Thủ Đô Không Có Người Nghèo

Tôi đến xứ sở tuyết trắng vào thời điểm kỷ niệm hai mươi năm Liên Xô tan rã. Thường thì người ta kỷ niệm một sự kiện vui, ai đời đi lưu tâm một chuyện buồn như thế. Nhưng mà có, người giữ kỷ niệm ấy chính là ông già nhặt ve chai, một người bạn vong niên của tôi.

Tôi gặp ông vào một buổi chiều, khi tôi đang ngồi hút thuốc nơi chiếc ghế đá sau vườn ký túc xá. Dáng hình ông khắc khổ, tay xách cái túi tiến đến chỗ tôi ngồi. Chậm chạp như dò dẫm lần đường. Ông đưa mắt nhìn vào sọt rác, rồi nhặt lấy ba cái vỏ chai bia Bobrop. Tôi nhẩn nha điếu thuốc và nhìn tảng lờ ra phía bờ sông, phần để cho ông được tự nhiên nhặt vỏ chai, phần để khỏi áy náy trước một thân phận. Ông là người Nga đầu tiên tôi quen và sau này chúng tôi trở nên thân thiết. Sinh viên du học lần đầu xuất ngoại như tôi, trong suy nghĩ luôn tưởng tượng đến những điều tốt đẹp, nghĩ đến một thủ đô không có bóng dáng người nghèo ở nơi sắp đến. Ngờ đâu người đầu tiên tôi gặp lại là ông.

Ông định đi, bỗng quay lại hỏi xin tôi điếu thuốc. Tôi mở bao thuốc chìa về phía ông. Nhưng ông đứng sững ra không lấy. Chính xác là không dám lấy. Ở xứ này nếu mời ai cái gì thì mời ngay từ đầu. Còn nếu xin cho thì mình phải đưa tận tay. Tôi hiểu ngay ra và rút luôn hai điếu thuốc đưa cho ông. Ông cầm lấy hai điếu thuốc và đưa một ngón tay lên, ý bảo phải thêm một điếu nữa. Tôi miễn cưỡng rút thêm cho ông một điếu, là ba. Ông nói ở đây người ta ngại dùng số chẵn, vì nó dành cho người chết. Số lẻ là dương số chẵn là âm, rất giống với quan niệm phong thủy của người phương Đông. Ông nói lời cảm ơn và ngồi bên cạnh tôi hút thuốc.

Tôi lịch sự hỏi tên. Ông lắc đầu bảo anh không cần phải biết đâu, tôi là một kẻ vô danh giữa thành phố thủ đô này. Có biết tên cũng chả để làm gì. Ông cũng không cần biết tên tôi, chỉ nhìn qua mái tóc màu mắt là biết ngay người Việt Nam. Thế là đủ. Khi đã đi ra khỏi biên giới quốc gia, cái tên riêng thiêng liêng ông bà cha mẹ đặt cho đã không còn nhiều ý nghĩa. Anh đã đi đến xứ khác, nghiễm nhiên anh được người ta gọi tên bằng quốc tịch. Thằng Tây, thằng Mỹ, thằng Việt Nam. Lịch sự hơn thì gọi ông Tây, ông Mỹ, ông Việt Nam. Đồng nghĩa từ nay anh cố mà giữ lấy thể diện quốc gia. Dù biết thế nhưng tôi vẫn muốn gọi ông bằng một cái tên. Làm người ai chả muốn có danh. Ông bảo thế thì gọi là Russi.

Vài lần sau xuống chỗ ghế hút thuốc tôi lại gặp ông. Và vẫn cứ lấy cho ông ba điếu thuốc. Nhờ kiểu xởi lởi ấy mà tôi quen và trở nên thân thiết với ông. Được biết nhiều chuyện đời ông.

