Chương 9 SỰ HỖ TRỢ CỦA KHOA HỌC: TOSCANELLI-

Nhà học giả thành Firenze Paolo dal Pozzo Toscanelli đã giúp củng cố lòng tin của Colombo cho rằng vùng đất mà ông ta cảm thấy nằm ở bên kia Đại Tây Dương là lục địa châu Á. Toscanelli sinh tại Firenze năm 1397. Đầu tiên học trường đại học Firenze, sau đó tại trường đại học Padova, tại đây nhà triết học Nicolò Cusano, kém ông mấy tuổi, đã trở thành người bạn suốt đời. Toscanelli trở về Firenze khi ông hai mươi bảy tuổi.

Cả Paolo và người anh em ông, Piero, đều là bác sĩ và hành nghề đó nhưng tính tò mò khoa học đã dẫn Paolo đi vào toán học, vật lý học, thiên văn học và cả địa lý nữa. Kiến thức địa lý của Toscanelli dựa vào những quyển sách về vũ trụ học và thiên văn học, những bản đồ không những ở Genova và Venezia mà cả ở Fiandra, Đức và Vienne; dựa vào những sách du ký của những nhà thám hiểm, những nhà truyền giáo và những nhà buôn, nhất là cuốn Milione của Marco Polo; và sau hết dựa vào những thông tin thu lượm trực tiếp từ những người du lịch đương thời.

Toscanelli đã hỏi cặn kẽ những người du lịch đi qua Firenze. Ông cũng có dịp chuyện trò với những người Tacta đến từ lưu vực sông Đông và với một phái đoàn Etiopia đến nước Ý năm 1441. Vào hồi đó có cả một người Đức đến nước Ý, nhà thiên văn học Johann Muller, được gọi bằng cái tên Regiomontano, thầy học của Martin de Behaim, nhà du lịch và tác giả bản đồ thế giới nổi tiếng năm 1492, đến nay còn được lưu giữ tại Vienne. Trong những năm 1461và 1 463, Regiomontano thường xuyên thảo luận tại Roma với Toscanelli.

Toscanelli được coi là nhà toán học xuất sắc nhất trong thời đại ông. Poliziano và Vespasiano da Bisticci đã sáng tác những bài ca tụng ông, Leon Battista Alberti đã đề tặng ông trên một cuốn sách, và Hồng y Giáo chủ Cusano, bạn thân của ông cũng đã đề tặng ông những tác phẩm toán học của mình. Cusano cũng nhận được những lời chỉ dẫn của Toscanelli khi ông thiết kế một bản đồ Trung Âu. Chúng ta không thể loại bỏ một điều - mà thực ra có thể là như vậy - là những sự kiện bên ngoài đã khiến Toscanelli rời bỏ những suy nghĩ về những ngôi sao và toán học và tăng cường nghiên cứu về địa lý, trước đó việc nghiên cứu địa lý là một trò tiêu khiển, hoặc một sự tò mò khoa học đối với ông. Trong nửa sau thế kỷ thứ XV có sự bùng nổ của kinh tế và văn hóa ở châu Âu, nhất là ở Ý; cùng trong thời gian đó Thổ Nhĩ Kỳ đã thôn tính những vùng đất và những dân tộc, từ nước Ý và những phần khác của châu Âu; nhưng dân tộc này là bộ phận không thể tách rời, nếu không phải là tổ tiên của nền văn hóa chung Hy Lạp - La Mã - Công giáo: Hy Lạp, Constantinople, các đảo Egee, bờ biển Tiểu Á, những cảng Hắc Hải và Anbani.

Sự sụp đổ của Constantinople đối với người Thổ Nhĩ Kỳ đã làm suy sụp nhiều gia đình Venezia, Genova và Firenze, đặc biệt là những gia đình tham gia vào việc buôn bán hương liệu. Cả gia đình Toscanelli cũng phải bận tâm về sự kiện này và đã quay nhìn sang hướng Tây để bổ sung nguồn thu nhập đang sụt giảm trong việc buôn bán của họ. Ở đó mảnh đất đầy hứa hẹn nhất là Bồ Đào Nha, không những vì những phát kiến mới được thực hiện của nước này mà còn vì Bồ Đào Nha có trước mặt mình một Đại Dương chưa ai biết và thần bí. Nếu người ta có thể làm rộ sự thần bí đó, khoa học sẽ phong phú thêm. Thế giới đang trở nên nhỏ bé hơn, đúng lúc người ta đang cảm thấy cần những không gian rộng lớn hơn, những chân trời mới.

