Phần thứ nhất ĐỊA VỊ CỦA BẠN TRONG XÃ HỘI

Ai muốn có được những hoàn cảnh, địa vị tốt đẹp hơn thì trước hết phải cải thiện tâm trí của mình đã.

Keyserling

Trong công việc làm ăn, không phải suy nghĩ sâu sắc mà thắng được, có cặp mắt sắc sảo mới thắng được.

Buxton

Bạn có thể rèn tương lai của bạn được

Khi bắt đầu theo lớp huấn luyện tinh thần này, chắc là bạn thấy không thoả mãn về bản thân bạn, chưa biết chừng, không thoả mãn về cả hoàn cảnh nữa.

Có lẽ bạn còn thấy chán nản, rất bất bình là khác. Đời chưa đền đáp bạn một cách xứng đáng.

Hoặc bạn chỉ mới thỏa mãn một chút thôi và nóng lòng muốn tiến mau hơn nữa. Phải vậy không?

Dù sao thì cái việc mua cuốn sách này cũng đủ chứng tỏ rằng theo ý bạn, bạn chưa tìm được đúng địa vị của bạn trong xã hội... Và bạn muốn học, muốn thực hành một phương pháp luyện tinh thần nó giúp bạn dễ đạt được sở nguyện về phương diện đó.

Nếu quả như vậy thì tôi xin cam đoan với bạn rằng có sức khỏe kha khá, vừa đủ, có đức can đảm và biết tập trung tinh thần thì bạn có nhiều khả năng tiến được lắm.

Vậy thì tại sao không thử thực hiện đi?

Những yếu tố quyết định số phận con người

Người nào thành công cũng là một người thân tự lập thân (self-made man); nhưng sự thực thì ngoài những nỗ lực của người đó ra cũng còn nhờ nhiều yếu tố khác nữa, không hoàn toàn tùy thuộc người đó.

Chẳng hạn:

1. Địa vị của chúng ta trong xã hội, một phần đã được định đoạt sẵn cho ta rồi.

2. Có một số người tham gia vào sự định đoạt đó, nhưng chỉ tới một mức nào đó thôi.

3. Hoàn cảnh vật chất cũng định địa vị của ta trong xã hội, nhưng không hoàn toàn định hết.

4. Đôi khi còn nhờ may rủi mà chúng ta có địa vị đó trong xã hội.

5. Gần như hoàn toàn là chính ta định địa vị của ta trong xã hội.

Mấy điểm đó mâu thuẫn nhau ư? Không đâu. Xin bạn đọc lại đi, dùng óc phán đoán, vô tư mà xét kỹ đi.

Bạn thử liệt kê xem khi mới sanh, bạn được tặng những gì

Ta thử xét từng tặng phẩm một nào. Khi mới sanh, bạn đã nhận được nhiều thứ:

Một thể chất khỏe mạnh hay yếu đuối;

Một tinh thần trác việt hoặc tầm thường;

Một tên họ, một chỗ ở, một quốc tịch;

Một thời đại khó khăn hoặc đương thịnh;

Một cảnh vực thành thị hoặc thôn quê;

Một gia đình giàu hoặc nghèo.

Tất cả những cái đó, bạn không đòi, không muốn mà tự nhiên được hưởng phần, phải vậy không? Cái đó, bạn biết rồi mà, người ta gọi nó là số phận.

Lại còn có một số người ảnh hưởng một phần tới số phần của bạn nữa.

Những người đó giúp đỡ hoặc ngăn cản bạn. Chẳng hạn gia đình bạn có thể thúc đẩy bạn tiến tới, hoặc chẳng làm gì giúp bạn cả, hay có thì cũng rất ít.

Những bạn thân có quyền thế - đôi khi những kẻ thù kịch liệt - cũng ảnh hưởng tới số phận của bạn, hoặc giúp đỡ hoặc ngăn cản bước đường của bạn.

Được sinh trong một gia đình phong lưu thì bạn có khả năng, phương tiện học lên tới bậc đại học; trái lại gia đình mà nghèo thì khó học cao được lắm.

Tuy nhiên chúng ta vẫn thấy những người sinh trong một gia đình nghèo mà leo lên được tới những đỉnh cao mà hạng thanh niên trong gia đình giàu không đạt tới được.

Vận có may mà có rủi

Bây giờ chúng ta xét tới cái vận nào.

Có người tin có vận, có người không.

“Thành công là nhờ tài năng của mỗi người”.

Không.

“Thành công là nhờ vận hơn cả.”

Đó, người ta cãi nhau như vậy.

Ông thần Vận May đã thường bị hạ bệ. Ngày nay người ta lại phục hồi uy quyền cho ông rồi. Người ta cho Vận May là một cái phước tùy thuộc những luật hoặc những yếu tố mà chúng ta không kiểm soát được, như gặp buổi nắng ráo đẹp trời vậy.

Nhưng kinh nghiệm cho ta thấy rằng vận may có khi hóa ra bất thường[1], mà vận rủi có khi lại là cái phước.

Một người làm ăn chật vật mới kiếm được một trăm ngàn đồng một tuần, bỗng trúng số được một trăm ngàn đồng thì rất có thể chơi bời, phung phí, mất việc rồi, hết nhẵn tiền, hóa ra nghèo khổ.

Trái lại người ta gọi là vận rủi, đôi khi lại kích thích ta, làm cho nẩy ra ý phấn đấu, quyết tâm thắng nghịch cảnh để tiến lên, tạo được số phận cho mình.

Vậy là ta đã tìm được chân lý: con người, một phần lớn, tự tạo được vận mạng cho mình, xây dựng được sự thành công của mình, và chịu trách nhiệm về sự thất bại của mình.

Tương lai của ta tùy thuộc những nỗ lực của ta hơn cả. Những yếu tố khác cũng ảnh hưởng đôi chút đấy, nhưng kết quả tối hậu vẫn là do chính ta.

Sự kiện đó là nền tảng của những bài luyện tập chỉ trong cuốn này.

Sự thành công ở thời hiện đại

Vài sự kiện của sự thành công:

Thời nào cũng là thời “hiện đại”, ít nhất là đối với người đương sống ở thời đó.