*

Russi vốn là một người gốc Nga, có nhà có cha có mẹ ở ngay Matxcơva. Vào đại học Russi quen và yêu Nada, cô gái người miền tây đất nước Xô Viết, gọi là nước Nga lớn. Nada theo cha mẹ về Matxcơva định cư đã mười năm. Giọng nói bản địa xứ sở miền tây được phổ thông hóa tạo nên một thứ ngữ âm lơ lớ. Nhưng yêu rồi không nên phân biệt đông tây. Yêu rồi thì cùng chung tiếng nói. Maxcơva là nơi gặp gỡ. Thì cứ coi như anh được sinh ra thêm một lần nữa ở đây. Thì cứ coi như cô được sinh ra thêm một lần nữa ở đây. Tình yêu khai sinh cho chúng ta một quê hương khác, nơi đó mặt trời không bao giờ lặn, nó chỉ lặn khi chúng ta hết yêu nhau. Một nhà thơ lý luận vòng vo tam quốc như thế.

Liên Xô tan rã. Nước mẹ rộng lớn phân chia ra thành các quốc gia riêng lẻ. Đương lúc lộn xộn phân tách, người ta tranh nhau chạy ngược chạy xuôi chọn cho mình một chỗ định cư. Gia đình Nada cũng chạy khỏi Maxcơva. Khi có bạo loạn thì tốt nhất không nên ở nơi trung tâm. Những cuộc đảo chính biểu tình của đám đông luôn diễn ra ở nơi có chính quyền chóp bu. Họ đi trong một đêm bất ngờ không báo trước. Nada cũng không kịp gặp Russi và không thể liên lạc được với anh. Bố mẹ túm lấy đứa con gái từ trường học về và đẩy lên chiếc xe đã chất đầy hành lý.

Cuộc di chuyển bất ngờ của gia đình Nada khiến Russi thẫn thờ. Anh đi qua khu rừng lá vàng, thấy một màu lá thẫm đi trong mùa xáo động. Nước mẹ lớn rộng bất cứ nơi đâu mùa thu lá cũng chín vàng giống nhau. Nhưng giờ thì đã khác. Như một cơ thể bị tách rời từng bộ phận, hẳn sẽ chẳng còn tươi tắn. Nada đi về hướng nào giữa mùa lá vàng này đây. Nước mẹ tan rã kéo theo bao nhiêu hệ lụy. Tình yêu của anh từ nay cũng bị xé ra. Mặt trời chiều hôm ấy đã chịu lặn trên quê hương chung của anh của cô. Lại lý luận theo kiểu của nhà thơ kia.

Ngày hôm sau anh gói ghém hành lý đi về miền tây. Thâm tâm anh nghĩ chắc gia đình cô đã trở về cố quận. Mà nếu không dời về đấy thì tương lai người ta cũng sẽ quay lại tìm lấy bản quán xứ sở thăm thú một lần. Năm năm, mười năm, thậm chí mấy chục năm sau thể nào anh cũng sẽ gặp lại được Nada. Tình yêu là thứ tiếp thêm cho người ta niềm hy vọng mãnh liệt nhất. Russi không hề biết anh đang đi ngược hướng với Nada.

Vùng đất phía tây nơi anh đến giờ đã là một quốc gia độc lập. Độc lập theo cái nghĩa tự trị có thể chế riêng có chính quyền riêng. Một miếng đất tách ra từ liên bang. Một đứa con bị mẹ bỏ rơi. Một quốc gia nhỏ xíu trên bản đồ thế giới. Lớn thì hùng mạnh, nhưng nhỏ con cũng có cái lợi thế của nó. Chí ít đối với người dân trong tiểu vương quốc thì khả năng lên làm vua là dễ hơn. Lãnh thổ nhỏ thì chính quyền bao quát hơn, dân sẽ dễ tiếp cận với các chính sách ưu tiên hơn. Một kẻ vong hương lạc quận như anh hẳn sẽ được quan tâm nhiều hơn. Ngóc ngách nào mà anh chẳng nhận được viện trợ hoặc tạo điều kiện kiếm cái sinh nhai.

Anh tìm về làng quê của Nada. Người ta chẳng biết Nada và cũng chẳng biết luôn bố mẹ của cô. Gia đình họ rời làng đã hai chục năm. Thời gian vật đổi sao dời. Cái làng này đa số dân tứ xứ tới nên chẳng ai cung cấp thông tin gì cho anh. Thôi thì ở lại đây sống cũng được, Russi nghĩ. Yêu người thì yêu luôn cái mảnh đất sinh ra người ta. Coi như đây là quê ngoại vậy. Chí ít quê ngoại cũng sẽ gợi cho anh nhiều điều về cô người yêu.

