Phụ Lục (3) Các Bài Phỏng Vấn

Tôi mắc nợ Biển

- Phong Hằng thực hiện

1- Xin chúc mừng tiểu thuyết Biển và chim bói cá vừa đoạt giải thưởng quốc tế tại Pháp trong cuộc thi viết về biển. Biển và chim bói cá đã đến với cuộc thi này ra sao? Ban tổ chức đã đánh giá như thế nào về tác phẩm này?

Biển và chim bói cá là quyển tiểu thuyết thứ 5 của tôi, quyển tiểu thuyết duy nhất được in và phát hành suôn sẻ. Ba quyển đầu bị tịch thu khi còn là bản thảo từ những năm 60 thế kỷ trước khi tôi bị mắc vào vòng lao lý. Còn quyển thứ tư, Chuyện kể năm 2000 in xong, chưa phát hành đã có lệnh thu hồi tiêu hủy. Chỉ riêng Biển và chim bói cá là được in, được tái bản, được các báo đưa tin. Lại còn được đọc trên Đài phát thanh Tiếng nói Việt Nam từ đầu đến cuối, và được trả 800.000 đồng tiền "nhuận đọc". Tưởng thế đã là may mắn tột cùng rồi, nhưng nó lại được dịch ra tiếng Pháp và xuất bản tại Pháp tháng 10 năm 2011. Và được giải thưởng tại Festival Sách và Biển (Livre et Mer) tại Pháp năm 2012. Có lẽ 4 anh chị sinh trước nó bị vất vả nên số phận đã cho nó một sự đền bù chăng?

La mer etle martin-pêcheur (tên tiếng Pháp của Biển và chim bói cá) đã lọt vào mắt xanh của bạn đọc Pháp, là một trong sáu tập sách vào chung khảo. Và cuối cùng Biển và chim bói cá đã chiến thắng. Trang web của Festival có ghi mấy dòng in trên bìa 4 Biển và chim bói cá bản tiếng Pháp: Với lời vàn đẹp đẽ đây chất thơ, nhà vàn Bùi Ngọc Tấn đưa ta đến nơi mà chúng ta chưa bao giờ đến. Sau khi gấp lại tập sách chúng ta đã thay đổi. Và cũng trở nên tốt hơn.

2- Ông đã viết Biển và chim bói cá trong bối cảnh và tâm trạng nào?

Tôi đã làm một nhân viên ở một xí nghiệp đánh cá quốc doanh 20 năm. Là một thành viên, một tế bào của cái cơ thể phập phông hơi thở có một đối tượng lao động là biển cả này, tôi vui niềm vui của những ngày biển lặng gió êm, những chuyến biển tàu về đầy ắp cá, tôi lo lắng cho những người bạn của tôi đang chịu gió mùa, tránh bão, tôi chia sẻ nỗi buồn với những thủy thủ khi những chuyến biển bị gãy...

Và tôi hiểu những khó khăn về phụ tùng thay thế, về dầu đốt, về thiếu am mô ni ác chạy máy lạnh, về mỗi khi Sở "điên nặng" cúp điện...

Tôi cũng đã nhiều lần đi biển. Reo hò khi đụt cá căng phồng ào ào trút nước xuống boong, buồn lo nhìn đụt lép kẹp vừa lôi lên sàn dốc. Chọn tôm, nhặt cá, luộc tôm tít ăn khuya cùng các thuyền viên. Tôi yêu họ, tôi yêu biển.

Tôi mắc nợ với biển và mắc nợ với họ. Năm 1977 (hay 1978?) nghĩa là chỉ hơn 2 năm sau khi về làm ở xí nghiệp tôi đã viết và in truyện vừa Thuyền trưởng dài hơn 100 trang, tất nhiên là viết chui (ký tên khác) do nhà Lao Động xuất bản.

Là nhân viên thi đua làm trên bờ, tôi vẫn tận dụng mọi cơ hội đi biển và chăm chỉ ghi chép. Viết Biển và chim bói cá, tôi cố diễn đạt được cuộc chuyển mình trong tư tưởng, trong quan hệ giữa người với người, giữa người với biển, một cuộc vật lộn gian khổ và đau đớn...

Tôi đã dành ra 3 năm, viết đi viết lại nhiều lần và cuối cùng nó có hình dạng như các bạn thấy.