Đối với các cụ của chúng ta thì thời của các cụ là hiện đại.

Đối với ông bà chúng ta thì thời ông bà chúng ta là hiện đại,

Bây giờ, chúng ta cho những thời đó là cổ rồi. Nhưng những thời đó đã thực hiện được nhiều thành công rực rỡ trong thương mại[2], văn chương, mỹ thuật. Nếu bạn muốn thành công do sức của mình - chỉ sự thành công đó mới giá trị - thì bạn phải có một số điều kiện.

Đây là những điều kiện quan trọng nhất:

1. Thể chất mạnh khỏe.

2. Cảm xúc dồi dào.

3. Trí óc được tôi luyện.

4. Kiến thức hợp thời, biết nhìn vào tương lai.

5. Được người khác tin cậy, và có tài giao tế.

6. Ý chí cương cường.

7. Văn hóa thanh nhã.

Sự thực, những đức tính đó cũng cần thiết ở các thế kỷ trước, nhưng không chỉ như thời nay vì hồi xưa hễ có nhiều tiền là có quyền cao chức trọng,

Ngày nay thì khác hẳn, tiền của không đủ thay thế những đức đó.

Tự thể hiện mình một cách toàn vẹn

Ngày nay, một người thực thành công là một người muốn tự thể hiện mình một cách trọn vẹn nhất; về thể chất, trí tuệ, tinh thần, kinh tế; hoặc là làm cách nào phát biểu được cá tính của mình nhất.

Người đó không ham mê sự thành công, coi nó là một cứu cánh, mà ham mê con đường tới sự thành công.

Như Henry Ford mỗi năm đóng thuế một triệu Mỹ kim, đôi khi nghĩ rằng giá được bắt đầu kinh doanh lại từ cái buổi hai bàn tay trắng thì “thú” lắm[3].

Hai tiếng quan trọng mà bạn đã biết

Bình đẳng và bất bình đẳng là hai tiếng quan trọng thời nay.

Nó làm xáo động các dân tộc, xáo động cả năm châu, gây các cuộc tranh luận sôi nổi, các cuộc tranh đấu đẫm máu trên khắp thế giới.

Nhưng tiếng phẩm chất thì diễn cũng gần đúng hệt ý đó.

Bạn nên dùng nó làm tiếng của bạn: phẩm chất về cơ thể tinh thần, tư cách, sự phong lưu trong xã hội thương mại, nghề nghiệp, và sau cùng, sự giao thiệp với người ngoài. Một người đàn ông hay đàn bà có tài, đức thì dù phương tiện rất tầm thường cũng có thể thành công được.

Muốn vậy phải gắng sức.

Thế Chất Khỏe Mạnh

Bây giờ chúng ta hãy xét bảy yếu tố kể trên cần thiết cho sự cải thiện cá nhân ở thời hiện đại này.

Ta có khỏe mạnh thì mới có một cảm giác khoan khoái. Cơ thể có khỏe mạnh thì mới ngăn ngừa được các bệnh căn ở ngoài hoặc ở trong cơ thể ta. Máu được đỏ tươi, các hạch nội tiết hoạt động điều hòa, mà nhờ vậy có lợi cho tinh thần. Ta có thể mở mang trí tuệ, phát biểu ý nghĩ của ta được, trong khi đầu óc của những người thể chất yếu đuối thì trống rỗng, không suy nghĩ gì được, phải chịu thua thiệt. Mà những khó khăn, ưu tư trong đời cũng không làm cho ta thất vọng.

Vậy bạn phải làm sao cho có sức khỏe đi - ngay bây giờ đi! Hành động liền đi.

Tại sao cảm xúc dồi dào lại là điều kiện thiết yếu?

Xin bạn xét ba câu dưới đây:

l. “Tôi muốn lắm”.

2. “Tôi đã có ý kiến”.

3. “Tôi quyết định rồi”.

Bạn rán đáp cho tôi câu này: “Ba tâm trạng kể trên - tình cảm, ý nghĩ và ý chí - thì tâm trạng nào quan trọng nhất?”

Câu đáp của tôi mà có lẽ cũng là câu đáp của bạn nữa, như vầy: Xét chung thì tình cảm quan trọng nhất. Tại sao? Tại nó gần Tự nhiên nhất. Nó thiết yếu hơn Ý nghĩ và tự nhiên hơn Ý chí. Như giáo sư Carrel đã nói “vui buồn cũng quan trọng như các vì tinh tú vậy”.

Các giáo sư của bạn chắc chưa bao giờ dạy cho bạn điều đó. Nhiệm vụ các ông ấy là luyện trí tuệ cho bạn, nên không chú ý tới tình cảm, cảm xúc... Hậu quả ra sao? Hậu quả là bạn chưa bao giờ nhận định được giá trị của một người mà tình cảm rất phát triển.

Trong một đoạn sau tôi sẽ bàn kỹ thêm về điểm đó. Nhưng ngay bây giờ tôi muốn nhấn mạnh rằng cần có một “thái độ cảm xúc”.

Tiếng “thái độ cảm xúc” tôi dùng trong cuốn này có nghĩa rằng bạn phải

a. thích một hình thức hành động nào đó.

b. nó phải gây cho bạn một sự nhiệt tâm bền bỉ, và

c. làm tăng tiến năng lực cùng hạnh phúc của bạn.

Câu chuyện rất thường dưới đây sẽ giúp bạn hiểu rõ ý nghĩa đó.

Ở hãng London & N.E.R, một người thợ máy phải về hưu vì đã tới hạng tuổi là 65... Ông ta buồn rầu... Ông đã lái đầu máy xe lửa chạy trên 1.200.000 cây số... Bây giờ thấy người khác lại thay ông lái đầu máy đó, ông ta rưng rưng nước mắt.. thở dài: “đầu máy tuyệt diệu...”... “dễ thương quá chừng... lạ lùng chưa, sao mình mê nó như vậy được”.

Đó là một thái độ cám xúc! Lòng thích bền bỉ tới nổi hóa ra lòng yêu. Người nào biết yêu nghề của mình thì là đã bắt đầu tiến trên đường thành công rồi đấy.

Bạn muốn gì?

