Tiết 1 TẠO LẬP TÌNH NGƯỜI

Đầu những năm 80 có trên 75 người đạt giải thưởng Nobel tụ họp tại Paris. Tại một hội nghị, họ đã viết trong tuyên bố: nếu như nhân loại muốn tồn tại ở thế kỷ 21 thì phải nhìn lại để tiếp thu cái trí tuệ của Khổng Tử cách đây 2500 năm trước.

Khổng Tử có điều gì thần thông? Ông nhiều lần nói tới “Nhân” và “Nghĩa”. Nội hàm của Nhân là sự yêu thương con người và tu thân, nhấn mạnh danh phận thấp kém và cao sang, tư tưởng của ông chính là một chữ nhân . Người có nhân biết yêu thương con người, nhân chính là bác ái.

Nhà tư tưởng Pháp Simon nhấn mạnh: bình đẳng, tự do, bác ái. Bác ái không chỉ là lý luận mà quan trọng hơn nó mang lại cho con người hạnh phúc, chỉ có người bác ái mới là có thể rộng lượng, mới có thể đối đãi nhiệt tình, thân thiện, vui vẻ giúp đỡ mọi người, mới là người không thất bại trong giao thiệp.

Tôi rất thích câu chuyện về một đứa trẻ, nó nhất thời tức giận mà hét lên rằng nó hận mẹ nó, sau đó có lẽ sợ trừng phạt, nó chạy ra khỏi nhà, chạy vào tận trong núi, nơi sơn cùng thuỷ cốc, nó hét lên: Ta hận ngươi, ta hận ngươi, lập tức trong núi cũng vọng lại: Ta hận ngươi, ta hận ngươi. Đứa trẻ kinh hãi, nó chạy về nhà và nói với mẹ trong núi có một đứa trẻ hư, nó nói nó hận con. Người mẹ liền dắt đứa trẻ vào núi, bảo nó nói “ta yêu ngươi, ta yêu ngươi”. Đứa trẻ làm theo và nó phát hiện ra rằng trong núi có một đứa trẻ ngoan nói: “ta yêu ngươi, ta yêu ngươi”.

Cuộc đời cũng cho bạn một tiếng vọng, bạn cho đi cái gì thì bạn sẽ nhận lại cái đó, bạn muốn người đó là bạn của bạn thì trước hết bạn hãy là bạn của người ta đã, tình cảm chỉ có thể đổi được tình cảm, trái tim chỉ có thể được đổi bằng trái tim.

Một lần, tôi nhìn thấy có hai cô gái trông rất phong trần đang bàn luận về diễn viên điện ảnh nổi tiếng Lý Tiểu Long, một cô nói: “Lý Tiểu Long cuối cùng chết trong phòng của một kỹ nữ”. Cô kia phản bác lại: “Không đúng, anh ta chết vì trọng bệnh”. Cô thứ nhất lập tức nói: “Đó là bịa đặt, nếu như thế này thì thật là đau xót”.

Bỗng nhiên tôi nhận thấy: một người dù ở địa vị như thế nào thì trong sâu thẳm tâm hồn người đó vẫn hy vọng người mình yêu mến là một người có đạo đức và phẩm hạnh cao đẹp.

Nhân vật Cưu Sơn trong “Hồng Đăng ký” có nói: làm người không vị kỷ thì trời tru đất diệt. Nhưng nếu ai cũng hiểu được trần thế, tin phụng tư lợi làm nền tảng thì thế gian này sẽ như là không có ánh mặt trời, xã hội đó sẽ đi tới diệt vong, vì vậy chúng ta từ nhỏ đã được giáo dục luân lý của xã hội, dạy chúng ta phải hữu ái nhân từ, ảnh hưởng văn hoá thâm căn cố đế này, đúng như lý luận của Florida, đã ăn sâu vào trong tiềm thức của mỗi con người.