Học thuật không còn dành riêng cho một thiểu số tu sĩ, những người bình dân không lấy vợ, và những tu sĩ bị một thiên hướng đặc biệt thôi thúc.

Con cái của tầng lớp quý tộc và tầng lớp trung lưu đổ xô vào học thuật, nghệ thuật và khoa học; tại Firenze, Genova và Venezia, cả đến đám con cái của những thợ thủ công bình thường và ngay cả nông dân cũng chạy theo kiến thức.

Những chân trời của học thuật - của khoa học, triết học và nghệ thuật - cũng mở rộng hơn. Trong khi đó, trong lĩnh vực kinh tế, châu Âu của thế kỷ XV đã thấy tăng một cách khác thường các hàng tiêu dùng, việc này được chỉ rõ bởi sự thức tỉnh của các tầng lớp trung lưu, bây giờ đã quen sử dụng hàng hóa chế tạo và những sản phẩm mà trong nhiều thế kỷ vẫn là độc quyền của giai cấp quý tộc và những chúa phong kiến. Nuớc Ý, đặc biệt là Firenze, Venezia và Genova, đang thấy hiện tượng vĩ đại này biến thành lợi nhuận trong sổ kế toán của các nhà buôn và trong sự đi lại tại những hải cảng và bằng những tàu biển của họ.

Vì những lý do này, không ai ở địa vị tốt hơn những người Firenze, Venezia và Genova để hiểu tầm quan trọng của những con đường chuyên chở của tàu biển, những vị trí thương mại và tác động đối với sự phát triển kinh tế và văn hóa bộc phát do sức tiêu thụ khổng lồ của châu Âu và sức sản xuất của châu Á tạo ra; sự tiêu thụ và sản xuất đó đã thông qua vùng Levani phía Đông Địa Trung Hải, chính những vùng đất mà Thổ Nhĩ Kỳ đã chinh phục. Không một người nào ở địa vị tốt hơn là những người Firenze, Venezia và Genova để đánh giá tâm lợi ích ngành thương mại với châu Á và tính chất nghiêm trọng của những cản trở sinh ra từ việc mất những vùng đất ở miền Levant.

Toscanelli là một học giả, nhưng ông đã tham gia vào những lợi ích kinh doanh của gia đình, và những lợi ích đó liên quan trước hết đến việc buôn bán hương liệu. Vậy một lợi ích kép - khoa học và văn hóa, cũng như kinh tế và gia đình - đã nhắc nhở ông nhìn về hướng Tây. Ở phương Tây, học thuật sẽ tìm thấy những chân trời mới; nên thương mại và của cải của những quốc gia (1) sẽ tìm thấy sự ổn định và những cơ hội mới.

Như vậy Colombo đã gặp trên đường đi của ông một con người trực cảm được những nhu câu tình cảm mới, hướng về những chân trời rộng lớn, vô tận và chưa hề được xác định. Lịch sử viết về Colombo đã nhất trí về cách thức mà tư tưởng của Toscanelli đã đi tới với những người Genova như thế nào. Cuốn sách Lịch sử của Fernando và Las Casas nói về một sự trao đổi thư từ trực tiếp, nhưng nhiều nhà sử học nghi ngờ về một sự trao đổi thư từ như thế. Một điều chắc chắn: Colombo biết rất rõ một lá thư Toscanelli đã viết cho linh mục phụ tá Fernando Martins, người Lisbon. Lá thư đề ngày 25 tháng 6 năm 1474 và đến tay Colombo năm 1480. Chính Colombo đã tự sao lại một bản, bây giờ còn lưu giữ tại thư viện Colombo ở Seviglia. Trong thư Toscanelli đề nghị sang Ấn Độ bằng cách vượt Đại Tây Dương:

‘‘Mặc dù nhiều lần khác tôi đã biện hộ cho con đường ngắn nhất từ đây đến vùng Ấn Độ, nơi sản sinh các hương liệu đi theo đường biển ngắn hơn con đường mà ông đã đi vòng qua Ghinê; ông nói với tôi rằng Đức Vua giờ đây muốn tôi đưa ra một lời khẳng định, hoặc một chứng minh để giải thích rõ khả năng có thể đi con đường ấy được".