Nhưng tình yêu chỉ có thể cho ta no đủ về tinh thần. Không ai chỉ bằng yêu mà sống được qua ngày. Một kẻ sinh viên học hành dang dở như anh không thể kiếm được việc gì tử tế ở đây. Làng quê thì lao động chân tay mà ăn. Mài sức ra mà ăn, rèn giũa trí tuệ ở chốn này có mà chết đói. Anh làm thuê làm mướn được một năm rồi lại xách gói ra đi. Phũ phàng cho cái mộng tưởng nước nhỏ thì chính sách tới tận cùng lối xóm. Quên mất một điều ở bất cứ đâu thì vùng phủ sóng càng xa cũng càng yếu. Anh phải tiến lên thủ đô, tiếp cận thủ đô. Nghe thủ đô rất oai, thực chất trước đây khi nước mẹ Liên Xô chưa ruồng bỏ những đứa con của mình thì cái thủ đô này chỉ là một thành phố sơ sài không có vé không ai đếm xỉa. Bỗng một ngày chia tách, thành phố nghiễm nhiên trở thành thủ đô vì ở đó có dinh Tổng thống. Nhưng dù sao thủ đô vẫn là sang nhất ở xứ này. Bất cứ đâu thủ đô cũng là nơi sáng sủa xôm bồ trung tâm đầu não quần tụ anh tài. Russi lên thủ đô thì anh mới hy vọng được phát huy cái chuyên môn dang dở của mình. Trước khi rời cái làng quê ngoại, anh đã kịp lấy mảnh sắt khắc vào tảng đá ở chỗ bờ sông mấy ký tự thật đậm tên mình. Hy vọng mong manh có ngày Nada trở về cố hương sẽ biết anh đã từng đến đây. Trăm ngàn vạn người có cái tên như thế chứ riêng gì anh. Nhưng dù sao vẫn nên hy vọng.

Russi lần mò kiếm việc khắp thủ đô. Tự tin tự đại mình là người Matxcơva nói tiếng Nga chuẩn không cần chỉnh. Giọng nói tốt ngữ âm chuẩn vào làm trong các cơ quan nhà nước thì quá đúng rồi. Nhưng ưu điểm này vô ích. Khi nước mẹ Liên Xô chưa tan rã thì tiếng Nga là phổ thông nhất, người Nga là mẫu mực xứng đáng đại diện cho cả liên bang, đi đâu mà chẳng được thu hút mời chào. Giờ thì khác, anh là người Matxcơva sang miền tây này là người nước ngoài. Cho anh trú ngụ ở đây đã là tốt lắm rồi, đừng có mơ vào ngồi cửa quan ký tên đóng dấu.

Đi mỏi chân khắp thủ đô tìm việc cuối cùng anh đành xin vào làm ở một nhà máy sản xuất rượu vodka. Hành trình thất vọng bất mãn của đàn ông phần lớn đều dừng tại rượu. Thế mà có nơi người ta rộn lên đòi chọn quốc tửu. Quốc hồn quốc túy mà thế chắc dân khốn đốn mất. Người ta phân anh làm công đoạn đậy nắp đóng chai. Công việc không đòi hỏi chuyên môn nghiệp vụ nhưng biết đâu một ngày nào đó anh sẽ được chuyển sang chỗ pha chế, có cơ hội áp dụng chút chuyên môn hóa sinh được đào tạo dang dở.