Trên thế gian này, những người có phẩm chất đạo đức, có lòng nhân ái là những người được yêu mến nhất, bạn có hiểu được điều đó không? Nếu một người trong xã hội này coi tất cả mọi người là kẻ thù của anh ta, đối xử với mọi người rất hung bạo, chẳng coi ai là gì cả, coi người khác chỉ là công cụ của cuộc đời mình, loại người đó cho dù có bản lĩnh tới đâu thì cũng không thể được mọi người yêu mến. Con người cần có lòng yêu thương, thiện chí đối với nhân loại - đây chính là quy tắc thành công của con người.

Tôi có một người bạn, một người kinh doanh điển hình, khi nguy nan nhất, trong túi không có một xu lại chẳng có việc làm, tôi đã giúp đỡ anh ta, cho anh ta ăn ở và cho vay tiền, nhưng vì tiền, anh ta lại cùng với người khác lừa tôi. Điều này đúng như cố tổng thống Mỹ Kennedy từng nói “những người kinh doanh đều là phường lang sói”. Cuối cùng tôi hiểu ra, tuy rất tức giận nhưng cũng không thể chửi mắng anh ta, sau đó tôi đã tuyệt giao với anh ta. Tôi chỉ muốn nói với mọi người rằng không nên lừa gạt người, hãy vì thiện chí mà giúp đỡ mọi người. Sau này anh ta phát đạt, do cảm kích trước tấm lòng của tôi nên nhiều lần tìm cách giúp đỡ những lúc tôi gặp khó khăn.

Tôi cũng có một đồng sự, tôi và cô ấy không thù không oán nhưng cô ấy thèm muốn cái vị trí của tôi, lúc nào cũng chăm chăm tìm sơ hở của tôi để báo cáo với cấp trên, khiến cho tôi đã mấy lần như cá trên lò, những người xung quanh rất bất bình, sau đó mỗi lần gặp tôi cô ta đều tỏ ra rất gượng gạo, xấu hổ nhưng tôi không để ý, vẫn đối xử bình thường, nếu như có thể giúp đỡ được cô ấy thì tôi vẫn hết lòng giúp đỡ. Cuối cùng vì cảm kích mà cô ta nói với tôi rằng, “tuổi tôi thì hơn anh rất nhiều nhưng tư cách làm người của anh lại cao hơn tôi nhiều”.

Đó chỉ là chuyện nhỏ, nhưng lại là chuyện mà mỗi người thường hay gặp trong cuộc sống. Người khác làm hại bạn, bạn có đủ sức trả thù nhưng trồng thêm cây thù oán phỏng có ích gì, tư cách cao thượng luôn làm cho bạn độ lượng và càng làm cho cuộc sống của bạn vui vẻ hơn. Nếu như có người không phải đối với bạn, bạn vẫn đối xử tốt với anh ta thì anh ta sẽ tự cảm thấy xấu hổ, không chừng sau này lại còn đền đáp cho bạn nữa, đó chẳng phải là một biện pháp thông minh sao. Nhân tính vốn tự tư nên chúng ta cần biết cách hiểu người khác, tha thứ cho người khác. Phẫn nộ và bạo lực không giải quyết được vấn đề, chỉ có thiện chí và hữu ái mới có thể cảm hoá được con người, thực sự đi vào lòng người.

100 năm trước, Lincoln đã dẫn một câu cách ngôn cổ là: “Một giọt mật ong sẽ hấp dẫn nhiều ruồi nhặng hơn là một bát mật ong” lòng người cũng như vậy. Nếu như bạn muốn được lòng người thì phải biết vận dụng sự thân thiện như là một thứ mật để có được lòng người, bạn sẽ có thể khiến người khác đi trên con đường của lý trí.

Có người nói: “Bạn đang hô khẩu hiệu rằng, thế giới này vốn là một cuộc cạnh tranh sinh tồn, kẻ yếu sẽ làm mồi cho kẻ mạnh, người hảo tâm thường không được đền đáp, người tốt thường phải chịu thiệt thòi”.

