Chương 22

Theo tiêu chuẩn của Arkansas thì Wright, Lindsey & Jennings 06 là một hãng luật lớn có danh tiếng tốt và hoạt động ở nhiều lĩnh vực khác nhau. Những nhân viên hỗ trợ là người có khả năng, thân thiện và cố gắng vượt bậc để giúp tôi hòa nhập và làm cho tôi cảm thấy thoải mái. Công ty cũng cho phép tôi đem theo thư ký của mình là Barbara Kerns, người từng làm cho tôi trong bốn năm và biết tất cả gia đình bạn bè và những người ủng hộ tôi. Thậm chí công ty còn cho Betsey Wright một chỗ trong văn phòng để cô có thể tiếp tục sắp xếp hồ sơ của tôi, và hóa ra về sau này là lên kế hoạch cho chiến dịch tranh cử sắp tới của tôi. Tôi cũng làm một số công việc về pháp luật và mang lại một số lượng khách hàng khiêm tốn. Nhưng tôi biết chắc chắn rằng bộ phận hãng cho tôi làm không đem lại lợi nhuận gì cả. Và tất cả những gì hãng luật có được là lòng biết ơn vô hạn của tôi và một số công việc pháp lý đã bào chữa cho tôi khi tôi trở thành tổng thống.

Dù cảm thấy nhớ công việc làm thống đốc và những phấn khích của chính trị, tôi cũng thích nhịp sống bình thường hơn trong cuộc đời mình, về nhà vào những giờ hợp lý, dành thời gian cùng với Hillary ngắm nhìn Chelsea ngày một lớn lên, đi ăn tối với bạn bè, tìm và làm quen với những người hàng xóm, đặc biệt là cặp vợ chồng già sống ngay đối diện chúng tôi: Sarge và Louise Lozano. Họ rất quí mến Chelsea và lúc nào cũng sẵn sàng giúp đỡ.

Tôi quyết định tránh xa việc diễn thuyết trước công chúng trong vài tháng, trừ một ngoại lệ. Tháng 2, tôi lái xe đến Brinkley, cách Little Rock khoảng một giờ chạy xe trên xa lộ liên bang để nói chuyện tại bữa tiệc của Lion Club. Khu vực này đã bỏ phiếu ủng hộ tôi năm 1980, và những ủng hộ viên mạnh mẽ nhất của tôi ở đó đều mong tôi đến. Họ nói rằng đến chơi với những người vẫn là ủng hộ viên của tôi sẽ làm cho tinh thần tôi được nâng cao, và đúng như vậy. Sau bữa ăn tối, tôi đến dự một bữa tiệc chiêu đãi tại nhà của lãnh đạo của hạt của tôi là Don và Betty Fuller, nơi tôi rất biết ơn và hơi ngạc nhiên khi gặp những người thực sự muốn tôi trở thành thống đốc một lần nữa. Ở Little Rock, phần lớn mọi người vẫn cố gắng tỏ ra đàng hoàng với ông thống đốc mới. Một người tôi đã từng bổ nhiệm vào một vị trí trong chính quyền tiểu bang muốn tiếp tục làm việc với Thống đốc White khi nhìn thấy tôi đến gần ở một con phố ở trung tâm Little Rock đã bỏ sang phía bên kia đường. Ông ấy sợ bị người ta nhìn thấy đang bắt tay với tôi giữa ban ngày ban mặt.

Dù tôi rất biết ơn lòng tốt của những người bạn ở Brinkley, tôi vẫn không đi diễn thuyết thêm lần nào nữa ở Arkansas trong nhiều tháng. Frank White bắt đầu phạm những sai lầm và bắt thua một số trận chiến trong quốc hội tiểu bang, và tôi không muốn cản đường ông ấy. Ông ấy đã giữ lời hứa khi tranh cử là thông qua các dự luật đổi tên của Bộ Phát triển Kinh tế trở lại thành ủy ban Phát triển Công nghiệp Arkansas và bãi bỏ Bộ Năng lượng. Nhưng khi ông ấy định bãi bỏ những phòng khám y tế nông thôn mà tôi và Hillary đã thành lập thì số lượng lớn dân chúng phụ thuộc vào các phòng khám này đã biểu lộ sự chống đối. Dự luật này của ông ấy đã không được thông qua, và ông ấy đành phải hài lòng với việc ngưng không xây thêm các bệnh viện mới mà lẽ ra đã có thể phục vụ cho những người thực sự cần đến chúng.