3- Theo ông, người nước ngoài có thể tìm thấy điều gì thú vị ở Biển và chim bói cá?

Lời tuyên dương Biển và chim bói cá của ông chủ tịch danh dự của Festival có câu: Quyển sách của Bùi Ngọc Tấn hoàn toàn làm chúng tôi thỏa mãn. Và sau đó ông nhắc đến những điều cụ thể hơn: Bùi Ngọc Tấn kể về đất nước mình và về thế giới đánh cá mà ông từng biết. Một quyển tiểu thuyết hấp dân về lịch sử một hải cảng, về một xí nghiệp đánh cá quốc doanh, về một cộng đồng người đánh cá can đảm và ranh mãnh vật lộn để nuôi sống gia đinh, vét biển đến cạn kiệt. Trước khi bị cuốn vào những quanh co khúc khuỷu của toàn câu hóa...

Về mặt nghệ thuật, Biển và chim bói cá cũng được đánh giá cao: Các báo chí đã dẫn nhiều nhận xét của những thành viên ban giám khảo, ban tổ chức Festival như cấu trúc của tiểu thuyết, rồi một giọng văn phảng phất Dostoevski, một quyển tiểu thuyết magnifique (tráng lệ, tuyệt vời)... qua đó thấy được hồn thơ pha lẫn với sự hóm hỉnh của một Vaclav Havel, hay một Milan Kundera...

Tôi rất hạnh phúc khi đọc thư của bà giám đốc Festival gửi dịch giả Tây Hà: "Chắc chắn ở Việt Nam còn nhiều áng văn hay cần được tiếp tục giới thiệu ra thế giới".

4- Còn ở trong nước Biển và chim bói cá được đón nhận ra sao?

Ngay khi mới xuất bản lần đầu công ty Nhã Nam đã tổ chức giới thiệu sách. Nhiều báo lớn đã đưa tin, và có bài nhận xét. Trong một số báo Tết một tờ báo coi việc xuất bản Biển và chim bói cá là một trong những sự kiện văn hóa trong năm.

Và như trên đã nói: Nó được đọc trên đài phát thanh Tiếng nói Việt Nam trong nhiều tháng.

5- Đã suýt soát 80 tuổi, ông vẫn tiếp tục viết chứ ạ?

Năm nay (2012) tôi đã 79 tuổi. Sự chuyển biến theo hướng đi xuống diễn ra rất nhanh. Nhưng vẫn phải làm việc. Viết báo kiếm tiền để sống. Và viết văn.

6- Nghe nói ông từng có đơn đề nghị cơ quan có thẩm quyền tổ chức thẩm định lại quyển tiểu thuyết Chuyện kể năm 2000 của ông. Thực hư thế nào?

Vâng. Tôi đã làm nhiều đơn. Lên Ban Văn hóa Tư tưởng Trung ương. Lên Bộ Văn hóa. Và Hội Nhà văn. Đề nghị tổ chức hội thảo. Và kêu oan cho sách. Nhưng không được giải quyết. Trong khi đó, rất nhiều bạn đọc vẫn về Hải Phòng gặp tôi mang theo những bản photo Chuyện kể năm 2000 để tôi ký tặng.

Vậy là sau 12 năm, người ta vẫn tìm đọc Chuyện kể năm 2000. Và tôi vẫn tạo nên công ăn việc làm cho một số người. Chỉ có tác giả là không được đồng nhuận bút nào. Còn nhà nước thất thu tiền thuế.

Vẫn sống để kể lại

- Dương Phương Vinh thực hiện

- Thưa nhà văn Bùi Ngọc Tấn, dạo này sức khỏe ông ra sao?

Cảm ơn chị. Năm nay tôi 76 tuổi. Thất thập kê nguyệt. Các cụ nói vậy nhưng tôi chẳng tính ngày tính tháng, tính năm. Nghĩa là cứ sống. Sống vui. Làm được đến đâu thì làm. Tôi bằng lòng với sức khỏe của tôi. Cuộc sống gian nan vất vả là thế, cả đời bị ức chế, lĩnh đủ, vẫn giữ được thân xác như thế này là tốt rồi. Tôi cố giữ lấy cái đầu. Cũng suy thoái nhiều đấy. Nhiều lúc cứ lẩm bẩm một mình. Như lão già câu cá Cuba Santiago. Lại còn quên nữa. Cái xa thì nhớ, cái gần thì quên. Nhưng chưa đến nỗi hỏng hẳn. Vẫn còn nhúc nhắc ngày ngày gõ máy được chữ nào hay chữ ấy.