Tôi không phủ nhận, trong nhân tính, cái cũ nhất, cái sâu sắc nhất chính là tự tư, sự nhân từ ấu trĩ đó, sự hữu ái ngây thơ ấy sẽ khiến bạn gặp trở ngại ở mọi nơi, nhưng hữu ái và lương thiện không khiến bạn ngu dốt, hữu ái trên cơ sở nhận thức sâu sắc chính là cách khiến cho bạn được yêu mến.

Có người sẽ nói rằng “nói thì dễ nhưng làm thì khó”, có những người bạn mới nhìn đã thấy rất ghét họ thì làm sao có thể thân thiện với người đó được.

Ở đây tôi muốn giới thiệu đến các bạn một nguyên lý trong tâm lý học - hiệu ứng “soi gương”.

Trong giao thiệp với con người, thường có cảm giác: thoáng nhìn thấy không tồi, rất có duyên với mình thì quả nhiên khi nói chuyện rất hợp nhau. Có người lại vừa mới tiếp xúc đã thấy ghét thì rốt cục không thể hợp nhau. Vì thế chúng ta thường nói linh cảm của mình rất nhạy, cảm giác thật sự của bạn có linh nghiệm không?

Trong tâm lý học có một quy luật: chúng ta biểu hiện thái độ, lời nói và hành vi như thế nào với người khác thì chúng ta cũng sẽ nhận được thái độ như vậy.

Khi giao tiếp, chúng ta nhận thấy thái độ đối đãi với người khác của chúng ta được phản xạ lại qua thái độ đối đãi của người đó, cũng giống như bạn đứng trước gương vậy, khi bạn cười thì người ở trong gương cũng sẽ cười với bạn, bạn nhíu mày thì người trong gương cũng sẽ nhíu mày, khi bạn hét lên thì người ở trong gương cũng hét lên với bạn, dường như rất ít người hiểu được tầm quan trọng của điều này mà quy là linh cảm của mình rất nhạy.

Trên thực tế, nếu như bạn thừa nhận người đó là rất khó đối phó, bạn có thể có rất nhiều cách để tiếp cận anh ta, trong thâm tâm bạn luôn chuẩn bị sẵn sàng để chiến đấu với anh ta. Thực ra, khi bạn làm như vậy tức là bạn đã sắp đặt sẵn một võ đài để anh ta biểu diễn, anh ta cũng là bị bức bách phải đóng vai mà bạn đã tạo ra. Nhưng nếu như bạn cho rằng người đó rất thân thiện thì bạn có thể đối đãi thân thiện với anh ta, để đáp lại sự thân thiện ấy, anh ta cũng sẽ đối đãi với bạn bằng sự thân thiện.

Lớp huấn luyện của tôi mỗi kỳ đều có một số học viên, khi nghe tôi giảng bài bộ mặt họ tỏ ra rất nghiêm nghị, mỉa mai cứ như là bị tôi lừa lấy học phí. Trước đây, tôi vừa gặp những người như thế thì đã cảm thấy căm ghét, rất ít khi đi tìm hiểu, quan tâm họ, kết quả là khi họ tốt nghiệp, quan hệ giữa tôi và họ rất tồi. Sau khi hiểu được cái quy luật tâm lý trên, tôi nghĩ phải chăng là tâm lý của tôi tạo nên như thế? Sau này tôi có ý tiếp cận những người như thế, trong thâm tâm luôn coi họ là những người bạn tốt, thế là tôi nhận thấy rất nhiều người trong số họ rất thân thiện, trong lòng đầy lửa nhiệt tình, chỉ có điều là do tính cách họ như vậy nên vẻ bề ngoài có chút nghiêm nghị mà thôi.

Cần phải hiểu rằng đa số kẻ thù của bạn là do chính bạn tạo ra, thiện chí mới có thể làm cho bạn có thêm nhiều bạn bè, làm cho phẩm chất của bạn thăng hoa, cuộc sống của bạn càng thêm vui vẻ.

