phận ác nghiệt mà tôi không đáng phải chịu lại gán chúng tôi, tôi và người thân của tôi, chân tay bị trói chặt, cho tên đạo đức giả này? Làm sao lão được quyền lợi dụng sự giàu sang của mình để bóp chết, làm biến chất và gây sầu não cho những người lão muốn bóp chết, làm biến chất và gây sầu não?

- Phải đấy! Phải đấy, - Madeleine hưởng ứng - hãy vùng lên chống lại lão, mình sẽ hoài công vô ích khi lão bắt bỏ tù mình như lão có thể làm ngày một ngày hai bởi cái hối phiếu một nghìn ba trăm franc, nhờ đó nó được kiện mình. Lão giữ mình như một con chim ở đầu sợi dây. Tôi căm ghét nó, cái lão chưởng khế ấy, cũng như mình, nhưng bởi chúng ta phụ thuộc vào nó, cho nên phải…

- Để con gái chúng ta bị nhục phải không? - Người thợ mài ngọc thét lên với một giọng choáng người.

- Trời ơi, mình đừng nói nữa, các con nó thức cả… chúng nghe thấy đấy.

- Chà, chà, thế càng hay! - Morel nhắc lại với giọng mỉa mai ghê rợn. - Đó sẽ là tấm gương tốt cho hai đứa con nhỏ của chúng ta; nó chuẩn bị cho chúng, chỉ ngày một ngày hai nào đó là lão cũng có cái ý muốn ngông cuồng ấy thôi, cái lão chưởng khế ấy! Chúng ta chẳng đang phụ thuộc vào lão đó sao, như mình thường nói? Này mình, mình hãy nhắc lại là lão có thể đem bỏ tù tôi, nào mình cứ nói thẳng ra… phải để phó mặc con gái chúng ta cho lão, phải không?

Rồi con người khốn khổ này chấm dứt những lời nguyền rủa bằng cách òa lên nức nở. Bởi bản chất lương thiện và nhân hậu, bác không thể chịu được lâu cái giọng mỉa mai cay độc và đau đớn này.

- Ôi, các con tôi! - Bác than vãn, nước mắt chứa chan. - Các con tội nghiệp của tôi! Louise ơi, Louise dịu dàng và xinh đẹp của cha… Nó đẹp quá, xinh quá… xinh quá! Cũng bởi thế mà phát sinh biết bao tai họa. Nếu nó không xinh đẹp như vậy, thì lão già kia có lẽ đã không ưng thuận cho tôi vay món tiền ấy. Tôi cần cù và lương thiện, người thợ kim hoàn sẽ để tôi có thì giờ, tôi sẽ chẳng nợ nần gì con quỷ tàn ác già nua kia, tôi sẽ chẳng để con gái tôi một ngày ở nhà lão. Nhưng mà phải như thế, phải như thế. Bây giờ tôi ở trong tay lão. Ôi, cái cảnh khốn cùng, biết bao lăng nhục mà nó đày đọa!

- Nhưng làm sao bây giờ? Lão ta đã bảo Louise: “Nếu mày rời khỏi nhà tao, tao bắt cha mày vào tù ngay.”

- Phải rồi, lão “mày tao” với con bé như với kẻ ti tiện.

- Nếu chỉ có thế thôi thì cũng đành nhẽ; nhưng nếu nó rời nhà lão chưởng khế, lão sẽ cho bắt mình ngay. Và rồi tôi, các con và mẹ tôi sẽ như thế nào trong lúc chỉ có một mình tôi? Nếu Louise kiếm được hai mươi franc một tháng ở một nơi khác, thì cả sáu người có thể trông vào đấy để sống không?

- Phải, chỉ vì để sống mà chúng ta để Louise có thể bị nhục.

- Mình luôn luôn nói quá lên! Lão chưởng khế theo đuổi nó, có thế thật… con bé cũng đã nói với chúng ta, nhưng mà nó thật thà, mình biết đấy chứ.