Mấy năm làm công việc đóng chai, anh không hề đụng đến chuyên môn. Kinh nghiệm đóng chai thì chỉ một tuần, thậm chí một ngày học việc là đủ. Làm công việc đóng chai, ngày ngày ngửi mùi rượu. Từ một cậu sinh viên dị ứng với mùi men, nay anh thấy rượu cũng dễ chịu. Nhất là rượu đã giải tỏa giúp anh nỗi cô đơn, giúp anh đỡ buồn khi nghĩ về Nada. Nhiều đêm ngồi một mình anh nốc hết nửa chai vodka. Lại thấy nhớ Nada, rồi anh nhớ về nước Nga rộng lớn của anh khi chưa bị chia tách. Những buổi chiều vàng, những mùa tuyết trắng. Cả một khu vườn thơ mộng trước mặt giảng đường nơi Russi và Nada hay gặp nhau, cười đùa và hôn nhau tự nhiên.

Lương ở nhà máy rượu không cao, chỉ bảo đảm cho cuộc sống một thân một mình. Thỉnh thoảng vào ngày nghỉ anh lang thang khắp nơi bằng tàu điện ngầm, bằng xe điện, bằng cả tàu lửa. Trong túi nhỏ mang theo luôn có một chai vodka để nhâm nhi. Trông anh như một nghệ sĩ hơn là gã nghiện rượu. Nhưng không phiền đến người khác lưu tâm. Ở đây chẳng ai mất công để ý đến người khác, việc ai nấy làm. Anh đi lang thang ra ngoại ô thành phố, lâu lâu đáo về thăm lại chỗ làng quê của Nada. Cái tảng đá ở bờ sông vẫn còn, dấu khắc tên anh vẫn còn. Trẻ con nghịch thêm vào đó mấy từ tục tĩu. Anh nhìn mỉm cười đau đớn. Những chuyến đi chơi thì ít mà mục đích kiếm tìm thì nhiều. Hy vọng có lúc sẽ gặp được cô nhân tình dĩ vãng trên đường.

Vào cuối buổi chiều của chuyến đi men rượu đã ngấm, ướp thêm sự thất vọng. Russi lại nom như một người khảo cổ, từ dáng vẻ đến khuôn mặt chứa đầy u uẩn hoài niệm. Anh đang sống trên đất một quốc gia mới, dù đó là một phần nước mẹ xưa, nhưng vẫn có cảm giác hoang hoải lạc loài. Năm năm qua hệ thống công quyền ở đây đã ổn định. Chính quyền đã điều hành mọi hoạt động đất nước đi vào một quỹ đạo. Người dân yên tâm về chính thể, lo mà kiếm cái ăn kiếm hạnh phúc cho cá nhân mình. Russi thì khác. Sự tan rã của nước mẹ kéo theo sự đổ vỡ tâm hồn anh, tuổi trẻ anh cũng đã mất. Chỉ khi nào tìm gặp được Nada thì anh mới lấy lại được cuộc sống vốn có của mình.

Anh sống nay đây mai đó trong các căn hộ chung cư bình dân. Bây giờ anh như một người không thuộc về quốc gia nào. Không phải Nga, cũng không phải đất nước miền tây này. Anh là người Liên Xô cơ, mà nước mẹ thì đã không còn ý nghĩa về mặt hành chính nữa rồi. Anh cũng không thuộc về ai. Độc thân độc vị. Cả xứ sở bạch dương này chắc chỉ có được hai người như thế. Người thứ nhất là Gorbachev. Đang oai phong nổi tiếng trên chính trường quốc tế, làm Tổng thống cai quản mười lăm nước cộng hòa bỗng dưng một ngày trở thành Tổng thống của... không một nước nào cả. Đem con bỏ chợ trở về tay không. Người thứ hai là anh, Russi.

Hằng ngày đến nhà máy rượu, Russi đều đi qua một tường thành hình vuông, xây bằng gạch hồng. Tường xây cao ba mét, che chắn tầm mắt người bên ngoài. Tò mò nhìn qua chỗ lỗ thủng, thấy bên trong cũng chả có gì ngoài cỏ mọc xanh. Mùa hè thì hoa bồ công anh nở vàng. Không có gì bí ẩn trong đó. Công trình này có từ cách đây ngót trăm năm, chẳng rõ người ta xây mục đích gì. Lai lịch không ghi lại. Nhưng cái gì cũ cũ thường có giá trị vô hình. Nhất là lại liên quan tới gạch đá. Tường thành nghiễm nhiên là một di sản cổ của thành phố. Nhiều đoàn nghiên cứu về đây khảo cổ. Nhiều nhà khảo cổ về đây nghiên cứu. Xoay quanh xoay lộn rồi cũng chỉ kết luận một câu là... chưa kết luận được gì. Russi cũng làm một nhà khảo cổ không ai mướn. Nghiên cứu như một thứ trò chơi giải trí, như một kẻ thừa mứa thời gian làm việc trời đày. Đó là đếm. Anh đếm số gạch trên bức tường thành. Kết quả chỉ là một phép cộng toán học không hơn không kém. Nhưng nó có ích đối với Russi. Biết đâu anh sẽ đưa ra được một kết luận bất ngờ.