Một thành tích đáng khoe là đã cai được thuốc lá. Viêm họng quá. Đành phải từ bỏ lý thuyết: Đời còn cái gì nữa ngoài điếu thuốc.

- Ít gặp, nhưng mỗi khi gặp ông tôi lại nhớ một câu của Nguyễn Khải trong cuốn nào đó, hình như trong Thượng Đế thì cười: "Già mà biết sống già thì cũng hay lắm chứ". Nghĩa là một tuổi già an nhiên, trầm tĩnh đôn hậu mà vẫn hài hước. Ông có thật sự thanh thản sau nhiều năm không bình yên?

Với tôi sống già hay sống trẻ cũng vậy thôi. Giống nhau và đều hay cả. Miễn là biết sống như một người phải sống. Trung thực. Nhân ái. Hài hước. Và làm việc...

Còn sống già, sống lâu với tôi là để thấy niềm tin của mình thành sự thật, để yêu đời hơn. Tôi nhớ vào khoảng năm 91, 92 Phùng Quán xuống Hải Phòng thăm tôi, chia tay lần trước tóc còn xanh, gặp lại nhau sau đó tóc cả hai đều bạc. Biết bao sóng gió đã đến trong quãng thời gian ấy. Chúng tôi nói với nhau: Phải sống dai. Nhưng chỉ năm sau Phùng Quán ra đi. Tôi cũng đã nói với Nguyễn Khải: Phải sống dai. Khải còn nói thêm: Sống dai là thắng. Cái lần gặp đại tướng Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp tại Hải Phòng tôi cũng chúc Đại tướng sống lâu, sống dai để... thắng.

Tôi không chỉ thanh thản trong tuổi già, mà còn không ngờ mình lại có được một tuổi già như đang có. Một tuổi già vẫn còn nhiều nghi kỵ nhưng đầy sẻ chia, có thể nói một tuổi già hạnh phúc.

- Biển và chim bói cá có thể là nối dài của Chuyện kể năm 2000 về nội dung và hình thức (Chuyện kể năm 2000 kết thúc ở chỗ nhân vật chính tìm được việc làm ở Quốc doanh Đánh cá Hạ Long. Còn thủ pháp của Biển và chim bói cá cũng được cho là không mới so với Chuyện kể năm 2000)?

Đứng về phương diện nào đó thì đúng như vậy. Người kể chuyện vẫn là tôi. Tôi kể cuộc sống tôi đã sống, tôi đã chiêm nghiệm. Còn thủ pháp của hai quyển giống nhau nhưng cũng có những cái khác nhau, những bước phát triển đấy chứ. Giống nhau ở chỗ không thể kể lại được mà phải đọc nó, nghĩa là một thứ tiểu thuyết không có cốt truyện. Nhưng Chuyện kể năm 2000 còn có nhân vật chính (anh tù Nguyễn Văn Tuấn) Biển và chim bói cá không có nhân vật chính. Tất cả đều bình đẳng. Nhiều người bảo tôi đã dùng thủ pháp cắt dán, rồi mảnh vỡ, rằng tôi đưa phóng sự vào tiểu thuyết, một thủ pháp hiện đại. Lại có người nói tiểu thuyết của tôi khó đọc...

Thực sự tôi chỉ muốn viết sao cho sát gần cuộc sống. Và mong người độc đọc tôi không theo cách đọc cũ.

- Trong tọa đàm về Biển và chim bói cá, ông nói không có gì lỏng lẻo mà chặt chẽ như cuộc sống. Và quan hệ giữa con người với nhau vừa gắn bó vừa rời rạc. Ông có thể nói thêm về điều này?