Bạn tự hỏi rồi tự đáp câu này để quyết định đi:

“Tôi muốn thành hạng người nào, hay muốn làm cái gì nhất đây?”

“Bỏ những ý thích bất thường, nhất thời đi.

Cũng đừng nghĩ tới những ham muốn nồng nhiệt không bền được trọn một tuần.

Cũng đừng nghĩ tới những công việc bạn bắt buộc phải làm để kiếm tiền.

Mà nghĩ tới cái gì cần vận dụng tinh thần, tâm hồn của bạn.

(Bạn suy nghĩ đi)

Sao, bạn kiếm ra được chưa?

Nếu được rồi thì tôi khen bạn đây!

Nếu chưa thì cứ kiên nhẫn suy nghĩ đi, vì bạn có thể thành công được mà. Bạn thất bại chăng? Nếu vậy thì cái hứng thú của đời bạn sẽ tùy thuộc sự siêng năng của bạn, như trường hợp người đã nói câu này: “Dù sao thì tôi cũng đã biết yêu nghề của tôi... trước kia tôi ghét nó”.

Một người đặt hết cả sự hãnh diện, sự vui thú của mình vào công việc hằng ngày thì tinh thần người đó ra sao?

Lá bài-ăn là “tấm lòng” của ta

Tôi xin đáp: Một người yêu công việc hàng ngày của mình như vậy thì tất cả những năng lực đều bắt đầu phát triển mạnh. Nghị lực phát triển; kí tính tăng tiến cả về chiều rộng lẫn mức tinh xác; lòng tự tín mạnh hơn. Sự thích thú là một tình cảm, cho nên muốn thành công trong một công việc gì thì trước hết phải để hết tấm lòng của bạn vào đó đã. Đó là ý nghĩa câu này của một triết gia thời trước: “Phải hết sức giữ gìn con tâm của bạn vì không có nó thì không có sự linh hoạt”.

Chúng ta nên nhớ rằng thực ra Cảm tính và Trí tuệ không mâu thuẫn nhau. Bạn có thể suy nghĩ bằng tấm lòng cũng như bằng trí óc. Nhưng ý nghĩ xuất phát từ tấm lòng vẫn quan trọng hơn. Cho nên một triết gia khác đã bảo: “Một người suy nghĩ bằng con tâm ra sao thì sẽ thành công ra như vậy”. Nghĩa là trong lòng bạn có những ý nghĩ cao thượng hay ti tiểu thì bạn sẽ thành con người cao thượng hay ti tiểu.

Vậy chúng ta có thể tóm tắt như sau:

Bạn biết bạn muốn thành hạng người nào hay muốn làm cái gì.

Bạn hăng hái muốn như vậy.

Có một mục đích rồi, đời bạn bắt đầu mở rộng ra.

Năng lực của bạn tăng tiến.

Tới đó, bạn bắt đầu thấy thỏa mãn thực sự. Bạn đã có được cái mà trước kia bạn tìm kiếm. Cái đó, chúng ta có thể gọi nó là cái “ý thức tiến lên”: một nhu cầu tiến tới hoài, chứ không đứng yên một chỗ. Đó là điều kiện cốt yếu của hạnh phúc.

“Siêu nhân” và chúng ta

Khi một người tầm thường tự so sánh với những người mà người đó cho là cao cả hơn mình, thì người đó thấy mình thiếu những năng lực gì?

Tôi căn cứ vào kết quả của hằng trăm cuộc phỏng vấn mà trả lời bạn như sau:

“Siêu nhân” có:

1. Khả năng phán đoán mau hơn người thường.

2. Một nghị lực và một sức tập trung tư tưởng mạnh hơn.

3. Một kí tính mạnh hơn; nhớ mau hơn và tinh xác hơn.

4. Ngôn ngữ có khả năng thuyết phục hơn.

5. Một lòng tự tín vững chắc, không gì lay chuyển nổi.

6. Kiến thức rộng hơn.

7. Một cá tính mạnh mẽ.

Tóm lại là có một tinh thần được trao dồi, không bỏ sót một yếu tố nào cần cho thời đại chúng ta.

Bạn đọc lại kỹ bảy điểm đó đi, đọc với một tinh thần phê phán nhưng tin tưởng.

Điểm nào là điểm bạn thiếu nhất?

Rồi tới điểm nào?... Rồi điểm nào nữa?...

Mỗi độc giả sẽ trả lời một khác. Nhưng về ba điểm dưới đây thì độc giả nào cũng sẽ trả lời như nhau:

“Tôi cần có nhiều nghị lực hơn, tập trung tư tưởng được hơn, có một kí tính khá hơn, và cũng muốn tăng lòng tự tín lên nữa.”

Đó là ba nhu cầu căn bản của thời đại chúng ta; và tuy không coi thường những cái khác - như óc tướng tượng, óc phán đoán, sự phô diễn ý kiến của mình, cá tính của mình - tôi sẽ, trong những phần sau, chỉ cho bạn cách phát triển những năng lực đó mà kinh nghiệm đã cho là quan trọng hơn những năng lực khác.

Bây giờ tôi hãy nhấn mạnh vào sự quan trọng của chúng đã.

Nghị lực

Một trong ba nhu cầu căn bản kể trên là nghị lực. Khi mà bạn chưa quyết định, chưa cụ thể hóa quyết định của bạn bằng hành động thì bạn không thể đạt một kết quả nào được, cố tiến sĩ James Ward, giáo sư triết học ở đại học đường Cambridge bảo rằng một người tài năng trung bình thôi mà có nhiều nghị lực, tập trung hoạt động vào một mục tiêu thì lên được những nấc thang danh vọng cao hơn là một người đại tài mà thiếu đức kiên nhẫn. Lời đó chẳng phải là mới mẻ sâu sắc gì, nhưng nó vẫn là quan trọng, và riêng phần tôi, sau bốn chục năm nhận xét các người trong mọi giới, tôi hoàn toàn đồng ý kiến của ông.

Chỉ một phút chán nản thất vọng là cơ hồ như đủ tiêu diệt nghị lực và sự quân bình về tinh thần của vô số bạn trẻ. Một sự thất bại có thể làm cho một số bạn trẻ sinh ra gần như tuyệt vọng. Nhưng tôi đã biết cả ngàn bạn trẻ thắng được sự thất vọng - một cách dễ dàng, vui vẻ nữa.