Đó là ý kiến kỳ diệu của Toscanelli mà ông coi như là một định lý. Ông đoán trước sự nghiệp giải thoát thế giới Công giáo khởi sự ràng buộc thương mại vào người Thổ Nhĩ Kỳ là kết quả tiến bộ của khoa học địa lý. Những nước Cộng hòa Ý sẽ đầy của cải và công ty của Toscanelli sẽ có được cuộc sống mới. Toscanelli đã chứng minh định lý của ông như sau:

‘‘Do đó, mặc dù tôi biết tôi có thể chứng minh bằng một quả cầu trong bàn tay tôi và chỉ cho ông thấy thế giới trải ra như thế nào, tuy nhiên tôi đã quyết định nên chỉ rõ con đường đó trên bản đồ như những bản đồ dùng trong hoạt động hàng hải thì dễ hơn và có ý nghĩa hơn, vì vậy tôi sắp gửi cho Đức vua một bản đồ tôi đã thiết kế và tự mình làm ra. Bản đồ này chỉ rõ toàn bộ phương Tây, từ Ireland tới Ghinê, tận xa về phía Nam, với tất cả những đảo nằm ở giữa. Đối diện trực tiếp với những đảo đó là bắt đầu quần đảo vùng Ấn Độ cùng với những đảo và những nơi mà ông có thể tới. Bản đồ cũng chỉ ông có thể đi thuyền một đoạn đường dài bao nhiêu từ Bắc cực đến đường xích đạo và ông phải qua bao nhiêu dặm để tới những nơi phì nhiêu nhất, có một loại hương liệu, ngọc và đá quí’’.

Đây là một bản đồ nổi tiếng mà Las Casas đã tham khảo nhiều lần, ông nói rằng ông đã xem và cầm bản đồ đó trong tay.

Một đoạn sau của bức thư nói rõ Toscaneili đã làm bản đồ như thế nào nhưng quan trọng hơn những chi tiết kỹ thuật là phần miêu tả của bức thư, những đoạn khơi lên lòng mong muốn thực hiện những cuộc phát kiến và đoạn nói về những lợi thế về thương mại và kinh tế sẽ đạt được:

‘‘Tôi cũng vẽ trên bản đồ nhiều nơi tại Ấn Độ mà người ta có thể tới, nếu xẩy ra một sự rủi ro do gió thổi ngược chiều, hoặc một tai họa bất ngờ nào khác. Và ngoài ra để thông tin đầy đủ về những nơi đó mà ông muốn hiểu rõ, xin ông biết rằng ở tất cả đảo đó không có ai sống ngoài những nhà buôn. Có nhiều tàu thủy, thủy thủ và hàng hóa, như bất cứ nơi nào khác trên thế giới, nhất là tại một cảng đẹp gọi là Zaiton, ở đây hàng năm một trăm tàu lớn bốc và dỡ hàng hạt tiêu và có nhiều tàu chở những hương liệu khác’’.

Đoạn trên có xuất xứ từ cuốn Milione của Marco Polo. Việc miêu tả một cách kỳ diệu được tiếp tục:

‘‘Đất nước này cực đông dân cư, có nhiều tỉnh, vương quốc và thành phố không rõ số lượng dưới sự trị vì của một hoàng đế gọi là Đại Khan, chữ này có nghĩa là Vua của các vị Vua. Ông này sống hầu hết thời gian trong tỉnh Cataio. Những người trị vì trước ông rất muốn có những quan hệ và tình thân thiện với người Công giáo nên cách đây hai trăm năm, họ đã cử những đại sứ tới, yêu cầu Giáo hoàng cử nhiều người khôn ngoan và những học giả đến dạy họ đức tin của chúng ta, nhưng các đại sứ đã gặp nhiều trở ngại khác nhau và đã phải trở về không tới được Roma”.

