45 - Đêm sau cùng ở làng

(Nhật ký)

1946, tháng mười hai

Đêm sáng trăng. Bóng các chiến lũy gỗ lô xô đến tận giữa xóm cô đầu Khâm Thiên. Lính mũ đỏ khiêu khích kịch liệt: đốt tranh và áp phích dán nhà Thông tin Trung ương, đứng đái trước cửa tòa Đốc Lý, bắn vào các bóp Quan Thánh, Cửa Nam.

Truyền đơn nhỏ bằng bàn tay, in chữ quốc ngữ không có dấu, dưới ký Cuốc dân. Đòi “Chính phủ phải ở lại Hà Nội kháng chiến, không được chạy mà nao núng lòng dân”. Đích truyền đơn của Pháp viết tiếng ta bồi, Pháp in rồi cho Việt gian giải.

Buổi chiều lạnh.

Từng đàn sếu lớn đen sì là cánh bay về đậu trên ngọn cây gạo, ngọn dừa dại trên góc hồ Hoàn Kiếm.

Mười hai giờ trưa.

Tiếng súng to, Pháp bắn nhau với tự vệ trên phố Hàng Than. Lính Pháp ra cướp hoa ở ngã tư Tràng Tiền.

Các đường phố tới tấp đào hầm. Tiếng hát trên chiến lũy. Rất lạ, tiếng cuốc chim bổ xuống mặt đường cái vấp đá, lạo xạo.

Buổi sáng, Tây mũ đỏ lại bắn chết người trên Hàng Bún, Cửa Đông. Thư của Liêm Kiểm Pháp đòi ta phá hầm lũy các phố. Mười một giờ đêm, đại tá Pháp De Chatillon trong ban Liên Kiểm Việt Pháp lại yêu cầu ta phải để lính Pháp được “quyền bảo vệ trị an thành phố từ ngày 20”. Lý do: “Công an viên Việt Nam không làm tròn phận sự”.

19 (THỨ NĂM)

Tám giờ mười lăm chặp tối. Vừa vào tới nơi tạm tránh ở chùa Thông trong Mọc. Đương chuyện bù khú với Trần Huy Liệu. Tiếng súng nổ râm ran trên thành phố. Súng lớn, súng nhỏ, liên tiếp.

Thế là Hà Nội bắt đầu...

1947, THÁNG GIÊNG

Hai tiểu đội tự vệ ở trong đình làng hát đồng ca, hát rất khuya. Đêm trăng trong suốt. Tiếng súng cũng suốt đêm.

Buổi sáng sông Tô Lịch mờ mờ làn sương mỏng. Bóng người đi đen sẫm trên cầu. Tiếng con chim chích, chim sâu hót trong bụi. Tiếng bò rống. Ruộng rau cải và xu hào mới, hơi xanh. Những lều canh rau, mái rơm còn vàng xọng. Buổi sáng rục rịch sang xuân.

Chiến sự như thường ngày. Đêm, tiếng súng to. Bọn quan lại và tướng tá Pháp, Đác-giăng-li-ơ với Va-luy từ Sài Gòn bay ra Hà Nội đêm 29. Suốt đêm, đại bác ta nã vào trong thành. Hôm sau, chúng nó cút vào Sài Gòn sớm, mặc dầu, cao ủy Đác vẫn tuyên bố phét lác. Tôi đã trông thấy những người Việt Nam lục tục trở về Hà Nội. Trên mặt ai cũng phảng phất một vẻ “thôi thế thoát nạn”.

Trong làng còn lại ai đều ra đình ăn cơm chung. Tự vệ, cứu thương, công binh...

Không khí chiến sự: suốt làng vắng tanh. Thỉnh thoảng một người quảy đi qua cái nồi, cái hòm, cái ghế... Moocchiê (mortier) réo veo véo. Liên thanh tặc tặc cao cao trên đầu. Tiếng đại bác phía cánh đồng Cáo.

Tình hình trong làng - Ngay tối 19, tự vệ cả làng đã cùng bộ đội vào đánh mấy điểm trong phố. Hơn ba mươi người, chỉ có giáo mác và một quả lựu đạn. Những trận đầu tiên: trèo vào trường Bưởi đánh Tây mũ đỏ, tấn công nhà “cô Bảo Đại” ở dốc Ngọc Hà lấy được một ôm quần áo lính đem về chia ngay cho anh em.

Pháp đánh chiếm lại nhà xe điện. Vệ quốc quân với tự vệ các làng Nghĩa Đô, Hồ Khẩu, Thụy Khê giữ nhà xe điện. Pháp từ trong thành ra. Đánh nhau từ 5 giờ sáng, tàu bay, xe tăng, xe bọc sắt.

Trên đường Thành, địch tiến từ trại lính nhà “cô Bảo Đại” tới nhà máy bia Ô Mền. Các xe phá ụ, cưa cây, xúc đất, lấp hố đào đường rất nhanh. Ở đường dưới, địch chỉ tiến được tới nhà xe điện. Ta đóng trong nhà Nhật Trường. Khi bên nhà máy xe điện ta rút, đây cũng rút. Bốn giờ chiều, Pháp lấn được tới nhà máy giặt giữa làng Thụy.

Bị thương nhiều. Chết hơn hai mươi. Thằng Sinh tự vệ, con ông lang Ngạc, bị đạn vào bụng, lòi ruột chết trước cửa nhà xe điện.