Những bạn đó biết cách làm việc và chờ thời.

Sự tập trung giúp cho tinh thần có có hội tốt

Rồi tới sự tập trung tinh thần. Có người tưởng rằng năng lực này khác với nghị lực. Như vậy là lầm. Thực ra sự tập trung chỉ là Nghị lực cộng với lòng Ham thích, có ham thích thì mới dễ chú ý vào một việc được.

Sự tập trung làm cho những khả năng hoàn toàn thuộc về trí tuệ có cơ hội thích nghi được với công việc. Làm sao có thể tìm thấy được tất cả những cái cần phải thấy trong một sự kiện hoặc một ý nghĩ, nếu không xét kỹ mọi khía cạnh của nó?

Tinh thần con người là một toàn thể. Và nguyên tắc trong cuốn này là nghiên cứu tinh thần như một toàn thể (gồm tình cảm, trí tuệ, ý chí) để đạt một mục đích nhất định, William James bảo: “Điều quan trọng trong đời sống là toàn thể tinh thần phải làm việc cùng một lúc”.

Ký tính của bạn cải thiện lên

Ký tính là khả năng tinh thần làm cho ta rầu rĩ nhất. Nó mà tốt thì giúp ta được vô số kì công; nhưng nếu nó tệ hại, chẳng hạn khi nó hoàn toàn mất hẳn thì thật là nhục nhã về tinh thần, như khi phải thú nhận rằng: “Tôi quên mất tên tôi rồi, tôi không biết tôi là ai, ở đâu tới nữa”.

Nhưng ở đây tôi hãy chỉ nhấn mạnh cho bạn thấy rằng muốn nhớ một cái gì thì trước hết trí óc bạn phải tập trung vào nó để nó gây một ấn tượng trong óc bạn đã.

Làm sao bạn có thể nhớ một bài báo nếu không tập trung tinh thần vào nó? Sự kiện, ý niệm, con số, hình ảnh, tên người, tên vật, tất cả những cái đó phải gây được một ấn tượng tạm đủ rồi bạn mới có thể nhớ lại nó được. Nếu chỉ lơ đảng nhìn qua rồi nhìn sang cái khác như con bướm bay lượn từ hoa này sang hoa khác thì làm sao có thể nhớ cho được?

Lòng tự tín mạnh lên

“Lòng tự tín” ở đây có nghĩa là mình cảm thấy làm nổi công việc của mình. Bạn có thể nhận rằng chưa nhìn thấy con đường đưa tới mục đích, nhưng bạn tự nhủ: “mình sẽ vạch con đường đi”. Bạn tin chắc ở chính bạn.

Thiếu lòng tin đó thì sẽ rụt rè và đau khổ. Có lòng tin đó thì đời bạn biến đổi hẳn.

Mọi năng lực tinh thần phải cùng hoạt động với nhau

Còn nhiều yếu tố khác cần thiết cho sự trao dồi tinh thần, tôi sẽ nhắc tới trong các phần sau.

Điều tôi muốn nhấn mạnh ở đây là tất cả những năng lực tinh thần đó phải cùng nảy nở; nghĩa là bạn không nên chú ý riêng tới những vấn đề khó khăn, khô khan hoặc tới công việc làm ăn, mà bỏ rơi các khu vực khác.

Darwin đã lầm lẫn như vậy. Ông đã thẳng thắn thú nhận một cách dễ thương rằng ông chú hết tinh thần vào sự nghiên cứu các sự kiện để tìm ra các luật (về sự tiến hóa của vạn vật, sự đảo thải tự nhiên) đến nỗi mất cái thú thưởng thức thi ca và nghệ thuật.

Trong một bức thư cho một bạn thán, ông bảo rằng nếu có thể làm lại cuộc đời thì ông sẽ dẹp công trình nghiên cứu khô khan nghiêm khắc của ông đi để có thể đọc thơ và nghe âm nhạc ít nhất là một lần mỗi tuần. Ông nhận rằng mất cái thú thưởng thức những cái đó là mất hạnh phúc ở đời.

Các bộ óc quá chuyên môn

Vậy mà hầu hết các bậc thiên tài đều mắc tật đó. Họ có tài đặc biệt về một ngành nào đó như âm nhạc, triết học, khoa học hoặc nghệ thuật, rồi họ chuyên về ngành đó tới nỗi bỏ bê các khả năng khác. Do đó mà có câu đầy ý nghĩa này: “có tài thì có tật kì quặc”. Họ siêu việt về một điểm nào đó, ngoài ra họ rất tầm thường.

Ai cũng cần hết sức tránh sự thiếu quân bình đó, không phải vì mình không phải là một thiên tài mà vì luyện tinh thần một cách đầy đủ, không thiên lệch thì mới mau có kết quả.

Con người biết tiến tới

Điều kiện thứ tư của thời hiện đại là có những kiến thức hợp thời, không lạc hậu và biết nhìn về tương lai.

Ý nghĩa câu trên rất minh bạch. Chưa thời nào mà câu “Biết được tức là làm được” lại đúng như ngày nay. Các nhà bác học đầu tiên đã có ý phát minh máy vô tuyên truyền hình bây giờ được thưởng công rồi đấy.

Trong ngành hoạt động nào cũng vậy. Thời nào cũng có sự tấn bộ, phát triển, biến đổi; mà tân kiến thức là cái chìa khóa của ba cái đó. Nhưng cái ngày nay cho là mới thì ngày mai có thể đã hóa cũ, vô dụng. Cái hiện tại luôn luôn biến chuyển, nó không khi nào đứng yên một chỗ.

Biết chờ đợi, trông mong là có tinh thần tấn bộ, là biết nhìn về tương lai. Nhưng như vậy không nhất định là không nên có một tinh thần bảo thủ lành mạnh biết giữ cái gì đáng giữ, duy trì cái phần tốt nhất của những kinh nghiệm thời trước. Chúng ta chỉ cần nhận rằng những sự thay đổi lớn hay nhỏ đều không thể tránh được, và một người có tinh thần sẵn sàng chấp nhận nó thì dễ thành công hơn những người không sẵn sàng chấp nhận hoặc bướng bỉnh không chịu chấp nhận.