Khi thống đốc đưa ra một dự luật để giảm bớt lệ phí đăng ký xe hơi thì giám đốc của bộ phận Quản lý xa lộ Henry Gray, các ủy viên quản lý xa lộ và các công ty xây dựng cầu đường đã phản đối kịch liệt. Họ đang xây dựng đường xá, sửa chữa cầu đường và đang kiếm được tiền. Rất nhiều thành viên quôc hội tiểu bang đã lắng nghe họ vì cử tri của họ rất ưa thích công việc làm đường ngay cả khi họ chống lại việc phải chi trả cho việc đó. Cuối cùng, White cũng cắt giảm được một phần khiêm tốn trong lệ phí đăng ký xe, nhưng chương trình vẫn giữ được phần lớn số tiền.

Vấn đề rắc rối lớn nhất về lập pháp của thống đốc trớ trêu thay lại đến từ một đạo luật mà ông ấy thông qua. Cái gọi là đạo luật khoa học tạo hóa đòi hỏi mỗi trường học ở Arkansas có dạy thuyết tiến hóa cũng phải dành một khoảng thời gian tương ứng để dạy thuyết tạo hóa giống như trong Kinh thánh: rằng con người không phải được tiến hóa từ các loài khác cách đây một trăm ngàn năm, mà được Chúa Trời tạo ra như một tạo vật riêng rẽ chỉ cách nay vài ngàn năm.

Trong phần lớn thế kỷ 20, những người theo chủ nghĩa chính thống đã phản đối thuyết tiến hóa và coi nó không phù hợp với việc diễn giải những gì ghi trong Kinh thánh về việc tạo ra con người, và vào đầu những năm 1900, nhiều tiểu bang trong đó có Arkansas đã coi việc dạy thuyết tiến hóa là vi phạm pháp luật. Thậm chí sau khi Tòa án tối cao bãi bỏ những lệnh cấm như vậy thì phần lớn sách vở về khoa học vẫn không đề cập đến thuyết tiến hóa cho đến thập niên 1960. Đến cuổì thập niên 60, một thế hệ mới những người theo chủ nghĩa chính thống lại tiếp tục khơi gợi vấn đề này ra. Họ lập luận rằng có bằng chứng khoa học cho thấy có thuyết tạo hóa trong Kinh thánh và có bằng chứng có thể nghi ngờ thuyết tiến hóa. Dần dần họ bắt đầu đưa ra ý tưởng đòi hỏi các trường học có dạy thuyết tiến hóa cũng chú ý tương tự đến "khoa học tạo hóa".

Nhờ những nỗ lực vận động hành lang nhiệt tình của các nhóm theo thuyết chính thống như FLAG (Gia đình, Cuộc sống, Nước Mỹ dưới Đức Chúa trời) và sự ủng hộ của thống đốc, Arkansas là tiểu bang đầu tiên chính thức công nhận khái niệm khoa học tạo hóa. Đạo luật này đã được thông qua mà không gặp nhiều khó khăn: chúng tôi không có nhiều khoa học gia trong quốc hội tiểu bang, và nhiều chính trị gia sợ làm mếch lòng các nhóm cơ đốc bảo thủ, những người rõ ràng là đang có thanh thế lên cao sau khi bầu được tổng thống và thống đốc. Sau khi Thống đốc White ký đạo luật này đã diễn ra sự chống đối dữ dội của các nhà giáo dục, những người không muốn bắt buộc phải dạy tôn giáo như một môn khoa học, và từ những lãnh đạo tôn giáo muốn duy trì sự tách bạch giữa nhà thờ và nhà nước được ghi trong hiến pháp, từ những công dân bình thường không muốn Arkansas trở thành trò cười cho cả nước.

Frank White trở thành đề tài chế giễu của những người chống lại đạo luật khoa học tạo hóa. George Fisher, người vẽ tranh biếm họa của tờ Arkansas Gazette, người từng vẽ tôi đi xe ba bánh, bắt đầu vẽ ông thống đốc đang cầm quả chuối bóc một nửa trên tay, ngụ ý rằng ông ta chưa tiến hóa hẳn và có lẽ chính là "mắt xích còn thiếu" trong quá trình con tinh tinh biến hóa thành người. Khi bắt đầu cảm thấy sức nóng của những phản đối này, Thống đốc White bào chữa rằng ông ấy chưa đọc đạo luật trước khi đặt bút ký, càng làm cho tình hình tồi tệ hơn. Sau này đạo luật khoa học tạo hóa được tuyên bố vi hiến bởi Thẩm phán Bill Overton, người đã xuất sắc trong phiên xử án và đã viết ra một phán quyết rất rõ ràng và đầy thuyết phục nói rằng đạo luật này đã bắt buộc dạy tôn giáo chứ không phải dạy một môn khoa học, và do đó đã vi phạm hiến pháp trong việc tách bạch nhà thờ và chính quyền. Bộ trưởng tư pháp Steve Clark từ chối kháng án quyết định này.