Cuộc sống như chúng ta đang sống, hoặc như tôi chứng kiến và viết về nó là cuộc sống của những người bình thường, không chia thành tuyến này tuyến nọ như trong các phim hình sự, hay như các tác phẩm cổ điển có lago bên này Othello bên kia, có Javert và có Jean Valjean. Cuộc sống phổ biến của những người lao động hôm nay không rạch ròi tuyến tính. Nó nhờ nhờ, nó co giãn, những con người khao khát một cuộc sống tối thiểu, thụ động, quanh quéo cò con để có thể tồn tại, để nhích lên một vài cm và chờ đợi một ngày mai mà họ không mấy tin tưởng. Điều gắn bó là cùng một mẫu số chung như vậy. Và rời rạc vì ai cũng loay hoay và bằng lòng với kết quả xoay xỏa của mình. Lỏng lẻo mà chặt chẽ cũng là thế. Thật rất khó viết.

- Có nhà phê bình nói việc ông quá nhiều vốn sống quá nhiều hiện thực đâm ra lợi bất cập hại với trường hợp Biển và chim bói cá, ông thấy sao?

Biển và chim bói cá dài trên 500 trang chữ nhỏ. Hấp dẫn bạn đọc suốt 500 trang không có cốt truyện, không có những pha rượt đuổi gay cấn hồi hộp, không có những cuộc tình tay ba tay tư éo le ngang trái, không có những mưu mô hãm hại nhau trong nhà nghỉ, những trang sến mủi lòng người... là điều không dễ. Phải có một vốn sống dày dặn, để có thế kéo người đọc đi theo mình. Phải có rất nhiều chi tiết. Phải làm người đọc thích thú khám phá thế giới mình mời họ bước vào. Như họ đang chứng kiến một miền sống mới lạ khi đi du lịch. Trong du lịch, người ta không nghe kể một câu chuyện có đầu có đuôi. Người ta theo chân guide. Người ta nhìn, nghe. Người ta cười. Và người ta suy ngẫm.

Thật đáng mừng là rất nhiều bạn đọc đã trực tiếp hoặc gọi điện thoại chia sẻ với tôi cách viết đó. Họ thích thú đọc tôi. Có bạn đọc nuôi con mọn mà vẫn chong đèn đọc dù cho phải nhiều lần dừng để dỗ con ngủ. Có bạn đọc gọi tôi là người chép sử xã hội.

Tôi nghĩ trước tôi, ở Việt Nam chưa ai viết một tập tiểu thuyết không cốt truyện không nhân vật chính dày như vậy.

- Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh thì nói Bùi Ngọc Tấn là thợ săn chi tiết tài tình. Có phải vì mải săn mà ông chỉ thấy cây, không thấy rừng? Có phải việc say mê chi tiết của ông xuất phát từ việc ông thấy nhà văn Việt Nam đa số nghèo chi tiết?

Tôi đặc biệt say mê chi tiết. Nhớ lại tập truyện ngắn đầu tiên in năm 1962, nhà văn Lưu Quang Thuận làm biên tập thích thú nhắc đi nhắc lại mãi cái chi tiết trong truyện ngắn Hòa cả làng của tôi: Một cô gái nông thôn gặp người yêu vội vàng quá không kịp nhấm tí quế chi cho thơm miệng như những lần trước, chạy một mạch ra cây đa gù. Một chi tiết có thể khắc họa một tính cách, một thời đại, một hoàn cảnh, một tấm lòng. Chi tiết là cây. Nhưng chi tiết cũng là rừng.

Tôi kể chuyện bằng chi tiết, cùng lắm mới phải phân tích tâm lý, kể lể hoàn cảnh... Tôi muốn lưu giữ rừng rừng chi tiết, những chi tiết ấy nói lên thời đại đầy sức thuyết phục, không thể chối bỏ. Chi tiết là vàng của các nhà văn (nó làm nhà văn không phải viết bằng khái niệm) điều các nhà văn đúng là có hơi ít trong tác phẩm.

- Năm 2000 ở đại hội nhà văn, ông là người được chú ý nhất. Có kỷ niệm nào ông nhớ ở đại hội này? Nghe nói ông chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam hôm đại hội trù bị đến phòng ông mang theo chai rượu và có lời với nhà văn Bùi Ngọc Tấn rằng đến đại hội, ông không họp báo, cũng không phát biểu, không tham luận.

Đại hội Nhà văn Việt Nam năm 2000 thật sự làm tôi xúc động không thể nào quên.

Chuyện kể năm 2000 bị thu hồi tiêu hủy tháng 3 thì giữa tháng 4 họp đại hội, nghĩa là có một quãng thời gian vừa đủ để dư luận đến độ nhất. Từ chỗ là con số âm đối với văn chương, trong phút chốc tôi có lại tất cả.