- Ôi, nó thật thà, nó chăm làm, nó nhân hậu… Khi thấy gia cảnh khó khăn do mình bị bệnh, nó muốn đi làm để chúng ta đỡ nặng gánh, tôi chẳng đã nói với mình, đúng không, điều ấy tôi đã phải trả giá như thế nào… Nó, con hầu… bị ngược đãi, bị sỉ nhục… Nó tự hào một cách tự nhiên, mỗi lúc nó cười… mình có nhớ không? Chúng ta cũng cười, gọi nó là công chúa, bởi nó luôn luôn nói là gắng giữ gìn sạch sẽ, nó sẽ làm cho căn nhà tồi tàn của chúng ta trở thành một tòa lâu đài nhỏ… Đứa con quý hóa, giữ được nó ở nhà thì thật là một điều tuyệt diệu, khi tôi phải thức suốt bao đêm làm việc… Bởi vậy khi tôi thấy khuôn mặt trắng hồng, hiền hậu của nó, đôi mắt nâu xinh xắn của nó trước mặt, ở kia, bên bàn nghề và khi tôi nghe nó hát, công việc của tôi dường như bớt phần nặng nhọc! Louise tội nghiệp, siêng năng như vậy, vui tươi như vậy… Cả với bà ngoại mà nó cũng chiều chuộng được mọi bề… ấy thế cho nên, mỗi khi nó nói với ta, mỗi khi nó nhìn ta thì không có cách gì để không nói với nó… Và mình nữa, nó chăm sóc mình biết bao, nó làm mình vui thích biết bao! Và các em trai, em gái nó, nó chẳng chăm chút ư? Nó có đủ thì giờ để làm mọi việc. Bởi vậy, cùng với Louise, tất cả hạnh phúc của chúng ta… tất cả đã ra đi.

- Này Morel, mình ơi, mình đừng nhắc đến những việc ấy… Mình làm tôi nát ruột nát gan. - Madeleine vừa nói vừa khóc tức tưởi.

- Và khi tôi nghĩ rằng có thể con quái vật già ấy… Này, mình thấy không… nghĩ đến điều ấy, đầu tôi choáng váng… Tôi chỉ muốn tìm giết hắn, sau đó tự sát…

- Thế còn cả nhà, cả nhà rồi sẽ ra sao? Tôi muốn nhắc mình thêm một lần nữa là mình chớ nói quá lên! Lão chưởng khế có thể nói với Louise như thế… để đùa… Hơn nữa, ngày Chủ nhật nào lão cũng đi lễ, lão năng lui tới với nhiều linh mục… Nhiều người nói gửi tiền ở nhà lão còn chắc chắn hơn gửi ở quỹ tiết kiệm.

- Cái đó chứng tỏ điều gì? Là lão giàu có và đạo đức giả… Tôi biết rõ Louise… nó thật thà… phải, nó yêu quý chúng ta, trái tim nó rỉ máu trước cảnh cơ cực của chúng ta. Nó biết rằng không có tôi, cả nhà chắc chắn sẽ phải chết đói; và nếu lão chưởng khế đã dọa nó là sẽ bỏ tù tôi… con bé tội nghiệp có lẽ dám… Ôi! Cái đầu của tôi… có thể phát điên lên được.

- Trời ơi, nếu chuyện đó xảy ra, lão chưởng khế có lẽ đã cho nó tiền, quà cáp và chắc chắn nó đã chẳng giữ riêng cho mình, nó sẽ đưa cho chúng ta cùng hưởng.

- Mình im đi, tôi chẳng hiểu sao mình có thể có những ý nghĩ như vậy… Louise thỏa thuận… Louise…

- Nhưng không phải cho nó mà cho chúng ta…

- Mình im đi… Một lần nữa, mình im đi! Mình làm tôi giận run lên đây này… Không có tôi… tôi không hiểu mình sẽ trở nên như thế nào… và các con tôi nữa, với những lý do tương tự.