Kinh nghiệm cho ta thấy rằng óc thực tế của nhân loại có thể tóm tắt trong câu này: “Được báo trước, tức là được chuẩn bị trước rồi”. Nhưng chính ta phải tự báo trước cho ta. Chúng ta phải dò xét đoán trước cái tương lai ở ngay trước mắt, rút ra những kết luận rồi bắt đầu chuẩn bị liền. Tướng Wavell đã hành động như vậy mà thắng được chiến tranh Bắc Phi năm 1940.

Danh vọng và tài giao tế

Tiếng danh vọng tôi dùng đây có nghĩa là đáng được nhiều người tin cậy. Còn tiếng “tài giao tế” có nghĩa là có một giọng nói dễ nghe, ăn nói trôi chảy, biết cách xứ thế, trong câu chuyện nào cũng tỏ ra lịch thiệp, nhã nhặn, biết phô diễn ý kiến của mình bằng lời nói và bằng cây viết. Những tài đức đó giúp ta tạo được một cá tính và phát triển nó, vì cá tính một phần do Trời phú cho và một phần do ta đào luyện, sửa chữa nhờ những đức kể trên.

Trong chương về sự đắc nhân tâm (phần VII), tôi sẽ phân tích kỹ và làm nổi bật những đức về thể chất, tinh thần và tâm hồn đó.

Ở đây tôi chỉ nhấn mạnh vào sự quan trọng của nó thôi. Có người cho như vậy là vô ích vì họ ngại rằng sự nhã nhặn lễ độ chẳng hạn là dấu hiệu của tính nhu nhược và một người lớn tiếng hung hăng mới là người hùng.

Những cử chỉ nhã nhặn đáng cho ta ngờ... (họ nghĩ vậy).

Ăn nói trôi chảy khéo léo là trong lòng mưu tính chuyện gì đây...

“Bề ngoài thơn thớt nói cười, mà trong nham hiểm giết người không gươm” đây...

Ai cũng nhận thấy những lời nghi ngờ đó đôi khi có lý. Nhưng chúng ta có nên lấy lẽ rằng thỉnh thoảng gặp phải một tờ giấy bạc giả mà không nhận cả những tấm giấy bạc thật không?

Cư xử là một nghệ thuật

Sự thực một người có tài giao tế chỉ là người biết áp dụng các quy tắc của nghệ thuật giao tế trong xã hội.

Ăn nói thanh nhã chẳng hơn là nói năng vụng về sao?

Bạn có thích có một giọng nói êm tai hơn lả một giọng nói khó nghe, the thé không?

Một bức thư viết rất tồi với một bức thư nhã nhặn đẹp đẽ thì bức nào hơn?

Và cư xử một cách tế nhị chẳng có lợi hơn là cư xử vụng về, thô bỉ ư?

Cứ thành thực trả lời mấy câu đó thì tự nhiên phải chấp nhận rằng tài giao tế quả thực là có lợi. Mà chúng ta phải nhận thêm rằng công chúng, may thay, không chống lại ý kiến của tôi vì trong mọi hoàn cảnh của đời sống, cái ý thức nghệ thuật vẫn được coi là đáng quý. Đây xin bạn so sánh tâm lý hiện đại với tâm lý thế kỷ trước mà Samuel Smiles đã tả năm 1878:

“Người Anh không có tinh thần nghệ thuật vì họ không có tài giao tế. Họ là hạng thực dân đắc lực, hạng thủy thủ, thợ máy tài nhưng về ca nhạc, khiêu vũ, diễn kịch, nghệ thuật thì họ dở tệ. Họ không biết ăn bận mà cũng không biết viết văn”.

Chúng ta hiện nay không phải là hoàn toàn gì, nhưng có thể nói rằng lời đó không còn đúng với người Anh ở thế kỷ XX nữa.

Người Anh trong cuộc triển lãm canh nông

Smiles buộc tội như trên và đưa ra một chứng cứ khá ngộ nghĩnh. Trong một cuộc triển lãm quốc tế súc vật ở Paris năm 1870, một người Anh được giải nhất; giải chót về một người Y Pha Nho phương phi, ăn bận rất bảnh bao. Người này tiến lên lãnh giải, có vẻ bệ vệ như một ông Y Pha Nho. “Rồi tới các người Ý, Pháp, rất nhã nhặn, lịch sự, lễ độ, ăn bận đẹp đẽ mà ngay mấy con vật của họ cũng được trang hoàng từ đuôi cho tới sừng, cài hoa, kết băng đủ màu, thực là khéo.”

Người Anh tiến lên sau chót để lãnh phần thưởng lớn nhất. Ông ta điệu bộ cục mịch, y phục tầm thường đi guệt[4] nông dân mà ở khuyết áo cũng chẳng cài bông hoa nữa.

Điệu bộ ông ta làm cho mọi người khó chịu -“Nhưng, chính người Anh như vậy mà (lời của Smiles). Người ta phái ông ta lại đó không phải để tự phô trương mà để trình cho mọi người thấy con vật to lớn mập mạp nhất - và ông ta làm xong công việc đó, đem giải nhất về.”

Smiles trách nông dân Anh đó không chịu cài hoa ở khuyết áo, không sao tha thứ cho ông ta cái tội đó.

Văn hóa thanh nhã

Tôi đã đặt văn hóa ở cuối bảng liệt kê trang 8, không phải vì nó kém quan trọng mà vì cái chỗ của nó phải ở đó. Sự thực, bảy điều kiện cần thiết của thời đại chúng ta, không sao xếp đặt theo một thứ tự cho thật đúng được. Những điều kiện về sức khỏe và văn hóa phải có cùng một lúc, chứ không phải là cái trước cái sau. Nó phải luôn luôn tác động cùng một lúc như đồng nhất với nhau.

Văn hóa đây có nghĩa gì? Tôi cho nó là đời sống của tinh thần, của tâm hồn - biết thưởng thức cái Mỹ, cái Chân, cái Thiện. Muốn có văn hóa đó thì phải tập ngắm cảnh Thiên nhiên, nghiên cứu Văn chương Nghệ thuật, các công trình Kiến trúc hùng vĩ đẹp đẽ, và biết những cảm xúc thanh cao trong đời sống.

