72 - Sông Tô Lịch chảy ngược -

Cửa Hà Khẩu chỗ chợ Gạo ra cột Đồng Hồ giữa quãng đầu phố Hàng Chiếu với cuối Hàng Buồm. Nước cửa sông Tô Lịch thoạt tiên bị đe dọa lấp vì sông Cái đổi dòng sang phía Gia Lâm, thuyền bè không vào bến được. Thông thường cứ vài chục năm, sông Cái lại chuyển dòng.

Thời Pháp mới chiếm Hà Nội, con sông còn thong dong ven đê bên này, ngày nay còn di tích những tên bến bãi và thổ sản được tải đến, đem ở sông lên: Bến Nứa, Cầu Đất, Hàng Buồm, Hàng Than, Hàng Nâu, Chợ Gạo... Cửa sông bị cát vùi dần, thế là người Pháp lấp hẳn, lấy đất, sửa sang đường sá. Nhưng chỉ cửa sông bị bịt lại, đắp lên làm đường còn dòng sông ở dưới thành cái cống ngầm, đến bây giờ vẫn còn. Nước rãnh cả khu băm sáu phố phường thải xuống chảy qua các phố: Ngõ Gạch, Hàng Đường, Hàng Mã, Hàng Lược. (Ngày trước, người Pháp gọi chỗ Cống chéo Hàng Lược là phố sông Tô Lịch) ra dọc Cửa Bắc đến vườn Ươm Cây bên trường Chu Văn An. Cái cống sông cũ đến đấy, thì ra lộ thiên trở lại dòng sông - nó chỉ còn là cái rãnh thì đúng hơn. Thành phố đã thuê một nhà thầu quê ở Bưởi lát xi măng làm cống ngầm qua vườn Ươm Cây đến Thụy Khuê.

Thế là, từ đầu làng Thụy tự dưng phòi ra dòng nước hôi thối đen xì tuôn xuống đến cống chợ Bưởi, đấy không còn dòng sông chỉ là nước cống mượn dòng chảy ra.

Sông Tô Lịch đến đầu làng Hồ Khẩu có một nhánh thông vào hồ Tây, qua cống Đõ. Hiện giờ vẫn còn ven đường hai lan can thành cống. Dòng sông này qua sau lưng thôn Đông Lân - trong thôn có dinh cơ nhà danh sĩ Lý Văn Phức. Làng Hồ Khẩu vốn nghề làm giấy dó, ven hồ có dãy lều cối giã dó làm giấy, gọi là cối chày tay. Tiếng “xựt... xì tum” đêm ngày vang động mặt con hồ. Câu ca: Gió đưa cành trúc la đà. Tiếng chày Yên Thái, canh gà Thọ Xương. Nói thật đúng, tiếng chày giã dó làng Hồ Khẩu ven hồ chỗ cống Đõ cửa sông Tô Lịch vào hồ Tây, còn làng Yên Thái tận chợ Bưởi, tiếng chày giã dó không thể vang xa ra đến hồ được. Tôi phải nói lại chuyện này cho rõ thế!

Vào mùa hạ mưa chiều, nước hồ Tây dềnh lên chảy ra sông. Cuối thu, hồ bắt đầu cạn, sông Tô Lịch lại chảy vào hồ. Bởi thế mà sông Tô Lịch có tên là sông Chảy Ngược.

Không phải xa xưa lắm, vào tuổi tôi còn thấy quang cảnh ấy. Mùa nước sông vào hồ Tây hay khi nước hồ Tây ra sông, cá hồ ra vào náo nhiệt cống Đõ. Vó bè san sát hai bên cống và trong cửa sông, lưới thả, chũm úp, đèn đóm mò cá lập lòe thâu đem. Trẻ con thích chơi bơi sông từ cống Đõ ra hồ, quãng ấy sâu và nước trong, hai bên bờ nước trong vắt, bè muống dài vào tận chỗ nhà ông Hương Lười, bên kia là vạc làng Hồ, sum suê một dãy cây nhãn lồng ngon có tiếng, năm nào cũng sai quả.

Sông Tô Lịch từ thành phố ra qua hai cống đến vùng Bưởi, cống Đõ làng Hồ Khẩu và cống Đường Thành đầu chợ. Cống Đõ thông nước sông Tô Lịch ra hồ Tây. Con sông chảy ra chảy vào như thế không biết tốt xấu thế nào về các mặt khoa học của con sông, con hồ, của môi trường vùng đất ấy, chỉ biết đã lâu đời sông nối với hồ và nước hai mùa chảy ngược nhau.

Đến bây giờ thì dòng sông, cửa sông Tô Lịch vào hồ Tây chỉ còn trong sử sách và bản đồ xưa.

Cái cống Đõ vẫn còn trên một dòng nước hôi thối. Đấy dần dà hai bên thành bãi rác, người lấn ra làm nhà cửa, người chỗ xây nhà tầng, biệt thự, khách sạn trông xuống cái rãnh nước đen ngòm. Mới đây, không biết ai đã xây một bức tường lên thành cống, không trông thấy dòng nước ra hồ nữa. Chắc người ta làm cho khuất mắt để lấn nốt quãng này.

Bao giờ trở lại con sông lịch sử chảy ngược, như trong tấm bản đồ Trung Đô - Thăng Long (1490), thời ấy đã họa được con sông vào hồ qua cửa Đõ mặt nước hồ Tây rộng đến chỗ những chòm cây si cổ thụ buông rễ xuống mặt hồ trước đền Voi Phục.