Frank White còn gặp các rắc rối khác ngoài các phiên họp của quốc hội tiểu bang. Động thái tồi tệ nhất của ông ấy là đưa những người sắp sửa được bổ nhiệm vào ủy ban Dịch vụ Công cộng ra cho Công ty Năng lượng và Chiếu sáng Arkansas phỏng vấn. Công ty này đang tìm cách tăng giá năng lượng trong nhiều năm vừa qua. Khi câu chuyện vỡ lở thì báo chí ào vào tấn công ông thống đốc. Giá điện của dân chúng đã tăng cao hơn nhiều so với lệ phí đăng ký xe hơi. Bây giờ họ lại có một ông thống đốc muốn cho AP & L quyền thông qua trước những người có thể quyết định công ty có được tăng giá điện lên cao hơn hay không.

Và ngoài ra còn có những câu nói hớ. Khi thống đốc tuyên bố sẽ gửi một phái đoàn thương mại sang Đài Loan và Nhật Bản, ông nói với báo chí rằng ông ấy rất mừng là sắp được đi Trung Đông. Sự cố này đã cho George Fisher nguồn cảm hứng vẽ nên một bức biếm họa hài hước nhất của ông ấy: ông thông đốc và phái đoàn của ông ấy bước từ trên máy bay xuống giữa một sa mạc có đầy đủ cây cọ, Kim tự tháp, những người Ảrập mặc váy và một con lạc đà, cầm một trái chuối trong tay, ông ta nhìn quanh và nói: "Tuyệt vời! Gọi một chiếc xích lô thôi!".

Trong khi tất cả những việc này diễn ra, tôi cũng thực hiện một vài chuyến đi mang tính chất chính trị ra khỏi tiểu bang. Trước khi thất bại trong cuộc tranh cử, tôi được Thống đốc John Evans mời đến nói chuyện tại bữa tiệc tối trong ngày Jefferson- Jackson của bang Idaho. Sau khi tôi bị thua cuộc, ông ấy vẫn cứ mời tôi đến.

Tôi đến Des Moines, bang Iowa lần đầu tiên, để nói chuyện tại một buổi hội thảo của đảng Dân chủ dành cho quan chức địa phương và tiểu bang. Bạn tôi - Sandy Berger - đề nghị tôi đến Washington để ăn trưa với Pamela Harriman, vợ của đảng viên Dân chủ nổi tiếng Averell Harriman, người đã từng là đặc sứ của FDR (Franklin Roosevelt) đến gặp Churchill và Stalin, Thống đốc New York, và là nhà thương thuyết của chúng ta tại các cuộc đàm phán hòa bình với Bắc Việt Nam. Harriman gặp Pamela trong Thế chiến hai khi bà ấy đang còn là vợ của con trai Churchill và đang sống ở số 10 phố Downing. Ba mươi năm sau họ cưới nhau sau khi người vợ thứ hai của ông ấy mất. Pamela đã hơn 60 tuổi nhưng vẫn là một người phụ nữ đẹp. Bà ấy muốn tôi gia nhập ủy ban của những đảng viên Dân chủ vì thập niên 80, một ủy ban hành động chính trị mới mà bà đã thành lập để quyên tiền và khuếch trương các ý tưởng để giúp những người đảng Dân chủ quay trở lại nắm quyền. Sau bữa ăn trưa, tôi tháp tùng Pam đi dự cuộc phỏng vấn truyền hình đầu tiên của bà ấy. Bà ấy cũng lo lắng và muốn hỏi tôi một lời khuyên. Tôi bảo bà ấy nên thoải mái, bình tĩnh và cứ nói chuyên bình thường như khi chúng tôi ăn trưa. Tôi tham gia vào ủy ban của bà ấy trong vài năm sau, có nhiều buổi tối tuyệt vời tại căn nhà ở Georgetown của gia đình nhà Harriman với đầy đủ những kỷ vật chính trị và cả một kho tàng nghệ thuật trường phái ấn tượng. Khi trở thành tổng thống, tôi bổ nhiệm Pamela Harriman làm đại sứ đến Pháp, nơi bà đã chuyển đến sống sau Thế chiến hai và sau lần tan vỡ hôn nhân đầu tiên của bà. Bà ấy rất được người Pháp ái mộ, bà làm việc với họ đặc biệt hiệu quả, và sống hạnh phúc ở đó cho đến khi bà mất, lúc vẫn đang làm việc năm 1997.

