Trò chuyện cùng Sam Kean

Tình yêu của ông với khoa học nảy nở như thế nào?

Từ thủy ngân. Tôi đã gặp xui hồi học lớp ba: bị viêm họng liên cầu khuẩn hàng chục lần. Tôi còn vụng về và nói rất nhiều, nên bất cứ khi nào mẹ tôi đặt một nhiệt kế thủy ngân dưới lưỡi tôi, nó thường rơi xuốn đất và thủy ngân tràn ra ngoài. Nhưng mẹ tôi rất điềm tĩnh: bà không bao giờ hoảng loạn hay sơ tán mọi người ra khỏi nhà: bà dùng một que tăm đẩy những giọt thủy ngân nhỏ lại và gom chúng vào một cái lọ nhỏ đựng đồ linh tinh ở trên giá. Đó có lẽ là chất hấp dẫn nhất mà tôi từng thấy (một phần vì tôi biết nó nguy hiểm thế nào). Vì vậy, tôi bắt đầu đọc về thủy ngân và lần theo các mối liên hệ của nó với các lĩnh vực khác: giả kim thuật, lịch sử, thần thoại, y học...

Tại sao ông lại chọn viết về bảng tuần hoàn?

Tôi biết có những câu chuyện tuyệt vời về các nguyên tố hóa học mà chúng ta chưa từng nghe nói đến khi còn đi học (molypden chẳng hạn). Và có những câu chuyện bị che giấu và thất lạc về các nguyên tố mà mọi người cho rằng mình biết rất rõ (như vàng và nhôm). Cuốn sách này chỉ tập hợp tất cả các câu chuyện lại để chỉ ra rằng bảng tuần hoàn rộng hơn chúng ta nghĩ rất nhiều.

Tại sao telu lại dẫn đến cơn cuồng vàng kỳ cục nhất lịch sử?

Telu là nguyên tố duy nhất liên kết hóa học với vàng. Khoáng chất mà chúng tạo thành trông cũng giống như vàng (dù không hẳn). Màu vàng của khoáng vật này giống vàng giả hơn. Vì vậy, khi những người khai mỏ ở miền tây nước Úc vô tình tìm thấy khoáng vật vàng-telu vào cuối thế kỷ 19, họ nghĩ rằng chúng vô giá trị và ném đi. Một số thậm chí đã nghiền nát chúng để trộn xi măng, xây nhà hay lấp ổ gà trên đường. Nhưng khi biết khoáng vật này thực sự có chứa vàng, họ đã đào bới ổ gà, đập phá nhà cửa và lò sưởi của chính mình. Tôi gọi đó là “cơn cuồng vàng giả của giả”.

Lí do khiến ông chọn tựa đề Chiếc thìa biến mất là gì?

Tiêu đề này xuất phát từ câu chuyện về nguyên tố gali. Nó nằm ngay dưới nhôm trên bảng tuần hoàn và trông rất giống nhôm. Nếu đặt cả hai trước mặt bạn thì bạn sẽ không thể phân biệt nổi. Trừ việc gali có một tính chất khác thường: nó tan chảy ở nhiệt độ chỉ nhỉnh hơn nhiệt độ phòng một chút. Nó thậm chí sẽ tan chảy trong lòng bàn tay bạn. Vì vậy, nó từng được dùng như một trò đùa khoa học cổ điển khi phục vụ cà phê hay trà cùng một chiếc thìa bằng gali rồi nhìn người ta giật mình khi thấy trà Earl Grey “ăn” chiếc thìa của họ. Tiêu đề này thực sự nói lên được nội dung cuốn sách: những câu chuyện thú vị mà hơi “dị” về khoa học.

Tại sao thủy ngân lại “có tính cục bộ”?

Thủy ngân chỉ muốn ở xung quanh các nguyên tử thủy ngân khác: từng mảnh kim loại nhỏ thu lại thành hình cầu để giảm diện tích bề mặt. Hành vi đó có vẻ rất cục bộ: chỉ giao du với các nguyên tử có cùng cách hoạt động và quay lưng với thế giới bên ngoài.

Ngoài là một nhà khoa học và nhà văn, ông cũng có bằng thạc sĩ về khoa học thư viện. Lý do nào khiến ông chọn lĩnh vực đặc biệt như vậy?

Tôi yêu thư viện và đã dành nhiều thời gian ở đó khi còn thơ ấu. Bằng thạc sĩ đã cải thiện các kỹ năng nghiên cứu của tôi cho cuốn sách, và tôi nghĩ rằng mình sẽ vui vẻ giết thì giờ trong thư viện nếu không theo đuổi việc viết lách.

Tại sao ông lại rời bỏ phòng thí nghiệm và bắt đầu viết sách?

Ồ, tôi chưa từng có một công việc toàn thời gian trong phòng thí nghiệm. Tôi từng làm việc bán thời gian trong phòng thí nghiệm thời đại học và tôi ghét việc này. Khoa học sẽ rất tuyệt khi thành công, nhưng phần còn lại thì đúng là vò đầu bứt tai. Đơn giản là tôi không đủ sự kiên nhẫn cho nó. Viết về khoa học cho phép tôi tiếp tục học về những điều hấp dẫn mà không cần bận tâm vì thiết bị luôn hỏng.

Ông trau dồi kỹ năng viết lách như thế nào?

Tôi viết bất cứ điều gì và bất cứ khi nào có thể, dù cơ hội được xuất bản rất ít. Tôi có rất, rất nhiều tác phẩm trong máy tính cá nhân mà chẳng có ai đọc, trừ các thực tập sinh chuyên lọc bài đăng cho các tạp chí nhỏ (tôi đoán thế). (Hầu hết chúng đáng bị từ chối!) Tất nhiên tôi thất vọng nhưng chúng giúp tôi trau dồi kỹ năng viết lách.

Ông có thể chia sẻ đôi chút về các dự án mới nhất của mình không?

Tôi đang viết một cuốn sách về di truyền học, cùng kiểu với Chiếc thìa biến mất. Cuốn sách này chứa đựng tất cả những câu chuyện hài hước, kỳ dị và đáng sợ về bộ gen người – chẩn đoán ngược về những danh nhân lịch sử, loài người gần như tuyệt chủng từ lâu... Tôi chọn chủ đề này vì trong khi chúng ta đều cho rằng di truyền học là biến đổi y học, nhưng lĩnh vực này lại rộng lớn hơn thế nhiều. Nó tiết lộ rất nhiều điều về lịch sử loài người mà chúng ta nghĩ rằng đã mất mãi mãi.

Làm thế nào để giúp khoa học hấp dẫn hơn với các thế hệ sinh viên sau này?

Phương pháp kể chuyện luôn hiệu quả. Đó chính là cách trí óc hoạt động: chúng ta nhớ thông tin tốt hơn nếu nó được đan xen vào những câu chuyện, và thực sự học được nhiều hơn mong đợi khi tìm hiểu về những sự kiện kỳ lạ và tuyệt vời trong lịch sử khoa học.