Thân thiện cũng mang lại cho bạn hai hiệu ứng tâm lý.

1. Hiệu ứng say tàu

Thời cổ đại, Trung Quốc có câu chuyện tên là “Trí tử nghi kim”, chuyện kể rằng: Có một người bị mất chiếc rìu liền nghi cho con trai nhà bên ăn trộm. Từ đó, anh ta luôn cảm thấy từ bộ dạng đi đứng đến sắc mặt hay cách nói năng của anh con trai nhà bên đều giống một kẻ ăn trộm rìu. Sau đó, anh ta vô tình phát hiện ra chiếc rìu bị mất khi trèo lên khe núi. Về đến nhà, gặp ngay anh con trai nhà bên, nhưng lần này lại thấy nhất cử nhất động của anh ta lại chẳng giống kẻ ăn trộm rìu nữa.

Con người thường có khuynh hướng tâm lý thiên lệch. Nếu có thiện cảm với một người nào đó thì sẽ thấy tất cả cử chỉ lời nói của anh ta đều tốt đẹp, vì thế mới nói: Yêu nhau yêu cả đường đi lối về; Ghét nhau ghét cả tông ti họ hàng. Nếu không có cảm tình với anh ta thì sẽ thấy anh ta lúc nào cũng chướng mắt.

2. Tâm lý báo ứng

Danh tướng Hàn Tín triều Hán từng nói với một lão phu nhân thế này: “Ơn dù nhỏ như giọt nước, cũng phải lấy suối nước mà đền đáp”. Đây chính là tâm lý trả ơn.

Bạn có thiện cảm với ai là vì người đó thân thiện với bạn, đáp ứng nhu cầu của bạn, khi người đó tốt với bạn thì bạn không thể không đối xử tốt với anh ta, bởi vì “Có đi có lại mới toại lòng nhau”. Bạn sẽ cảm kích anh ta, tiếp nhận mọi quan điểm, ý kiến và đáp ứng yêu cầu của anh ta.

Một người bạn của tôi khi thấy buồn chán liền cho tôi xem nhật ký của cậu ta.

“Một nỗi đau khổ không rõ ràng, thường xuyên và xé trong lòng. Tôi chưa bao giờ thực sự cười từ trong đáy lòng, dù vui vẻ như thế nào nhưng vẫn lộ ra cái gì đấy chua xót. Trái tim tôi là trái tim khổ đau, dòng máu chảy trong huyết mạch của tôi là máu đắng, cuộc sống của tôi là sự cay đắng. Tôi không rõ cái gì sẽ khiến tôi hạnh phúc, tôi không đi tìm kiếm hạnh phúc nữa nhưng mãi mãi sẽ không biết bến bờ hạnh phúc ở đâu?…”

“Tôi đang giày vò tâm hồn và huỷ hoại tính mạng mình, dường như có một sự đảo lộn tâm lý trong tôi: kẻ thần kinh phân liệt, tôi đột nhiên tìm thấy tiếng nói chung giữa chúng tôi”.

Điều làm tôi xúc động khi đọc cuốn nhật ký ấy đó là: những cảm xúc như vậy vẫn thấm đẫm từng trang viết của anh. Cuộc sống của anh ta có thật rất tồi và không được như mong muốn không? Tôi hiểu rằng trên thực tế ở nhiều mặt, anh ta còn sống sung sướng hơn những người bình thường khác, song tâm hồn anh ta lại bị bủa vây bởi thứ tình cảm đau khổ nên cuộc sống của anh mới đau khổ như vậy.

Xét về tâm lý học, mỗi người ít nhiều đều có động cơ tiềm ý thức làm tổn hại bản thân và người khác, làm những việc hại tới mình và người khác. Đây chính là khuynh hướng “Thiện đãi bản thân” và “Ngược đãi người khác”.