Ngày qua tháng lại, Russi đếm chưa hết số gạch trên bức tường thì có thông tin về Nada. Bỏ công việc kiếm ăn mà đi, bỏ luôn đam mê khảo cổ bằng phương pháp đếm mà đi. Hai mươi năm từ ngày Russi và Nada mất liên lạc. Thời gian không làm Russi nguôi ngoai nhớ cô. Thời gian chỉ làm cho anh già hơn và trở nên nghiện rượu trầm trọng. Sinh nghề tử nghiệp. Nhà máy rượu đã có một mẫu thí nghiệm thành công. Russi nghiện rượu chứng tỏ cho đỉnh cao chất lượng sản phẩm. Bốn mươi tuổi anh được chuyển qua bộ phận pha chế, đảm đương công việc nhẹ nhàng là thử rượu. Vậy là đúng chuyên môn hóa sinh đào tạo dang dở hồi trẻ. Kiến thức quên hết rồi, chỉ còn lại kinh nghiệm đúc rút từ hai mươi năm uống rượu. Thừa sức mà thử.

Buổi sáng anh nhảy tàu đi về làng của Nada. Tảng đá bờ sông vẫn còn. Nó chỉ bị mưa gió thời gian mài mòn đi, cộng thêm sức ma sát của đàn ông ra sông tắm rửa cọ lưng khiến đá bóng nhẵn. Mấy ký tự tên anh bị mờ dần. Nhưng lần nào về đây anh cũng kiếm mảnh sắt cứa vào đá, khắc sâu thêm. Đá không biết đau, chỉ có người. Người đau vì tình mà cứa đá thì chắc chỉ mỗi anh.

Nada bốn mươi tuổi vẫn đẹp, sang trọng và quý phái hơn xưa. Đứng từ xa anh đã nhìn thấy cô, nhưng Russi không thể tiến thêm được nữa. Cảnh sát không cho một kẻ đang nồng nặc mùi rượu được tham gia vào cuộc nói chuyện này. Chỉ đứng từ xa mà trông. Quý bà trên kia là Nada, đương giữ một chức vụ quan trọng trong hệ thống chính quyền thành phố miền đông nước Nga. Russi giờ mới biết mình đi lạc hướng. Đi tìm cô mà lại vô tình rời xa cô. Gia đình Nada chạy về đông mà anh lại ngược qua phía tây. Chi bằng anh ở lại Matxcơva còn hơn. Sự thật đến muộn thường vui, nhưng sự thật trong tình yêu đến muộn thì vô nghĩa.

Khi về miền đông, nhờ bố mẹ lý lịch tốt Nada được theo tiếp bậc đại học. Xinh đẹp, thông minh lại là đàn bà. Ở những nước chậm tiến ba cái tiêu chuẩn đó dễ làm khổ người ta. Nhưng ở miền đông nơi gia đình cô đến bình đẳng giới được đặt lên hàng đầu trong nhiệm vụ tổ chức nhân sự. Nữ giới tràn lên bãi công đòi bình đẳng. Có được càng nhiều phụ nữ trong hệ thống cửa quan thì nữ quyền sẽ được tăng, chính sách cho phái nữ sẽ dồi dào hơn. Nada sớm thăng tiến trong hệ thống chính quyền đang hiếm hoi phụ nữ.