- Văn hóa đó là một hệ thống giá trị khác hẳn những giá trị thuộc về những phạm vi mà khoa học hoặc thương mại chiếm địa vị quan trọng. Trong ngành khoa học sự tinh xác quan trọng hơn hết; trong ngành thương mại, người ta chỉ nghĩ tới giá cả, lời lỗ. Văn hóa là một thứ tài sản không có giá: đừng nên hy vọng kiếm được tiền khi ngắm thẳng cảnh Trossachs[5] hoặc khi xúc động đọc bài thơ tuyệt diệu của Wordsworth[6] về sự bất hủ.

Ta thí dụ rằng trên bàn, trước mặt chúng ta có hai cuốn sách: một cuốn dạy cách làm một chiếc tàu cho trẻ con chơi, một cuốn là một tập thi tuyển. Cuốn trên thuộc về loại sách dạy cho ta biết. Cuốn dưới thuộc về loại dạy cho ta cảm xúc.

Ta thử xét xem khác nhau ra sao. Học cách kiếm gỗ và đồ dùng để làm một chiếc tàu, cái học đó có một giá trị thực tế. Từ đầu tới cuối cuốn sách, lời khuyên nào của tác giả cũng lợi cho ta cả. Còn tập thi tuyển có một giá trị khác hẳn; nó chứa những đoạn như vầy:

Nàng rất thích ngắm sao vào hồi nửa đêm

Và nàng lắng tai nghe

Ở một nơi bí mật nào đó

Tiếng suối múa vòng biến đổi bất thường

Và âm thanh đẹp của một tiếng róc rách

Thoáng hiện trên mặt nàng.

Wordsworth muốn nói gì trong mấy hàng đó? Điều đó không phải là điều cốt yếu. Điều cốt yếu là xem những tiếng thi sĩ dùng gợi cho ta được những ý nghĩ, cảm xúc gì. Chúng ta cảm thấy ngay rằng có cái gì đó gây cho ta một cảm xúc khác hẳn những kinh nghiệm trong đời sống thường ngày, chẳng hạn những kinh nghiệm mà cuốn sách thứ nhất đã chỉ cho ta phải mua những thứ đinh nào ở tiệm bán đồ sắt.

Thi sĩ cơ hồ như nâng cao tâm hồn ta lên, không phải chỉ dắt dẫn ta từ cái việc làm chiếc tàu cho con nít chơi tới hình ảnh con sông nơi thả chiếc tàu, mà còn đặt cho ta những câu hỏi rất bất ngờ, làm cho ta rất thích thú mặc dầu mới xét qua thì chẳng hiểu tại sao cả.

Thi sĩ có nói gì nhiều đâu. Ông chỉ ghi lại hình ảnh các ngôi sao, tiếng suối chảy; vậy mà cách ông ta diễn tả, và những cái ta tưởng tượng về cái ngôi sao, về dòng suối lại làm cho ta thích, cho tâm hồn ta cao thượng lên. Hai câu cuối thực là thú vị.

Chúng ta không biết một cảnh đẹp như vậy có thực ở một nơi nào đó, cũng không biết cảnh đó có hiện trước mắt thiếu nữ tóc vàng hoe tả trong bài thơ không, vậy mà bài thơ gây cho ta một cảm xúc hấp dẫn lạ lùng; lời sao mà du dương và bình dị đến thế! Nếu chúng ta đọc trọn bài thơ trong đó đã trích ra mấy câu trên, thì đọc xong chúng ta thấy tinh thần, tâm hồn ta bay bổng lên, hớn hở, khai triển ta như thể được thấy ánh sáng long lanh của một thế giới khác. Mà chính là như vậy. Thơ và tất cả các mỹ thuật đều có đặc tính gây ra được cảm giác đó: khi những sự thực chua chát của đời sống hàng ngày làm cho ta chán nản thì chúng ta tìm được sự an ủi tinh thần không phải chỉ riêng trong thi ca mà trong mọi hình thức của mỹ thuật. Cái đẹp đó thắng được cái xấu xa của biết bao cái ti tiểu trong đời sống hằng ngày... Hơn nữa, chúng ta còn tiếp nhận được những ý tưởng, tình cảm nó giúp ta tin tưởng một thế giới mà giá trị không phải là những giá trị phàm tục.

Không có văn hóa thì có thể thành công được không?

Bạn tự hỏi: Không có văn hóa thì có thể thành công được không? Dĩ nhiên là được; không có văn hóa thì vẫn có thể khỏe mạnh, giàu có được.

Nhưng có văn hóa thì thú vui của ta tăng lên cả về lượng lẫn phẩm, mà phạm vi hoạt động của ta mở rộng ra.

Trước mặt những người kiến thức hơn mình, mình sẽ thấy đỡ kém cỏi. Khi người ta bàn bạc trước mặt mình về thơ, kịch, vân vân... mình sẽ không có cảm tưởng rằng mình ù ù cạc cạc.

Các ý lực[7]

Trước khi kết thúc phần này, tôi muốn bàn thêm về một đầu đề nữa.

Đầu đề đó vẫn chưa có nhan đề.

Người ta đã đặt một nhan đề sai cho nó là: “Ý là Vật”.

Nhưng có một số ý tưởng không phải là Vật.

Hơn nữa, ý còn là những sức mạnh.

Chứng cớ đây:

“Sau một cuộc dội bom, thủy thủ H.P... bị bệnh thần kinh chấn động. Người ta thổi miên chú ta, bảo chú ta rằng sắp di một miếng sắt nung đỏ vào cánh tay mặt của chú và chỗ đó sẽ phỏng da lên. Sự thực Bác sĩ Hadfield chỉ dí ngón tay vào cánh tay chú ta thôi. Người ta coi chừng chú ta trong ba giờ, băng kỹ cánh tay chú ta và tiếp tục thôi miên chú ta trong một thời gian. Sáu giờ sau, gỡ băng ra thì thấy chỗ ngón tay bác sĩ Hadfield dí vào phỏng lên; ở giữa có một mảng da trắng như chết rồi, dưới da có một chút nước, và ở chung quanh sưng lên...