- Tôi đã nói điều gì sai trái?

- Không điều gì cả…

- Vậy thì, tại sao mình sợ rằng…

Người thợ mài ngọc nóng nảy ngắt lời vợ:

- Tôi sợ, bởi vì tôi nhận thấy từ ba tháng nay, mỗi lần Louise về nhà và nó hôn tôi… mặt nó đỏ bừng.

- Nó vui mừng gặp lại mình.

- Hay vì hổ thẹn… nó ngày càng trở nên buồn bã…

- Bởi vì nó thấy chúng ta ngày càng trở nên khốn quẫn. Vả lại, khi tôi nói với nó về lão chưởng khế, nó trả lời là bây giờ lão không hăm dọa đem bỏ tù mình nữa.

- Phải, nhưng với giá nào thì lão không hăm dọa con gái mình nữa? Nó không nói điều đó, nhưng nó đỏ mặt lên khi nó hôn tôi… Ôi, trời ơi, thật là xấu hổ cho một ông chủ khi bảo một cô gái nhà nghèo lương thiện mà miếng ăn phụ thuộc lão ta: “Hoặc mày thuận tình, hoặc là tao sẽ đuổi cổ mày, và nếu ai đến hỏi mày tao sẽ trả lời mày là một đứa hư để ngăn không cho mày xin làm ở nơi khác…” Nhưng lão bảo nó: “Hoặc mày thuận tình, hoặc tao sẽ bắt cha mày vào tù!”, nói với nó như vậy khi biết rõ cả một gia đình sống nhờ vào lao động của người cha này. Ôi, như thế lại nghìn lần độc ác hơn!

- Và khi người ta nghĩ rằng với một trong những viên ngọc trên chiếc bàn nghề, mình có thể có cái hoàn lại món nợ của viên chưởng khế, để con gái chúng ta thoát khỏi nhà lão, để nó lại được ở nhà… - Madeleine đủng đỉnh nói.

- Mình nhắc tôi hàng trăm lần một điều đó để làm gì? Chắc chắn rằng, nếu tôi giàu thì tôi đã chẳng nghèo. - Morel vừa đau đớn vừa khó chịu trả lời.

Lòng trung thực đã quá tự nhiên và có thể nói là hữu cơ ở con người này đến mức trong tâm trí bác không hề vương vấn một ẩn ý mà vợ bác, do tai ương đã làm cho ê chề và bực bội, có thể nghĩ đến và muốn cám dỗ lòng trung thực không chê trách vào đâu được của bác.

Bác chua chát nhắc lại:

- Phải cam chịu, sung sướng biết bao những người có con cái ở bên để bảo vệ chúng khỏi rơi vào cạm bẫy. Nhưng một người con gái thường dân, ai bảo đảm cho cô ta? Không ai cả… Cô gái ấy đã đến tuổi kiếm được chút gì, cô phải đi từ sáng sớm đến công xưởng, đến tối mới về; trong thời gian này, mẹ làm việc mẹ, cha làm việc cha. Thì giờ, đó là của cải của chúng ta, mà miếng ăn đắt đỏ đến mức không còn chút rảnh rỗi để chăm sóc con cái, thế mà người ta còn kêu ca về phẩm hạnh không tốt của các cô gái nhà nghèo… cứ như cha mẹ các cô có phương tiện để giữ con cái ở nhà hoặc có thì giờ để giám sát họ mỗi lúc họ tiếp xúc với bên ngoài… Những nỗi thiếu thốn có nghĩa lý gì so với nỗi phiền muộn xa vợ, xa con, xa cha, xa mẹ… Nhất là với chúng ta, những kẻ nghèo khổ, cuộc sống gia đình rất có ích và làm cho khuây khỏa… Và khi con cái chúng ta đến tuổi nhận ra phải trái, chúng ta lại buộc lòng để chúng phải sống cách xa ta.

Vừa lúc ấy có người đập ầm ầm vào cửa tầng gác sát mái.