Đến mùa xuân, thống đốc tỏ ra có nhiều điểm yếu trong cuộc bầu cử sắp tới và tôi bắt đầu nghĩ đến việc tái đấu. Một hôm tôi lái xe từ Little Rock về Hot spring để gặp mẹ. Giữa đường, tôi tấp xe vào bãi đậu xe của một trạm xăng và một cửa hàng ở Lonsdale. Người chủ cửa hàng tham gia tích cực các hoạt động chính trị của địa phương, và tôi muốn xem thử ông ấy nghĩ gì về cơ hội thắng cử của tôi.

Ông ấy tỏ ra hòa nhã nhưng không muốn bắt chuyện. Khi quay trở lại xe tôi gặp một người đàn ông đứng tuổi. Ông ta nói: "Anh là Bill Clinton phải không?". Khi tôi trả lời là đúng và bắt tay ông ấy thì ông ấy nhanh chóng nói cho tôi biết rằng ông ấy đã bỏ phiếu chống lại tôi. "Tôi là một trong những người tham gia đánh bại anh đấy. Chỉ mình tôi đã làm anh mất 11 phiếu, tôi, vợ tôi, hai người con trai của tôi và vợ chúng nó và năm người bạn của tôi. Chúng tôi san phẳng anh luôn". Tôi hỏi ông ấy tại sao và nhận được câu trả lời có thể đoán trước: "Phải thế thôi. Anh tăng lệ phí đăng lý xe hơi của tôi". Tôi chỉ lên một điểm trên xa lộ cách không xa chỗ chúng tôi đứng và nói: "Ông có nhớ cơn bão tuyết chúng ta phải gánh chịu khi tôi mới nhậm chức không? Đoạn đường trên kia bị nứt ra và xe hơi bị kẹt trong khe. Tôi phải điều động Vệ binh quốc gia đến kéo xe ra. Trên báo đăng nhiều hình về vụ đó lắm. Những con đường đó cần phải được sửa chữa". Ông ta đáp: "Tôi không quan tâm. Tôi vẫn không muốn trả tiền". Vì lý do gì đó, sau tất cả những điều ông ta nói, tôi vẫn thốt lên: "Để tôi hỏi ông nhé. Nếu tôi ra tranh cử thống đốc một lần nữa, liệu ông có xem xét bỏ phiếu cho tôi không?". Ông ta mỉm cười và nói: "Tất nhiên tôi sẽ xem xét. Bây giờ chúng ta huề nhé". Tôi đi thẳng ra buồng điện thoại công cộng, gọi cho Hillary kể lại câu chuyện và nói rằng tôi nghĩ chúng tôi có thể thắng.

Trong phần lớn thời gian còn lại của năm 1981, tôi dành để đi thăm và gọi điện thoại nhiều nơi trong tiểu bang. Phe Dân chủ muốn đánh bại Frank White, và phần lớn những ủng hộ viên của tôi nói sẽ ủng hộ tôi nếu tôi ra tranh cử. Hai người với tình yêu sâu sắc đối với tiểu bang của chúng tôi và với niềm đam mê chính trị đã đặc biệt quan tâm trong việc giúp đỡ tôi. Maurice Smith, chủ một trang trại 12.000 mẫu và một ngân hàng ở thị trấn nhỏ quê hương ông là Birdeye. Ông ấy khoảng 60 tuổi, thấp và ốm, gương mặt sắc sảo ưa nhìn và giọng trầm ít nói nhưng mỗi lần ông cất tiếng đều gây ấn tượng. Maurice cực kỳ thông minh và rất tốt bụng. Ông ấy đã hoạt động chính trị ở Arkansas một thời gian dài và là một đảng viên Dân chủ tiến bộ thiên tài, một tính cách mà cả gia đình ông ấy ai cũng có. Ông ấy không hề có máu phân biệt chủng tộc hay trí thức kiêu sa chút nào, và ông ấy ủng hộ cả chương trình nâng cấp xa lộ lẫn chương trình giáo dục của tôi. Ông ấy muốn tôi ra tái tranh cử và ông ấy sẵn sàng đóng vai trò dẫn đầu trong việc gây quỹ cần thiết để chiến thắng và đạt được sự ủng hộ của những người đáng kính vốn chưa tham gia chính trị trước đây. Thành công lớn nhất của ông ấy là giới thiệu cho tôi George Kell, người có tên trong danh sách các cầu thủ bóng chày vĩ đại chơi cho đội Detroit Tiger và vẫn là phát ngôn viên truyền thanh cho các trận đấu của đội Tiger. Suốt sự nghiệp bóng chày sáng chói của mình, Kell luôn giữ lại căn nhà ở Swifton, một thị trấn nhỏ ở đông bắc Arkansas nơi ông đã lớn lên. Ở đó ông là một huyền thoại và có rất nhiều người ngưỡng mộ ông ấy trên khắp tiểu bang. Sau khi chúng tôi làm quen với nhau, ông ấy đồng ý làm việc ở vị trí thủ quỹ của chiến dịch tranh cử.