Colombo sẽ bận tâm với việc tìm Đại Khan và đế quốc của ông này. Trong khi đoạn trên cũng được gợi hứng bởi Marco Polo thì trong đoạn tiếp theo, Toscanelli dựa vào một nguồn khác.

“Và còn một đại sứ nữa đến Giáo hoàng Eugenio IV. Vị này đã nói về tình hữu nghị sâu xa của những hoàng tử và nhân dân họ đối với những người Công giáo, và tôi đã nói dài dòng với ông về nhiều điều và về tầm cỡ lớn lao của các cung điện của nhà vua, chiều dài và chiêu rộng của những con sông của họ. Và ông ta nói với tôi nhiều điều kỳ diệu về vô số thành phố và những địa điểm trên những bờ sông của họ. Ông ta nói rằng chỉ trên một con sông đã thấy trên hai trăm thành phố có những chiếc cầu bằng đá cẩm thạch, rất lớn và dài và được trang trí bằng nhiều cột. Đất nước này cũng xứng đáng như bất cứ nước nào khác đã được phát hiện, và ông có thể kiếm ở đó không những món lời lớn mà cả vàng bạc và đá quí cũng như mọi loại hương liệu với số lượng lớn, những loại chưa bao giờ được đưa vào phần đất này của thế giới chúng ta”.

Eugenio IV là Giáo Hoàng từ 1431 đến 1447, đã sống tại Firenze một thời gian nào đó (Toscanelli cũng sống tại đây), vì Hội đồng Tòa Thánh được triệu tập tại Firenze từ 1438 đến 1443.

Phần tái bút như sau:

“Từ thành phố Lisbon thẳng về phía Tây, trên bản đồ là 26 khoảng cách, mỗi khoảng là 250 dặm (Anh) thì đến thành phố nguy nga Quisai, có mười cầu đá cẩm thạch. Tên thành phố này có nghĩa là Thành phố của nhà Trời và người ta kể về những điều kỳ diệu xung quanh sự vĩ đại của những thiên tài của thành phố, những công xưởng và mức thu nhập. Vùng này cũng gần như phần thứ ba của trái đất, và thành phố nằm ở trong tỉnh Mango, gần tỉnh Cataio, tại đây nhà vua đã ở phần lớn thời gian của ông”.

Bức thư của Toscanelli như vậy đã cũng cố khái niệm của Colombo là châu Á nằm bên kia Đại Tây Dương và Colombo yên tâm vì có niềm tin và lạc quan là con đường đi tới đó không dài hoặc nguy hiểm. Trước khi đọc bức thư của Toscanelli, Colombo đã không nghĩ rằng châu Á gần châu Âu như vậy. Ông nghĩ rằng những vùng đất gần nhất chỉ là những đảo và quần đảo, những tiền đồn của đại lục. Sau này ông tìm cách đặt Cipango cách đảo Hierro (trong quần đảo Canarie) hai mươi bốn dặm, khác với Toscanelli ước tính ba nghìn dặm, bằng cách điều chỉnh lại những thực tế từ kinh nghiệm của ông, hoặc đơn thuần vì nhu cầu cần thuyết phục những kẻ hoài nghi. Nhưng chính bức thư của Toscanelli đã khiến Colombo coi cạnh của châu Á gần bờ biển Bồ Đào Nha hơn là sự suy nghĩ của ông trước kia và điều đó đã làm yên lòng ông nhất, và hỗ trợ cho kế hoạch của ông.

Toscanelli đã hỗ trợ cho Colombo cả về khoa học lẫn tinh thần. Dù những bức thư và bản đồ của nhà học giả Firenze có trực tiếp gửi cho Colombo hay không, thì nhiều bức thư và bản đồ ấy vẫn đã gây một ảnh hưởng sâu sắc đối với ông. Toscanelli là một nhà tiên tri về cuộc cách mạng trong địa lý, giống như bạn của ông Nicolò Cusano là một nhà tiên tri về cách mạng trong triết học. Toscanelli và Cusano là hai thiên tàị trong số những thiên tài chói lọi nhất ở châu Âu vào thế kỷ XV. Hai ông là những người tiên trạm của thời đại mới: mà Colombo là người tiên phong, người đóng vai trò tích cực đầu tiên của thời đại đó – “người mở rộng thế giới” như Paul Claudel đã mệnh danh ông.