Tôi chỉ xin kể hai kỷ niệm trong đại hội này:

Một buổi tôi đang ngồi trong hội trường theo dõi một bản tham luận nào đó, một bàn tay phụ nữ từ phía sau đặt trước mặt tôi một tờ thiếp bằng giấy trắng in hoa nổi, trên tờ thiếp là những dòng chữ: "Anh Bùi Ngọc Tấn. Sao hôm nay trông anh buồn buồn. Đừng buồn. Tất cả chúng tôi đứng bên anh. Anh đã làm được một việc có ích, Hãy vui lên". Tờ thiếp không ký tên. Tôi vội quay lại. Một phụ nữ áo dài đang đi về phía sau, chỗ chị ngồi, cách 5, 6 hàng ghế.

Lại một lần nghỉ giải lao, tôi đang đứng vẩn vơ ngoài hành lang hội trường, một tốp nhà văn nhà báo còn trẻ quây lấy tôi trò chuyện. Lát sau lại một tốp khác đến với tôi. Những người đến trước đứng dẹp sang một bên, những người mới tới một bên. Tôi đứng giữa và thật khó trò chuyện trong hoàn cảnh như vậy. Thế rồi các bạn đến trước nói: "Thôi, chúng mình chiếm hữu anh Tấn quá lâu rồi. Nhường cho các bạn mới đến".

Trước đại hội, có tin tôi bị tước quyền đại biểu, nhà thơ Hữu Thỉnh phó tổng thư ký Hội Nhà văn xuống Hải Phòng thăm tôi, cho tôi một chai vang Pháp, 1 chiếc phong bì 100 nghìn đồng, chính thức thông báo với tôi rằng tôi vẫn là đại biểu đại hội (sau này Bằng Việt có nói với tôi là dự kiến không cho tôi họp đại hội là có thực) và yêu cầu tôi ba không như chị nói ở trên. Tôi bảo Hữu Thỉnh: Những điều muốn nói, sách mình viết nói cả rồi. Mình đi họp chỉ với mục đích lớn nhất là gặp lại bạn cũ. Nếu không, có thể đến lúc chết cũng không gặp được nhau.

Xin nói thêm về ba không, nhà văn Nguyễn Khải có nói một câu rất hay: "Mười không cũng được, sự có mặt của Bùi Ngọc Tấn ở đại hội đã là bản tham luận hay nhất đại hội". Thế nhưng thật lạ là năm 2001, gặp Nguyễn Khải ở thành phố Hồ Chí Minh với mấy người nữa tôi cảm ơn anh về câu nói ấy, anh ráo hoảnh: Không. Mình có nói câu ấy đâu!

- Ông có thể nói thẳng thắn về tình đồng nghiệp trong giới nhà vàn, nhất là khi ông nổi tiếng vì Chuyện kể năm 2000?

9,9% là tuyệt vời, là chia sẻ, là niềm vui chung. Nhưng cũng có những phản ứng thật không thể hiểu. Có người đặt điều, bịa chuyện nói xấu sau lưng, có người không thể nhìn mặt tôi... chỉ vì tôi có Chuyện kể năm 2000. Đó là những người khi nhà anh mới sắm một chiếc ti vi cũng đồng nghĩa nhà anh ta mất cắp một chiếc ti vi. Nhưng thôi nói tới những người này làm gì. Tôi thương họ, bởi họ rất khổ vì lòng đố kỵ hành hạ họ.9

- Trước kia ông từng nói không kỳ vọng vào những giải thưởng chính thống, nhất là của Hội Nhà vàn Việt Nam, nhưng rồi cuốn Rừng xưa xanh lá của ông lại nhận được giải của Hội Nhà vàn Việt Nam. Điều này chứng tỏ gì?

Chứng tỏ việc xét và trao giải không hoàn toàn sai lầm. Thật ra trong các tác phẩm được giải thưởng có những tác phẩm rất xứng đáng mà tiêu biểu là Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh, một quyển tiểu thuyết làm vinh dự cho văn chương Việt Nam. Thế' mà đã có thời người ta mở cuộc vận động để rút lại giải thưởng đó.

- Trong nhiều cuốn sách của mình, ông thường kể lại những ngày làm phóng viên báo Tiền Phong (1954-1959) như những ngày hạnh phúc nhất. Có phải vì hồi đó ông đang tuổi 20...