Sự ủng hộ của Maurice đem lại cho chiến dịch tranh cử của tôi uy tín ngay lập tức, điều này rất quan trọng vì chưa có một thống đốc Arkansas nào từng trúng cử, bị thất cử rồi lại trúng cử một lần nữa mặc dù đã nhiều người thử làm như vậy. Nhưng ông ấy còn đem lại cho tôi nhiều hơn thế. Ông ấy đã trở thành bạn, người dẫn dắt và cố vấn cho tôi. Tôi tin tưởng ông ấy hoàn toàn. Ông ấy nửa như người cha thứ hai, nửa như người anh đối với tôi. Trong thời gian còn lại của tôi ở Arkansas, ông ấy tham dự vào tất cả những chiến dịch tranh cử của tôi cũng như công việc ở văn phòng thống đốc. Vì Maurice rất thích kiểu chính trị cho và nhận, ông ấy đặc biệt hiệu quả trong việc thúc đẩy các chương trình của tôi trong quốc hội tiểu bang. Ông ấy biết khi nào phải tranh đấu và khi nào phải thương lượng. Ông ấy giữ cho tôi tránh được rất nhiều rắc rối tôi đã gặp phải trong nhiệm kỳ thứ nhất. Đến khi tôi trở thành tổng thống, Maurice bắt đầu già và bệnh. Chúng tôi đã có một buổi tối vui vẻ trên lầu hai của Nhà Trắng cùng hồi tưởng lại thời gian chúng tôi bên nhau.

Tôi chưa bao giờ gặp ai mà không kính trọng Maurice Smith. Một vài tuần trước khi ông ấy mất, Hillary về Arkansas và đến bệnh viện thăm ông. Khi quay về Nhà Trắng, cô ấy nhìn tôi và nói: "Em thương ông ấy quá". Trong tuần cuối cùng của cuộc đời ông ấy, chúng tôi nói chuyện với nhau hai lần qua điện thoại. Ông ấy bảo tôi, ông ấy nghĩ có thể lần này ông không qua khỏi và ông chỉ muốn tôi biết rằng "tôi rất tự hào vì tất cả những gì chúng ta đã cùng làm với nhau và tôi rất thương cậu". Đó là lần duy nhất ông ấy nói như vậy.

Khi Maurice mất vào năm 1998, tôi quay về nhà để phát biểu tại đám tang của ông ấy, một việc tôi phải làm quá nhiều với tư cách là tổng thốrig. Trên đường về Arkansas, tôi nghĩ đến tất cả những điều ông ấy đã làm cho tôi. Ông ấy là chủ tịch phụ trách tài chính của tất cả các chiến dịch tranh cử của tôi, người dẫn chương trình tại tất cả các buổi lễ nhậm chức, là chánh văn phòng của tôi, và là thành viên của ban ủy trị đại học, người đứng đầu bộ phận phụ trách xa lộ, người phụ trách vận động hành lang cho đạo luật dành cho người khuyết tật - sự nghiệp ưa thích nhất của vợ ông - bà Jane. Nhưng trên hết, tôi nghĩ về ngày mới thua cuộc bầu cử năm 1980, khi tôi cùng Hillary và Chelsea đang đứng trên bãi cỏ của dinh thống đốc. Khi tôi sụp xuống trước sức nặng của thất bại, một người đàn ông thấp nhỏ đã đặt tay lên vai tôi, nhìn vào mắt tôi và nói bằng một giọng nói hết sức ấn tượng: "Không sao đâu. Rồi chúng ta sẽ quay trở lại". Tôi vẫn, thường xuyên nhớ Maurice Smith.