Hai mươi năm lập thân lập nghiệp ở miền đông nước Nga. Giờ Nada mới trở về thăm cố quận. Chẳng mục đích ngoại giao hay tìm kiếm gì to tát, chỉ là thăm lại nơi ngày xưa mình từng ra đi. Có ít quà cáp thì mang về biếu cho chòm xóm vui vẻ. Nhưng bộ phận tổ chức ở vùng quê này đã rườm rà hóa thủ tục đón tiếp. Họ bố trí lịch, mời bằng được Nada phải đứng ra nói chuyện với dân làng để tiếp thêm niềm tự hào, khích lệ niềm hiếu học. Hãnh diện biết bao, tự hào nhường nào, cái làng quê nghèo này đã từng là nơi nuôi nấng tuổi thơ của một chính khách ở nước Nga.

Nada miễn cưỡng chấp thuận với ban tổ chức về việc dành ra một khoảng thời gian để nói chuyện với bà con. Người ta bố trí một cái bàn hoa, một chiếc ghế cho cô ngồi phía trên bục hiên trường học, trang trọng như bàn chủ tọa hội nghị. Nada từ chối, cô chỉ muốn đứng giữa sân, cầm micrô nói chuyện tâm tình với mọi người, thế cho gần gũi giản dị. Dân quê tập trung tới rất đông. Hiếu kỳ, hào hứng, ngong ngóng. Bồng bế dắt díu trẻ con đi xem. Chỉ trỏ mà nói với con rằng gắng học hành cho được như cô kia nhé.

Cảnh sát dàn vòng ngoài bảo vệ khu vực nói chuyện. Russi buộc phải đứng bên ngoài cái vòng này. Chỉ vì mùi men mà phải đứng ngoài như kiểu vô phận sự miễn vào. Nhưng nếu không có mùi men, chưa chắc Russi đã dám tiến tới thật gần. Để làm gì cơ cứ. Khi người ta bây giờ đã vẻ vang sang trọng như thế. Khéo anh chỉ làm cho dân làng bảo thấy người sang bắt quàng làm họ. Thôi thì đứng ở vòng ngoài mà nhìn mà nghe cũng được. Vòng ngoài không thấy rõ mặt nhân vật trung tâm. Russi phải trèo lên tảng đá ở bờ sông, đạp lên luôn cái chỗ khắc tên mình. Cái tên khắc trên đá giờ chẳng ích gì nữa rồi. Địa thế này anh mới nhìn thấy được Nada, từ cổ lên. Đúng là nàng vẫn đẹp như xưa. Tình yêu không có tuổi và người yêu thì không bao giờ già.

Nada kể chuyện cho bà con nghe, tâm tình những kỷ niệm tuổi thơ. Nhiều người giơ tay xin đặt câu hỏi, giống cử tri chất vấn đại biểu hội đồng. Tất nhiên là những câu hỏi bình dân, đơn giản. Nada vui vẻ trả lời tất cả. Russi đứng ngoài xa, cố lắng nghe. Giọng Nada vẫn nhẹ nhàng trìu mến như xưa. Russi hóng tai và chờ đợi xem có ai hỏi câu gì đại loại liên quan về kỷ niệm tình yêu không, biết đâu Nada sẽ nhắc đến anh. Tuyệt nhiên không. Đây là chính khách chứ không phải ca sĩ mà hỏi chuyện tình, đây cũng không phải nhà văn nhà thơ mà chờ họ trả lời rằng vì thất tình sinh ra thơ phú văn vẻ.

Có một câu hỏi quan trọng dành cho chính khách.

- Thưa bà, bà đánh giá thế nào về sự tan rã của hệ thống Liên bang Xô Viết, và liệu có khả năng tái lập như trước đây không?

Nada thoáng giật mình. Russi đứng ngoài này nghe câu hỏi cũng ớn gáy. Hai chục năm rồi còn gì. Tan tác chia bôi đâu đã vào đấy. Đang yên đang lành bỗng cày xới lên chuyện cũ. Nada lấy lại bình tĩnh rất nhanh. Cô mỉm cười. Chính khách biết mỉm cười trước một đám đông trang trọng không phải dễ. Cười không đúng, méo mó hoặc quá đà đều gây phản cảm. Thôi thì mắt cứng môi lạnh tanh cho chắc ăn. Nhưng Nada có vẻ đẹp của một phụ nữ mặn mà, lợi thế này cho phép cô được cười. Cười thì tôn thêm vẻ đẹp tăng thêm cảm tình. Trước khi trả lời Nada gửi một lời cảm ơn, một lời khen dành cho người vừa đặt câu hỏi.