“Chỗ phỏng đó lớn ra, hôm sau chất nước tăng lên, coi y hệt bị bỏng vậy. Người ta làm lại trắc nghiệm đó, kiểm soát rất nghiêm ngặt; rồi người ta làm thí nghiệm dưới đây. Trong lúc thôi miên, người ta lấy đầu bằng sắt một cây chứa một viết chì nung đỏ lên, dí vào cánh tay chú thủy thủ đó, thôi miên chú ta, bảo chú ta rằng không đau đớn gì đâu. Chú ta không đau đớn gì thật, khi bị dí và cả sau lúc đó nữa. Lạ lùng nhất là chỗ bị dí tuy cháy sám nhưng chung quanh tuyệt nhiên không thấy sưng. Chỗ bị dí có phỏng lên, chung quanh là một đường hơi đỏ, thế thôi. Chỗ đó lành da rất mau và không có một dấu sưng hoặc đau đớn nào cả”.

Sau đó, kết quả còn cho ta thấy rằng ý nghĩ của một người bị thôi miên ảnh hưởng trực tiếp tới cơ thể người đó; nếu những ý nghĩ đó có tính cách tác động tích cực thì chỉ dí ngón tay vào cũng làm cho chỗ bị dí phỏng lên như bị sắt nung đỏ dí vào vậy. Như vậy là trong tình trạng tạm hôn mê vì bị thôi miên, ý nghĩ của một số người (nếu không phải là của mọi người) có một sức mạnh lạ lùng. Điều đó chứng tỏ rằng những điều kiện vật chất chịu kiểm soát ít hay nhiều của phần tiềm thức. Có lẽ vì vậy mà có những trường hợp dùng phương pháp thuộc về tâm linh mà có thể trị được những bệnh rất nặng.

Bạn sẽ hỏi lại tôi: “Nhưng sao chỉ kết luận có cách đó thôi? Sao không bảo rằng cái trạng thái ý thức bình thường của ta (nghĩa là khi tỉnh táo, không bị thôi miên) cũng có thể ảnh hưởng tới cơ thể cách đó?”. Thực vậy, nếu ta chấp nhận điều này nữa, thì có nghĩa là hễ con người nghĩ tới đau mà sợ sệt, thì sẽ hóa ra đau thật. May thay, điều đó không xảy ra, nhưng nếu cứ lo sợ hoài về bệnh thì chắc chắn là cơ thể dễ mắc bệnh[8].

Tôi không muốn đi sâu vào vấn đề đó. Tôi chỉ nói tiếp rằng có một thế giới Ý tưởng, cũng như có một thế giới Thiên nhiên: và thế giới Ý tưởng ảnh hưởng lớn tới công việc làm ăn của ta mà ta không ngờ.

Nếu vậy thì dùng những ý tưởng mạnh nhất của ta, chúng ta có thể ở xa mà ảnh hướng lẫn nhau tới mức nào? Óc con người phải là một thứ máy vừa phát vừa thâu thanh không?

Chưa ai trả lời những câu hỏi đó một cách thỏa mãn được. Nhưng nếu tư tưởng tác động như những sức mạnh, và nếu một luật thu hút trong mọi phạm vi thì có thể rằng một ngày kia người ta sẽ nghiên cứu một cách khoa học cái ý mà Upton Sinclair[9] đã phổ biến về một thứ máy ra-đi-ô tinh thần.

Chúng ta nên nhớ rằng không phải bất kỳ cái gì cũng gọi là ý tưởng được, nhất là một ý tướng có nhiều cảm xúc mãnh liệt, nhiều dục vọng. Sáng mai, bạn thức dậy, mở cửa sổ nhìn trời, bảo: “Lại sắp mưa nữa”; lời nói đó không phải là một ý tưởng, một ý lực. Nói xong rồi bạn quên liền. Đó chỉ là một nhận xét thoáng qua thôi. Nhưng nếu bạn bảo:

“Cái ý đó thật tuyệt, tôi muốn thực hiện nó!” thì là bạn có một ý tưởng chứa một tình cảm sâu sắc. Bạn sẽ nghĩ tới nó hoài. Bạn sẽ tìm được những ý mới mẻ về vấn đề đó. Rồi thình lình bạn sẽ gặp được người giúp đỡ bạn, những hoàn cảnh thuận tiện cho bạn. Những luật trong phạm vi tinh thần đương tác động có lợi cho bạn.

Và bây giờ bạn đã tin một cách minh bạch rằng những ý nghĩ làm thay đổi đời bạn chính là những ý nghĩ mà bạn đặt vào nó nhiều tình cảm, xúc động nhất không? Nếu óc bạn bị một ý nghĩ bi quan xâm chiếm, tin rằng tương lai u ám thì bạn đừng nên hi vọng gì rằng những phán đoán của bạn, những cuộc tiếp xúc của bạn với người khác, nói chung là các hành động của bạn sẽ được may mắn, có kết quả tốt. Làm sao có thể có kết quả tốt được kia chứ?

Trái lại nếu bạn hăng hái, tràn trề hi vọng, dễ thụ cảm, dễ thương, tích cực hoạt động, thì tự nhiên bạn làm cho những người tìm kiếm những đức đó gặp bạn sẽ mến bạn liền.

Con người khôn ngoan thì không bao giờ coi thường những yếu tố tâm linh đó trong đời sống, mà rán tìm cách điều khiển, làm chủ nó. Bạn nghĩ tới sự thành công đi, rồi thời cơ thuận tiện nó sẽ tới, bạn sẽ nắm được nó, nó không trốn bạn được đâu.

Con đường ngòng ngoèo của số phận

Có một số người cơ hồ như tiến một mạch theo một đường thẳng tới sự thành công hoàn toàn.

Một số người khác tiến theo một con đường ngòng ngoèo. Xin bạn nhìn hình dưới đây.

Con đường thành công của bạn có thể là một con đường thẳng. Bạn khởi hành rồi tiếp tục tiến theo một hướng.