Người thứ hai là L.w. "Bill" Clark, một người tôi hầu như không biết trước khi ông ấy tìm đến tôi năm 1981 để thảo luận xem tôi cần phải làm gì để chiếm lại ghế thống đốc. Bill là một người đàn ông vạm vỡ, rất thích tranh đấu chính trị và hiểu biết sâu sắc về bản chất con người. Ông ấy quê ở Fardyce, đông nam Arkansas, là chủ một xưởng cưa chuyên đóng gỗ sồi trắng thành các tấm ván để làm thùng đựng rượu trái cây và whisky. Ông ấy bán chúng ở Tây Ban Nha. Ông ấy còn sở hữu một số nhà hàng Burger King. Một hôm vào đầu mùa xuân, ông ấy mời tôi cùng đi xem các cuộc đua ở công viên Oaklann ở Hot Springs. Lúc đó tôi mới dời ghế thống đốc một vài tháng và Bill ngạc nhiên khi thấy có vài người đến chỗ chúng tôi ngồi để chào hỏi. Thái độ đối xử lạnh nhạt của mọi người đối với tôi thay vì làm nản chí thì lại kích thích bản năng cạnh tranh của ông ấy. Ông ấy quyết định sẽ đưa tôi trở lại ghế thống đốc cho dù trời có sập đi chăng nữa. Tôi đến căn nhà bên hồ của ông ấy ở Hot Springs nhiều lần vào năm 1981 để bàn chuyên chính trị và gặp gỡ bạn bè mà ông ấy đang cố thuyết phục giúp chúng tôi. Tại các buổi ăn tối và tiệc tùng nho nhỏ đó, tôi gặp nhiều người đồng ý đóng vai trò quan trọng trong chiến dịch ở miền nam Arkansas. Vài người trong số họ chưa từng ủng hộ tôi trước giờ, nhưng Bill Clark vẫn đem họ tới. Tôi nợ Bill Clark rất nhiều vì tất cả những gì ông ấy đã làm cho tôi trong 11 năm tiếp theo, ông ấy đã giúp tôi thắng các cuộc bầu cử và thông qua các chương trình lập pháp của tôi. Nhưng phần lớn tôi nợ ông ấy vì ông ấy đã tin tưởng tôi vào thời khắc mà chính tôi không phải lúc nào cũng tin vào mình.

Khi tôi lao vào con đường tranh cử, Betsey Wright làm việc rất chăm chỉ để xây dựng nên bộ máy. Trong vài tháng cuối cùng của năm 1981, cô ấy, Hillary và tôi nói chuyện với Dick Morris để bàn cách khởi động chiến dịch, bay đến New York theo gợi ý của Dick để gặp gỡ Tony Schwartz, một chuyên gia nổi tiếng trong truyền thông chính trị, người hiếm khi rời khỏi căn hộ Manhattan của ông ấy. Tôi thấy Schwartz và ý tưởng của ông ấy về việc làm thế nào để chiếm được tình cảm của các cử tri thật đáng ngạc nhiên. Rõ ràng là nếu tôi muốn chiến thắng vào năm 1982, chỉ hai năm sau khi bị tống ra khỏi ghế thống đốc, thì tôi phải rất khéo léo ở Arkansas. Tôi không thể nào nói với các cử tri rằng họ đã phạm sai lầm trong việc đánh bại tôi. Mặt khác, nếu tôi tự chê bai chất vấn mình nhiều quá, tôi sẽ khó thuyết phục được các cử tri cho tôi một cơ hội phục vụ nữa. Đó là một rắc rối mà tất cả chúng tôi đều suy nghĩ rất kỹ trong khi Betsey và tôi dốc sức với các danh sách và các chiến lược phải thực hiện trong bầu cử sơ bộ và tổng tuyển cử.