- Quả là một trăn trở thú vị. Nhưng cái gì cũng theo quy luật của nó, tan hay hợp cũng đều có căn cứ. Vì vậy nếu hội đủ các điều kiện thì khả năng tái lập liên bang cũng không có gì lạ. Nhưng chúng ta vẫn đang sống trong một không khí ổn định thế này là tốt lắm rồi.

Trong những trường hợp nhạy cảm, chính khách luôn biết trả lời những câu trung tính trung lập. Không ảnh hưởng đến ai, cũng chẳng ích lợi cho ai, nhưng thỏa mãn sự tò mò của tất cả. Sắc sảo là ở chỗ ấy.

Russi không đồng ý với câu trả lời này. Anh thấy nhồn nhột, ngứa ngáy chân tay. Muốn hét lên rằng sự tan rã liên bang là một biến cố buồn. Nhưng suy nghĩ của anh có ý nghĩa gì trong bối cảnh hiện nay. Im lặng thì tốt hơn. Đám đông đang trầm trồ khen ngợi câu trả lời thông minh của nhân vật trung tâm, đừng có dại mà phản đối. Đa số không phải lúc nào cũng đúng nhưng nó áp đảo được thiểu số.

Anh nhảy tàu quay lại thủ đô trong sự thất vọng về Nada. Sau hai mươi năm gặp lại, anh đã được nghe tiếng nói của một Nada khác. Không còn tiếng nói chung quê hương chung như hồi còn sinh viên nữa. Russi biết anh và cô đã đi ngược chiều nhau về cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng, đã bất đồng trong quan điểm. Dân đen và chính khách vẫn hay bất đồng quan điểm như thế. Cô không nuối tiếc nước mẹ, vậy cô có lưu luyến gì mối tình sinh viên. Sự chia tách là hợp quy luật ư, vậy thì tình yêu đứt đoạn cũng hợp quy luật. Công anh tìm kiếm mỏi mòn hai mươi năm. Nada không dành nhiều tình yêu cho nước mẹ rộng lớn. Cũng đúng thôi. Còn nước mẹ thì chưa chắc cô đã được làm quan như bây giờ.

Russi trở lại với công việc ở nhà máy rượu và đắm chìm trong những suy nghĩ vẩn vơ. Được thêm một năm nữa thì xưởng rượu đóng cửa. Thời hiện đại công nghệ phát triển thương nghiệp cạnh tranh. Nhà máy nơi anh làm việc không chống chọi nổi. Mẫu thí nghiệm sống là anh đã trở thành kẻ nghiện rượu nặng mà nhà máy phải cáo chung ê chề sau mấy chục năm độc quyền cung ứng. Anh thất nghiệp, bơ phờ rũ rượi và già hẳn đi ở tuổi bốn mươi. Không có việc ăn lương nữa, đành chật vật kiếm cái sống qua ngày. Đi nhặt vỏ chai bán. Tuy ít ỏi nhưng được tiền tươi cầm tay. Những vỏ chai bia bằng nhựa, vỏ chai đựng rượu thủy tinh người ta uống xong vứt vào sọt rác công cộng. Anh tới nhặt, gánh bớt phần việc cho công nhân vệ sinh môi trường. Trước anh đóng nắp chai pha rượu cho người ta uống. Nay thì thu dọn những thứ họ uống xong. Kể cũng tròn một vòng quy trình.