Tuổi 20 bao giờ chẳng đẹp. Đất nước lại mới hòa bình. Xã hội tốt đẹp. Người ta đang được làm công việc mình khao khát. Người ta mơ ước. Người ta tin tưởng. Người ta yêu nữa. Một thời đã qua đẹp ngang thời thơ ấu....

- Hồi đó (làm phóng viên báo Tiền Phong) ông viết về cái gì? Đó có phải là những bài báo hay không? Theo nhà vàn Vũ Thư Hiên nhận xét trong hoàn cảnh hồi ấy, đó là những bài báo tầm phơ, nhưng công việc làm báo và đi nhiều đã cho ông và các bạn vốn liếng để làm vàn và đó mới là cái được nhất.

Hồi đó tôi viết về nông thôn. Đi nhiều. Ghi chép nhiều. Tập truyện ngắn đầu tiên Đêm Tháng Mười (1962) của tôi là kết quả của những năm tháng ấy. Nhưng đấy chỉ là kết quả phụ. Cái chính tôi "được" khi làm phóng viên Tiền Phong là sống giữa những người bạn cùng lứa tuổi, cùng cách sống, cùng khát vọng đam mê, những Tất Vinh, Mạc Lân, Nguyễn Trĩ Tình, Vũ Lê Mai... Những ngày ấy, những người bạn ấy đã góp phần tạo nên tôi hôm nay.

- Bây giờ ông có đọc và quan tâm tới báo Tiền Phong? Ông thấy cách làm báo, viết báo của giới trẻ so với thời của ông như thế nào?

Tôi thường xuyên mua báo Tiền Phong. Cách làm báo cách viết hiện nay khác xa thời chúng tôi làm báo. Tôi thèm được làm báo như các bạn ngày hôm nay. Và khâm phục các bạn. Mới nhất là loạt bài điều tra về đất đai Hà Đông trước khi sát nhập vào Hà Nội đã thu hút tôi và đông đảo bạn đọc.

- Ông từng nói lẽ ra không nên rời Hà Nội, đã ở thủ đô thì hãy "Sống mãi với Thủ Đô"? Giống như trường hợp Nguyên Hồng đang ở Hà Nội đùng đùng đưa vợ con về Nhã Nam. Giờ đây ông còn tiếc nuối điều gì?

Thủ Đô bao giờ cũng là Thủ Đô dù có thế nào chăng nữa.

Nghe theo lời khuyên của Đảng, của các nhà văn đàn anh, tôi rời Hà Nội về Hải Phòng để thâm nhập thực tế, thâm nhập công nông, viết tác phẩm của đời mình. Tôi đâu ngờ phải sống cạn một kiếp tôi để rồi viết về chính nó. Nhưng thôi, hãy coi tất cả là số phận.

- Phạm Xuân Nguyên nói Bùi Ngọc Tấn là nhà văn của sự thật. Liệu đó có phải là lời xưng tụng mà ông hài lòng nhất?

Vâng, đây là một trong những đánh giá làm tôi vui. Có nghĩa là tôi đã hoàn thành nhiệm vụ khi viết trở lại.

- Ông nói: ông viết đúng như những gì mình nghĩ, không pha chế, không thêm xi rô. Trong Chuyện kể năm 2000, ông cũng nói điều ông ghét nhất trên đời này là sự giả dối. Vương Sóc, nhà văn và nhà phê bình hiện đại Trung Quốc, mô tả bức tranh xã hội Trung Quốc là "nói dối đi nói dối lại, không biết thành thật là thế nào". Ông nghĩ xã hội ta hôm nay, liều lượng giả dối nhiều hơn hay ít hơn thời của ông?

Liều lượng nói dối thời trước ít hơn bây giờ, nhưng nó chính là căn nguyên của bệnh nói dối trắng trợn hôm nay. Trong Chuyện kể năm 2000, tôi đã viết: "Chúng ta đã quen nghe những lời dối trá để qua đó biết được sự thật".

- Ông có nghĩ ngày này đã bớt đi "những người phụ trách cuộc sống" (chữ của Trần Dần). Và nhưng bi kịch kiểu như Bùi Ngọc Tấn chỉ còn là chuyện mông muội của quá khứ?