Trong khi đó, khi năm. 1981 dần kết thúc, tôi có hai chuyến đi rất khác nhau góp phần chuẩn bị cho cuộc chiến sắp tới. Nhận lời mời của Thống đốc Bob Graham, tôi xuống Florida để phát biểu trước đại hội đảng Dân chủ tiểu bang, nhóm họp ở Miami hai năm một lần vào tháng 12. Tôi nhiệt liệt kêu gọi đảng Dân chủ hãy chống trả lại các quảng cáo tấn công của phe Cộng hòa. Tôi nói để họ tấn công trước thì được rồi đấy, nhưng nếu họ chơi đánh bẩn, chúng ta phải "cầm lấy rìu cắt thịt và chặt cụt tay họ". Nghe có vẻ hơi kịch quá, nhưng cánh hữu đã chiếm đảng Cộng hòa và thay đổi luật chiến đấu chính trị, trong khi người hùng của họ là Tổng thống Reagan chỉ cười và có vẻ như không can thiệp gì vào. Phe Cộng hòa tưởng họ có thể thắng hoài các cuộc chiến tranh bầu cử bằng các vũ khí tấn công bằng miệng. Có thể họ làm được, nhưng tôi ít ra một lần cũng quyết định không chơi trò giải giáp vũ khí đơn phương nữa.

Chuyên đi thứ hai là chuyên hành hương cùng Hillary về Đất Thánh, do mục sư W. O. Vaught của Nhà thờ Baptist Immanuel dẫn đầu. Năm 1980, chiều ý Hillary nên tôi tham dự nhà thờ Immanuel và bắt đầu hát trong ca đoàn. Từ khi rời nhà lên Georgetown năm 1964 đến giờ, tôi không phải là người thường xuyên đi nhà thờ, và tôi đã thôi không hát trong ca đoàn trước đấy mấy năm. Hillary biết tôi nhớ việc đi lễ, và rằng tôi ngưỡng mộ W. O. Vaught vì ông ấy đã bỏ kiểu giảng đạo luân lý dạy đời hồi đầu và chuyển qua dạy Kinh thánh rất cẩn thận cho hội thánh của mình. Ông tin rằng Kinh thánh đúng là lời Chúa nhưng ít người hiểu được ý nghĩa thực sự. Ông ấy miệt mài nghiên cứu các bản xưa nhất của Thánh kinh, và thường giảng hàng loạt bài về một cuốn sách trong Kinh thánh hoặc một đoạn quan trọng trước khi giảng sang đề tài khác. Tôi thường mong đến các ngày chủ nhật để ngồi vào ghế ca đoàn trong nhà thờ, nhìn vào phía sau cái đầu hói của tiến sĩ Vaught và dò theo quyển Kinh thánh khi ông dạy chúng tôi xuyên suốt Tân và Cựu ước.

Tiến sĩ Vaught đã đến Đất Thánh từ năm 1938, 10 năm trước khi quốc gia Israel được thành lập. Cha mẹ của Hillary từ Park Ridge xuống ở với Chelsea để chúng tôi có thể tham gia nhóm mà mục sư dẫn đầu vào tháng 12 năm 1981. Chúng tôi dành phần lớn thời gian ở Jerusalem lần theo dấu chân của Chúa và gặp người Cơ đốc địa phương. Chúng tôi thấy nơi mà người Cơ đốc tin rằng Chúa bị đóng đinh và cái hang nhỏ được coi là nơi Jesus Christ được hôn và tái sinh. Chúng tôi còn đến Bức tường phía Tây, nơi thiêng liêng với người Do Thái, cũng như đến các nơi thiêng liêng của Hồi giáo như Thánh đường Al-Aqsa và Nhà vòm Đá, điểm mà người Hồi giáo tin rằng Mohammed từ đó bay lên thiên đàng gặp đấng Allah. Chúng tôi đến Nhà thờ Lăng mộ Chúa; đến biển Galilee nơi Jesus bước đi trên mặt nước; tới Jericho, có lẽ là đô thị cổ nhất thế giới; và tới Masada, nơi một nhóm chiến binh Do Thái cầm cự được một cuộc tân công dài và hung dữ của người La Mã cho đến khi họ bị tràn ngập và bước vào ngôi đền thánh tử đạo. Trên đỉnh Masada, khi chúng tôi nhìn xuống thung lũng phía dưới, Tiến sĩ Vaught nhắc nhở chúng tôi rằng những đạo quân hùng mạnh nhất của lịch sử, trong đó có Alexander Đại đế và Napoleon, từng diễu hành qua đây, và sách Khải huyền viết rằng đến ngày tận thế, thung lũng này sẽ chảy đầy máu.