Nhưng nhiều người khác thì không vậy. Họ theo một con đường ngòng ngoèo, đổi hướng hoài, vòng vo, lúc tiến lúc lui. Như vậy mất công nhưng bù lại là rốt cuộc cũng tới đích mà được nhiều kinh nghiệm hơn, trong đời gặp được nhiều cái thú hơn.

.

Bạn nên tin chắc rằng có một trí óc thông minh, có nghị lực và chịu kiên nhẫn thì bạn cũng có thể chiếm được địa vị và những điều kiện sinh hoạt hợp với tính khí, với khả năng và công việc của bạn.

Bạn có thể tin châm ngôn này được: nhân nào quả nấy. Đừng nên lo lắng về tương lai của bạn tới cái mức mất ngủ và đâm sợ sệt. Bạn nên biết rằng nếu bạn cứ tiếp tục tiến theo con đường thẳng của bạn thì không có gì ngăn cản bạn được. Không một gắng sức nào của bạn mà không có lúc được thưởng công, cách này hay cách khác, ở chỗ này hay chỗ khác. Đó là một định luật.

Ngay lúc này đây, bạn đã có một “cá tính” mới mẻ rồi đấy, đương tự gây cho bạn được nhiều khá năng mới mẻ rồi đấy. Bạn đã thành một người “có một mục đích”. Maeterlinck trong một tác phẩm đầu tiên của ông bảo rằng con người chỉ gặp thấy chính mình trên những con đường lớn đưa tới số phận[10].

Bạn không thấy câu đó là rất đúng ư? Vậy thì bạn thử nghĩ tới thanh niên nọ, muốn có thêm những khả năng mới trong nghề, dùng những giờ rảnh buổi tối để học thêm tiếng Pháp. Tối nào cũng học tập mấy giờ liền...

Bao lâu như vậy mà vẫn chưa có gì xảy ra cả...

Rồi một buổi sáng nọ, một người lạ kêu điện thoại lại phòng giấy, và chàng thanh niên chăm chỉ của ta được mời lại làm thông ngôn, chàng tỏ ra giỏi giang thế là chàng có nhiều hy vọng mới về tương lai. Không ai ngờ rằng chàng có cái tài đó.

Chàng chỉ là được gặt cái mà chàng đã gieo. Chàng đã gặp chính chàng trên con đường lớn đưa tới số phận. Và chàng đã chuẩn bị sẵn sàng.

Một lời cuối cùng nữa

Có lẽ nên dùng tiếng lời “thì thầm” mới đúng vì lời tôi sắp khuyên bạn đây khá quan trọng, nên nói nho nhỏ với nhau thì hơn.

Lời khuyên đó như vây: “Trước khi ngủ, bạn nên gột sạch tinh thần bạn đi đã”.

Tại sao vậy? Tại sao khi ngủ thì tiềm thức trở về “thay phiên” cho ý thức. Nếu lúc thay phiền gác đó mà ý thức truyền cho tiềm thức một tiếng “mật khẩu” giận dữ, căm thù hoặc chỉ trích, chê bai nhỏ mọn, thì tiếng đó sẽ lặp lại suốt tám giờ - rất có hại cho bạn. Mà giấc ngủ không được khỏe khoắn.

Victor Hugo diễn ý đó như sau:

“Buổi tối, khi đi ngủ, bạn nên dùng ba cái này làm gối: tình thương, hy vọng và lòng khoan dung. Như vậy, sáng tỉnh dậy, bạn sẽ thấy như có một khúc nhạc ở trong lòng”.

Vì vậy tôi cần nhấn mạnh vào sự ích lợi của các sách “đầu giường”[11], những cuốn chứa những đoạn văn ngắn trích trong tác phẩm của các vàn hào. Mục đích là cho trí óc ta chứa đầy những tư tưởng nhân từ, khoan dung trước khi nó chìm vào trong trạng thái tiềm thức. Thực là một cách bồi dưỡng lành mạnh cho tinh thần.

Nếu bạn muốn thì có thể coi nó là một thứ kinh kệ, một thứ làm dịu năng lực tinh thần và tâm hồn trước khi ngủ. Herbert Spenver có thói quen luôn luôn bênh vực thể chất, bảo rằng phải “công bằng với thể chất”, nghĩa là phải coi trọng, nhận thức được cơ thể của mình[12]. Công bằng với thể chất thì tại sao lại không “công bằng với tinh thần”?

Chắc bạn nhận thấy như vậy là hợp lý. Với lại bạn cũng rất muốn không bỏ lỡ một cơ hội nào để làm tăng sự thoải mái, an lạc cho bạn, phải vậy không?[13]

Chú thích:

[1] Có lẽ “bất tường” bị in lầm thành “bất thường”. (Goldfish).

[2] Tác giả là người Anh.

[3] Chúng ta nên để ý tới quan niệm này của tác giả: ông cho thành công không phải để hưởng thụ cảnh giàu sang, danh vọng, mà để tỏ rằng mình phát biểu được cá tính, tài năng của mình. Theo tôi, như vậy tuy cao hơn hạng thành công để hưởng thụ, nhưng vẫn là vị kỷ, mà có chút tự đắc nữa, không bằng thành công để giúp đời.

[4] Miếng da bao ngoài giày, quanh ống chân.

[5] Ở Tô Cách Lan.

[6] Thi hào Anh (1770-1850) rất yêu Thiên nhiên, nổi tiếng là tả cảnh hồ rất hay.

[7] Chúng tôi dùng tiếng này để trỏ các ý tưởng gây được một sức mạnh.

[8] Coi thêm cuốn Trút nỗi sợ đi của Lester Coleman, Nguyễn Hiến Lê dịch - nhà xuất bản Thanh Tân.

[9] Tiểu thuyết gia Mỹ sanh năm 1878, có tư tưởng xã hội.

[10] Nghĩa là mình thành công hay thất bại là tại mình cả, chứ không tại người.

[11] Bed books. Người Anh thường dùng Thánh kinh hoặc những sách có tư tưởng cao đẹp làm sách đầu giường, mỗi tối đọc một đoạn trước khi ngủ.

[12] Vì thời đó nhiều người khinh thể chất mà chỉ trọng tâm hồn.

[13] Vì có những tư tưởng vui vẻ, khoan hòa, cao thượng như vậy thì giấc ngủ sẽ khỏe khoắn