Tôi mong rằng nó bớt đi.

- Ông là người "Sống để kể lại". Sau đây còn có điều gì mà ông muốn kể? Có điều gì mà ông muốn kể nhưng sẽ chẳng bao giờ dám kể?

Còn nhiều điều muốn kể lắm. Và tôi đang... kể. Tất nhiên là kể rất thật. Hy vọng nó sẽ được đến với bạn đọc trong thời gian tới. Hiện nay tôi chưa thấy điều gì muốn kể mà chưa dám kể. Khi viết tôi hoàn toàn tự do.

- Cảm ơn nhà vàn Bùi Ngọc Tấn.

Bùi Ngọc Tấn viết văn như người thiên quán tưởng từng hơi thở. Có thể đó là sự cân bằng lại với thời ông viết truyện ngắn, thoải mái và dư giả trong từng ý tưởng tinh tế, hóm hỉnh, mà nhiều khi dung dị như người chẳng hề cố ý lập tứ, viết văn. Cuốn tiểu thuyết đồ sộ với khoảng hai mươi nhân vật chính, thứ chính, vài chục ngàn chi tiết Iớn nhỏ, chi tiết nào cũng hóm hình khiến người đọc phải bật cười tức khắc hoặc lay động những cảm giác sâu kín của lòng trắc ẩn, lương tri... tất cả thể hiện một năng lực quan sát, ghi nhớ và miêu tả đời sống tỉ mi đến từng chân tơ kẽ tóc. Có thể xem Bùi Ngọc Tấn là một người kể chuyện thuần theo lối truyền thống, kể bằng sự kiện, nhưng lại không thể gán cho ông là một nhà văn bị lệ thuộc vào hiện thực ở cái vỏ diễn tiến bề ngoài của nó. Từng chi tiết của cuốn sách óng lên một nỗi suy tư day dứt và cả tình cảm mãnh liệt của người viết đối với quê hương, với những nghịch lý thản nhiên đến lạnh lùng của hiện thực vượt khỏi những tiêu chí đạo đức và làm người vẫn được mặc nhiên thừa nhận. Bùi Ngọc Tấn thuộc số người viết văn để nhắc ta một cái quyền, quyền được sâu sắc. Và trong khi hiện thực có thể được tiếp cận bằng nhiều cái nhìn khác nhau, trong và ngoài văn chương, thì điều xác tín khả dĩ đối với bạn độc chính là cái sâu sắc, mãnh liệt của con người tác giả, điều này làm nên sức sống cho tác phẩm và làm nên phẩm chất hàng đầu của nhà văn: lòng trung thực...

"... Bùi Ngọc Tấn kể về đất nước mình và về thế giới đánh cá mà ông từng biết Một quyển tiểu thuyết hấp dẩn về lịch sử một hải cảng về một xí nghiệp đánh cá quốc doanh, về một cộng đồng người đánh cá can đảm và ranh mãnh vật lộn để nuôi sống gia đình, vét biển đến cạn kiệt Trước khi bị cuốn vào những quanh co khúc khuỷu cùa toàn cầu hóa...

Chan chứa yêu thương và ngộ nghĩnh... Đầy chất thơ... Bùi Ngọc Tấn tặng chúng ta một quyển tiểu thuyết nhân văn... cấu trúc rất đặc sắc. Không chút áp đặt ông dẫn chúng ta đến một vĩ thanh để chúng ta tự do suy ngẫm... Bùi Ngọc Tấn biết cái giá của tự do. Tiểu thuyết cùa Bùi Ngọc Tấn là cuốn sách không thể nào quên. Thậm chí có lẽ là... một quyển tiểu thuyết làm người ta tốt hơn. ’’

- Lời tuyên dương Biển và chim bói cá của ông François Bourgeon, chủ tịch danh dự Festival Sách và Biển của Pháp năm 2012

Chú thích:

1 Xin coi mục Emile Zola trong Từ điển Văn học (bộ mới), Đỗ Đức Hiểu soạn.

2 Xin coi đường dẫn: http://www.bmlisieux.com/litterature/gambier/ gambie08.htm

3 Havelock Ellis, lời giời thiệu Germinal trong bản dịch sang tiếng Anh, xuất bản năm 1894; xin coi đường dẫn: http://www.ibiblio.org/eldritch/ez/gin.html