Chuyến đi đó để lại dấu ấn khó phai trong tôi. Tôi trở về nhà với hiểu biết sâu sắc hơn về tín ngưỡng của mình, sự ngưỡng mộ vô bờ đối với Israel, và lần đầu tiên, một số hiểu biết về nguyện vọng và sự khổ đau của người Palestine. Đó là mở đầu cho một nỗi ám ảnh phải được thấy tất cả những người con của Abraham hòa hợp với nhau trên đất thánh đã sản sinh ra ba tín ngưỡng.

Không lâu sau khi tôi về nhà, mẹ cưới Dick Kelley, một người môi giới thực phẩm bà biết từ nhiều năm và đã hẹn hò một thời gian. Bà sống độc thân hơn bảy năm rồi và tôi mừng cho bà. Dick là một người to khỏe và hấp dẫn, cũng yêu thích đua ngựa y như bà. Ông ấy còn thích du lịch và đi khá nhiều. Ông đưa mẹ đi khắp nơi trên thế giới. Nhờ Dick, bà thường đi Las Vegas và còn đi châu Phi trước tôi. Mục sư John Miles làm chủ hôn cho họ trong một buổi lễ đằm thắm ở chỗ của Marge và Bill Mitchell bên hồ Hamilton, kết thúc bằng việc Roger hát bài "Just the Way You Are" của Billy Joel. Tôi sau này đã mến Dick Kelley và càng cảm kích hơn về niềm hạnh phúc ông ấy mang đến cho mẹ, và cho tôi. Ông ấy đã trở thành một trong những bạn chơi golf ưa thích nhât của tôi. Dù đã hơn 80, khi ông chơi với tôi ông vẫn thường đánh bại tôi trong hơn nửa số cuộc đấu.

Vào tháng 1 năm 1982, chơi golf là thứ tôi chẳng hề quan tâm; đã đến lúc khởi đầu chiến dịch vận động tranh cử. Betsey đã trở nên hạp với Arkansas và rất giỏi trong việc tổ chức đội ngũ các cựu ủng hộ viên của tôi cũng như những người mới vốn không ưa Thống đốc White. Quyết định lớn đầu tiên của chúng tôi là xem phải bắt đầu ra sao. Dick Morris gợi ý rằng trước khi tôi tuyên bố chính thức tôi nên lên truyền hình nhận lỗi, những sai lầm khiến tôi thất bại, và xin một cơ hội thứ hai. Đó là một ý tưởng mạo hiểm, nhưng nói chung chuyện ra tranh cử mới chỉ hai năm sau khi thua trận cũng mạo hiểm không kém. Nếu tôi lại thua nữa, sẽ chẳng còn quay lại được, ít ra cũng trong một thời gian dài.

Chúng tôi làm đoạn quảng cáo đó ở studio của Tony Schwartz ở New York. Tôi nghĩ cách duy nhất để nó có hiệu quả là phải bao gồm cả một lời thú nhận thành thực về các sai lầm trong quá khứ và hứa hẹn kiểu lãnh đạo tích cực từng giúp thu hút sự ủng hộ của dân chúng trong lần đầu tôi tranh cử. Ngày 8 tháng 2 đoạn quảng cáo được phát mà không báo trước. Khuôn mặt tôi hiện lên màn ảnh khi tôi nói với các cử tri rằng sau khi thất bại tôi đã đi khắp bang nói chuyện với hàng ngàn người Arkansas; rằng họ bảo tôi có làm được vài điều tốt nhưng phạm những sai lầm lớn, trong đó có việc tăng lệ phí đăng ký xe hơi; và rằng đường sá của chúng ta cần tiền nhưng gây quỹ bằng cách làm hại nhiều người như vậy thật là sai. Rồi tôi nói khi tôi còn nhỏ, "cha tôi chẳng bao giờ phải đánh tôi hai lần vì cùng một tội"; rằng tiểu bang cần có lãnh đạo trong giáo dục và phát triển kinh tế, những lĩnh vực tôi làm tốt; và rằng nếu họ cho tôi một cơ hội nữa, tôi sẽ là một thống đốc đã học được từ thất bại rằng "ta không thể lãnh đạo mà không lắng nghe".

Đoạn quảng cáo gây ra nhiều bàn tán và có vẻ như ít ra cũng đã mở cửa đầu óc của đủ số cử tri để cho tôi có cơ hội. Ngày 27 tháng 2, ngày sinh nhật của Chelsea, tôi tuyên bố chính thức. Hillary tặng tôi bức ảnh ba chúng tôi trong sự kiện này, với dòng chữ "Sinh nhật thứ hai của Chelsea, cơ hội thứ hai của Bill".