“Ngược đãi mình”, thường là cho rằng những mâu thuẫn không thể giải quyết, những ý muốn mang tính phá hoại, mọi cảm giác buồn bực… đè nén trong lòng, mà đâm ra tự trừng phạt mình. “Ngược đãi người khác” chủ yếu lại là để tự vệ, trả thù, thậm chí chỉ là sự trút giận đơn thuần.

Ví như lúc bạn đau khổ nhất, bạn sẽ cắn môi dưới, đập đầu vào tường thình thịch. Cách tự hành hạ mình hay lấy rượu, thuốc lá để giải sầu đều thuộc xu hướng tự ngược đãi mình. Cách hành hạ này chỉ làm tổn thương thân xác, tôi cho rằng sự ngược đãi bản thân nghiêm trọng hơn là sự đau khổ về tinh thần. Nó sẽ huỷ hoại cuộc sống của con người. Rất nhiều nhà thơ lớn đã rơi vào trạng thái đau khổ này mà không tự thoát ra được. Byron, Napoleon nhà thơ thế kỷ 19 thành công huy hoàng trên con đường sự nghiệp, nhưng ưu phiền lại là chủ thể cuộc sống của ông. Lôi Thái, ông hoàng của ca khúc lãng mạn, tâm trạng đau khổ thậm chí đã dẫn ông đến cái chết. Có người nói, đau khổ có thể khiến sáng tạo nên nền nghệ thuật sáng lạn. Nhưng tôi cho rằng cái giá đánh đổi này là quá đắt khi phải hy sinh cuộc sống vui vẻ để sáng tạo nghệ thuật. Không chỉ những nhà thơ mới như vậy mà rất nhiều những vĩ nhân đều bị nỗi đau khổ này giày vò. Nhân vật truyền kỳ Napoleon chẳng đã nói rằng ông chưa từng được sống thực sự vui vẻ một ngày đó sao? Trên thực tế, trong chúng ta dù ít hay nhiều ai cũng đều bị đau khổ, còn nhớ lúc trẻ tôi cũng có một thời gian dài bị đau khổ giày vò, lúc đó hễ thấy những từ ngữ như là “khổ nạn cuộc đời” hay “tâm hồn đau khổ” là tâm hồn lại xao động, cuộc sống vì vậy mà trở nên buồn chán, đầy áp lực. Xu hướng tự hành hạ về tinh thần là kẻ thù lớn của cuộc sống vui vẻ. Thử nghĩ xem, một người không biết chăm lo cho bản thân, không biết hưởng thụ niềm vui của cuộc sống thì sao biết trân trọng cuộc sống, biết hưởng thụ cuộc sống, lại không biết đối xử tốt với người khác như thế nào thì “đau khổ và ưu sầu” sẽ đi theo suốt cuộc đời.

Nếu nói ngược đãi bản thân chỉ là làm tổn thương chính mình thì ngược đãi người khác lại là một loại tâm lý không bình thường.

Rất nhiều người thích xúm lại để xem tai nạn giao thông, họ thấy vui khi chứng kiến những cảnh tượng đó: thấy người bị xe cán chết, họ mừng thầm vì mình may mắn còn sống trên đời. Có một mẩu chuyện cười như thế này: Lần nọ, một vụ tai nạn giao thông xảy ra, người xem chật ních, một anh bạn do không tài nào chen vào được liền nghĩ ra cách giả vờ khóc nói: “Làm ơn tránh ra cho, bố tôi bị cán chết rồi”. Mọi người nghe bi thảm quá liền nhường cho anh ta vào. Đâu ngờ rằng, hoá ra chỉ là con chó bị cán chết.