Hết gạo. Ban chuyển vận của đội tự vệ chạy nháo đi kiếm gạo từng ngày. Ăn ngữ cơm nắm muối vừng. Hết nước mắm, hết muối. Chỉ nhiều rau cải và xu hào. Không dám ăn nhiều rau, vì tốn mắm muối. Con gái cả làng không tản cư đã xung phong đi tiếp tế, cứu thương, ngủ la liệt trong đống rạ quanh bếp. Cười nói như lúc thanh bình. Nhớ ngày phiên tơ. Có cô mặt ủ dàu dàu.

Một số người đứng tuổi ở lại, cũng không tản cư, các ông vào đội trật tự, đứng gác đầu làng đầu xóm kiểm soát giấy tờ người lạ qua lại và canh giếng nước ăn vì có tin đồn Việt gian đi bỏ thuốc độc xuống giếng. Làng có các ban: công binh, đặc vụ, tiếp tế, tản cư, cứu thương. Khoát làm chủ tịch.

Đêm sáng trăng vằng vặc.

Đến hôm nay, tự vệ đã đánh cả thảy năm trận. (Một trận Tây mũ đỏ trường Bưởi, hai trận nhà xe điện và nhà “cô Bảo Đại” dốc Ngọc Hà, hai trận Trại con gái).

Mất làng, tự vệ Thụy, Ngọc Hà, Liễu Giai, Đại Yên hết đất phải chạy về đóng ở vườn chùa Dâu. Ai cũng chán nản. Đàn bà hốt hoảng, thở dài. Nhưng không ai khóc. Chỉ đứng nhìn đăm đăm như còn thấy nhà mình ở đằng kia.

Vẫn chạy gạo từng ngày. Cả ngày chia nhau đi hái rau, cắt chuối, đánh cá, vơ vẩn lang thang. Có hôm ăn toàn chuối luộc.

Trời râm mát. Hiu hắt sang xuân. Tiếng súng lác đác. Tự vệ, tay xách đao dài, lưng đeo bị, đi lẳng lặng.

Tiếng tự vệ nói loa gay gắt, diết dóng “A lô, tản cư triệt để”... “A lô, giết cho kỳ hết chó”.

Đêm xem kịch của Thanh niên Xung phong bên sân đình Bái. Đi qua Quán Cây về. Trăng suông sáng nhạt, cánh đồng vòm cây trên gò âm thầm. Nước ao Cá man mác. Tưởng đến những chuyện con đò cây đa nhạt phai trong đời mình.

Về qua cửa đình, nghe tiếng trẻ con hát thanh thanh: Chiến tranh bùng lan... ước mong... cho đó đây thái bình... Thật thương.

Khuya rồi, vẫn thấy thằng Quýnh ngồi thu lu trong ổ rơm. Quýnh dạo trước đi lính Quốc Dân đảng. Có người trông thấy nó đứng gác trụ sở phố Quan Thánh. Một hôm về làng, tôi trông thấy Quýnh đội mũ dạ cứt ngựa, bốt cao cổ, đi vung vinh. Quốc Dân đảng chạy lên Việt Trì, Quýnh cũng biến đâu mất một thôi. Rồi lại thấy về, suốt ngày ngồi nhà. Đêm 19 nổ súng, làng bắt giam lỏng. Bây giờ, ban ngày làm công binh khuân vác, phá hoại đường, đắp ụ, đi đưa cơm tiếp tế. Đêm ngủ ở đình với tự vệ, không được đi đâu.

Từ hôm chiếm nhà máy bia Ô Mền, nhà xe điện, Pháp cũng dừng lại ở quãng nhà dầu Tam Đa cuối làng Thụy. Tự vệ làng lên gác tận đền Voi Phục. Mình theo các cô tiếp tế ra đấy xem đổi gác. Ở bên kia nó trông thấy đằng này có người ra. Đạn bắn vào tường đền, bục bục. Nhìn rõ búi cỏ đằng cổng Rong cạnh hồ bên tường Tam Đa, thằng lính không biết tây hay ta nhấp nhô áo vàng. Đêm mưa to, sấm chớp, trận mưa rào đầu tiên có sấm mới.

Năm giờ sáng. Địch tấn công theo đường lên cống Vị chiếm ngã tư dốc Cầu Giấy. Cùng lúc, địch ở Tam Đa tiến lên chợ Bưởi. Mình ngủ nhà Khoát ngoài xóm Giếng đã tản cư nhà bỏ trống không. Ở đấy cơ động, dễ tháo ra đồng. Từ nhà Tam Đa, vượt lên Voi Phục. Nhưng địch không tiến thẳng đường tàu điện. Đến cống Đõ, rẽ vào sau xóm Đông Lân làng Hồ, men bờ hồ Tây sang Võng.

Gặp bọn địch khác đã đi ca nô qua hồ đổ bộ lên làng Sài sang dốc Bái rồi tràn ra chợ Bưởi.

Chúng nó qua Quán Cây về vườn Bàng, trèo tường vào đồn - trụ sở ban chỉ huy bộ đội và tự vệ miền. Bấy giờ, mới biết địch đến, cuống cuồng chạy. Viên, cán bộ chỉ huy sự miền lên đến dốc Sài bị liên thanh địch bắn chết.

Con gái ông Thiện bị đạn chết ở lũy tre cuối làng chỗ cửa chùa Dâu. Chỉ có bà nó một mình chạy trở lại, ngồi khóc trong bếp.