Cái tường thành vẫn đó. Vẫn có những đoàn nghiên cứu về săm soi. Russi chưa chịu từ bỏ việc đếm chỉ vì chưa đếm hết. Ngày nọ anh đã đếm tới viên gạch cuối cùng. Kết quả chỉ là một con số dài. Không có ý nghĩa về chất lượng gạch, càng không có ý nghĩa gì cho lịch sử. Chỉ có một kết luận được đưa ra: lượng gạch trên tường là số chẵn. Số chẵn thì đã sao. Số chẵn là âm. Nhớ cái lần Nada về thăm ngôi làng cố xứ và trao đổi chuyện trò với bà con. Cô cũng nhắc đi nhắc lại hai con số. Trước khi tan rã Liên bang Xô Viết có mười lăm nước. Chia tách rồi thì chỉ còn mười hai nước tự trị. Đó cũng chỉ là những thông số vô hồn. Nhưng Russi lại nghĩ khác. Từ mười lăm trở thành mười hai. Số lẻ chuyển sang chẵn. Dương chuyển thành âm. Âm là dưới đất. Âm là chết. Chẳng thể sống lại được. Sao không chia tách thành mười một, hay mười ba mà là mười hai. Không tìm ra được lý lẽ nào khoa học, khi con người tuyệt vọng về đời sống thường tìm đến tâm linh mù quáng. Sự mê tín tưởng chỉ có ở người phương Đông, nào ngờ ở đây cũng có, nó nằm trong suy nghĩ của những người nghèo khổ bi quan tận cùng xã hội. Một học giả từ xưa đã đưa ra lý thuyết rằng đến khi nào con người có sự công bằng, con người thoát khỏi nghèo khó đau khổ thì tôn giáo thánh thần mới triệt tiêu. Mà tôn giáo thánh thần đến giờ vẫn chưa mất đi, khéo lại mạnh hơn nữa ấy chứ.

Một đêm khuya, Russi lén lút gỡ một viên gạch trên bức tường thành. Viên gạch cuối cùng mà tay anh lần đếm. Tường thành bây giờ coi như được sắp bởi một số lẻ viên gạch. Số lẻ thì sao. Nó vẫn chỉ là một bước tường. Vẫn có những đoàn khảo sát về đây nghiên cứu. Không ai để ý đến chuyện mất một viên gạch. Tường gạch lẻ. Là dương. Không cứ dương thì sống lại được. Không cứ dương thì hàn gắn lại được những mất mát của đời anh. Họa chăng nó chỉ hủy hoại thêm tinh thần của Russi, như anh đã phá hoại cái tường thành này.

*

Ba năm tôi quen biết Russi, chưa bao giờ ông ngỏ ý mời tôi đến nhà chơi. Người xứ này không có thói quen mời mọc thăm viếng nhau. Nhưng chí ít ông cũng phải cho tôi biết cái chỗ ông ở chứ. Tịnh không. Mùa hè thường thấy ông trải một tấm vải mà ngủ qua đêm dưới bụi cây bờ sông.

Trước khi về nước tôi xin ông địa chỉ nhà ở. Để thỉnh thoảng tôi viết thư chụp ảnh Việt Nam gửi cho ông xem. Russi xé cái mác dán vỏ bia, lật ngược ra mà viết ngúng ngoắng lên đó rồi đưa cho tôi. Đêm cuối cùng tôi gặp và tạm biệt ông. Ông vẫn mùi rượu nồng nặc và đòi ba điếu thuốc.

Tôi hỏi một số bạn bè đang ở xứ tuyết xem có gặp ông không. Nếu gặp cho tôi gửi lời thăm hỏi rằng tôi đã về Việt Nam nhưng chưa quên được ông. Bạn bè trả lời không hề thấy, mùa hè cái bụi cây bờ sông chẳng có ai nằm ngủ ở đấy nữa. Tôi thất vọng khi không có được thông tin gì về ông. Như thế có khi lại hay, để tôi biết thủ đô ấy không còn một người nghèo nào cả. Nghèo vì đổ vỡ tinh thần như ông chắc là kẻ nghèo nhất rồi.

Tôi vẫn còn giữ tờ giấy địa chỉ Russi. Thỉnh thoảng mở ra xem. Ông chỉ viết hai câu trong bài hát nổi tiếng phát thanh truyền hình đã thôi phát. “Địa chỉ của chúng tôi không là nhà và không là đường. Địa chỉ của chúng tôi – Liên bang Xô Viết”.