Ở Đài Bắc cũng từng có câu chuyện thế này, một người định tự sát, đã đứng trên sân thượng của một nhà cao tầng, bên dưới người xem xúm đông xúm đỏ. Nhưng người này lại không nhảy xuống ngay. Việc này làm kinh động đến đội cứu hỏa, nhưng khi họ chạy lên để cứu thì anh ta lại nói: “Mấy người mà lên thì tôi sẽ nhảy xuống đó”. Khi nhân viên cứu hoả đứng lại, anh ta cũng chẳng nhảy nữa. Cứ mất thời giờ như vậy, bên dưới có một bác sĩ chờ mãi thấy sốt ruột, liền hét lên: “Nếu muốn thì anh hãy mau nhảy xuống đi, nhảy nhanh để tôi còn đi chợ”.

Đó chẳng phải là tâm lý “Ngược đãi người khác” đó sao? Tôi vẫn nghĩ rằng, con người có quyền lực thì chưa hẳn đã là chuyện tốt, quyền lực sẽ làm người ta thay đổi tâm lý. Khi đến Thâm Quyến làm hộ khẩu, tôi vất vả đứng xếp hàng đến gần một tiếng ở đồn công an hộ khẩu, lúc đến cửa ghi tên thì người phụ trách đóng cửa lại và nói: “Hết giờ rồi, ngày mai đến”. Tôi thực sự tức giận, còn anh ta chắc đang cười thầm ở bên trong: “Đồ ngớ ngẩn, lại xếp hàng một tiếng nữa nhé!”. Nếu anh ta nói trước với tôi là sắp hết giờ rồi thì hẳn tôi sẽ không phải lãng phí cả tiếng đồng hồ để chờ như vậy, hoặc anh ta làm thêm một, hai phút để giúp tôi thì tôi đây cảm kích vô cùng. Nhưng “đóng cửa”, đây là quyền lực của anh ta, “ngày mai lại đến xếp hàng”, đó là nhiệm vụ của anh ta.

Đây là một loại chuyển dịch của quyền lực, trở thành công cụ thoả mãn tâm lý “Ngược đãi người khác”. Kết hôn với người như thế này thì sẽ chẳng thể có hạnh phúc.

Có người lại thấy vui vẻ trước nỗi khổ của người khác, luôn cười trên nỗi khổ của người khác, nói xấu, giẫm đạp lên người khác để leo lên hay thấy chết mà không cứu.

Hay, “Trước mắt thì cười nói hỉ hả, sau lưng lại quấy phá” đều là những ngón nghề bọn họ quen dùng. Loại người như thế trong cuộc sống chúng ta có hiếm không? Bọn họ đã mất đi niềm vui đích thực của con người, không bao giờ biết đến hạnh phúc thực sự của cuộc đời, chúng ta trong lòng thì khinh thường loại người đó, nhưng thử nghĩ xem bản thân chúng ta phải chăng ít nhiều cũng có tâm lý này?

Tâm lý “Ngược đãi bản thân” và “Ngược đãi người khác” nhẹ thì dẫn đến những phiền phức trong cuộc sống, nặng thì phá huỷ tâm hồn con người. Tại sao có người cay nghiệt, soi mói, có người lòng dạ lại hẹp hòi, tại sao có người cuộc sống lại đau khổ, đây chính là do khuynh hướng tâm lý “Ngược đãi bản thân” và “Ngược đãi người khác” gây nên, nó là nguồn gốc thất bại là nguyên nhân của cuộc sống đau khổ. Nếu tôi đem những từ “cay nghiệt”, “soi mói”, “lòng dạ hẹp hòi” để nói bạn thì chắc bạn cũng sẽ không hài lòng. Đã vậy, sao bạn lại không mở rộng lòng mình?

Hugo nói: “Trên Trái Đất, biển là bao la nhất, bầu trời thì bao la hơn biển, nhưng bao la hơn cả bầu trời đấy là tấm lòng của con người”. Người mà Hugo chỉ là những con người giàu lòng “bác ái”.

“Bác ái” là một thứ tâm lý bất biến, và hơn nữa, nó chính là văn hoá. Chỉ có người “bác ái” mới biết đối xử tốt với người khác, biết chăm lo cho mình, cuộc sống mới tràn đầy niềm vui.