CÁI “THÁI DƯƠNG HỆ” THI CA

Cách đây vừa đúng một thế kỷ, tập thơ “Ác Hoa” của thi sĩ Charles Baudelaire ra đời. Đô thành văn học nước Pháp không hề cựa mình. Chỉ riêng mấy ngài giám sát quan giữ nhiệm vụ bảo vệ thuần phong mỹ tục của thời đại là sẵn lòng để mắt chiếu cố tới “Ác Hoa”. Nhưng chiếu cố bằng “bạch nhỡn” chẳng phải “thanh nhỡn”. Bởi vì tập thơ mới xuất bản tháng 6 thì tháng 8 tác giả liền bị ra hầu tòa, để rồi lãnh một cái án phạt vạ 300 quan tiền, và phải loại bỏ đi sáu bài trong thi phẩm.

Thuật lại truyện này chỉ để nhận định rằng: khi mới đến làng thơ, Baudelaire không gặp may chút nào. Trong suốt cuộc sống, không lúc nào Baudelaire gặp may. Thời đại của thi sĩ gần như không biết đến tác giả “Ác Hoa”.

Người ta rất ít đọc thấy tên Baudelaire trên các báo chí đương thời. Tờ báo quan trọng thời đó, tạp chí Hai Thế Giới (La Revue Des Deux Mondes) năm 1855 (sau đó Baudelaire đã 34 tuổi rưỡi) mới thuận đăng cho ông trước sau tất cả 18 bài thơ, nhưng đã cắt xén, sửa chữa đi ít nhiều và phải đăng kèm với một lời “giới thiệu rào đón” nếu không muốn nói là lời xin lỗi độc giả!

Người đọc thơ hồi đó cũng chẳng hề thông cảm với Baudelaire, thi sĩ của nguồn cảm thông hòa điệu, thi sĩ đầu tiên mở lối cho cái hướng cảm xúc của cả một dòng thi sĩ tượng trưng, đầu tiên nghe thấy “hương, sắc và âm thanh giao hưởng!” (Les parfums, les couleurs et les sons se répondent). Trong hồ sơ của ông chủ nhiệm Tạp Chí Hai Thế Giới sau này người ta còn tìm thấy những bức thư của một số độc giả gửi về trách cứ nhà báo “tại sao lại đăng cái thứ thơ kinh khủng, quái gở của ông Baudelaire”.

Thời đại thiếu mắt xanh với tác giả Ác Hoa, đến nỗi năm 40 tuổi, khi thi sĩ có ý tưởng dở hơi muốn xin ứng cử vào Hàn Lâm Viện Pháp, nhà văn Sainte Beuve phải đánh vần từng chữ cái tên B. a. u. d. e. l. a. i. r. e cho các bạn đồng viện nghe người ta mới nhớ! Cái tên mà ngày nay một thế kỷ sau ở một góc trời Đông Á xa xôi này, chúng ta cũng biết. Nhưng tất cả các ông Hàn thời đó, cả mấy ông quan tòa đã kết tội “Ác Hoa” cùng bao nhiêu công hầu, khanh tướng, bao nhiêu nhân vật mặt lớn tai to khác, chưa quá mười năm sau, tên tuổi đều đã chìm vào tích mịch!

Khi sống, Baudelaire không được cuộc đời tiếp nhận nồng hậu. Nhưng từ lúc chết đi, ấy mới là lúc thi sĩ bắt đầu sống chính thức. Và sống lâu đời, bất diệt.

Bởi vì “danh vọng là vầng thái dương của những người chết” đúng như lời một nhà phê bình đã viết.

Trường hợp “hung tinh chiếu mệnh” như Baudelaire, trong lịch sử Văn Học Thế giới, không phải chỉ có một.

Nhưng tôi chỉ muốn nhắc riêng tới Baudelaire, bởi vì, hơn ai hết, tác giả Ác Hoa là một gương mặt tiêu biểu nhất của nền thi ca Pháp.

Không phải chỉ riêng thế kỷ thứ 19, mà đến tận bây giờ, ảnh hưởng Baudelaire vẫn còn ngự trị vững bền trên thi đàn Pháp. Hơn thế, trong làng thơ thế giới nói chung, cái tên Baudelaire đã trở nên một ý niệm, có một thứ thơ, và sau Baudelaire có một thứ thơ! Tôi sẽ có dịp xác định vấn đề rõ hơn. Giờ đây, tôi chỉ muốn ghi lại một nhận xét mà nhiều người thơ đã ghi nhận: Baudelaire là một Ý niệm.

Ý niệm thẩm mỹ tân kỳ mở đường cho bao nhiêu trường phái thi ca sau này: Tượng Trưng, Lập Thể. Đa Đa, Vị Lai, Siêu Thực…” phải chăng đã phát khởi từ Baudelaire? Cố nhiên còn nhiều nguyên nhân sinh thành khác. Nhưng trước những chiều sóng tư tưởng muôn phương, trên biển cả mông mênh của Học Thuật, Baudelaire là một trong những ngọn Hải Đăng sáng chói. Baudelaire là một trái núi biên thùy đứng giữa hai không gian hình thái, sắc màu. Baudelaire là cái mốc phân định hai thời gian nhận thức.

Vậy mà người thơ đó đã không được thời đại của ông thông cảm. Nghĩ cũng đáng buồn! Đáng buồn vì xã hội thời Baudelaire quá ư “tôn ti trật tự”! Cái xã hội mực thước tuy vừa sống qua cơn gió lãng mạn dịu mát, nhưng cũng chỉ mới chịu đựng được những câu thơ âm điệu đoan trang của một Lamartine, một Hugo, một Leconte de l’Isle hoặc một Hérédia! Cái văn phong của thời đại ấy, vẫn còn khuôn theo những kiểu mẫu lý tưởng của nền văn hóa cổ La Hy, chỉ mới chấp nhận được cái đẹp cân đối của Vệ Nữ thần, chưa thể chấp nhận được vẻ đẹp của một cái… đầu đàn ông, hay một thân hình đen bóng như gỗ mun của một cô gái miền nhiệt đới - một Jeanne Duval, cô nhân tình bồ hóng của Baudelaire! Bởi vậy, cũng không chấp nhận được một thiên tài vượt kích thước như tác giả Ác Hoa.

Baudelaire cũng như tất cả những nghệ sĩ đi tìm Vô Cùng và Tuyệt Đối, ra đi với một tấm lòng tinh khôi nguyên vẹn, nhưng giữa đường đã gặp phải một xã hội cũ kỹ, già cỗi như tờ Tạp chí Hai Thế giới! Xã hội đó vẫn còn những ông Hàn Văn chương râu ria mọc dài cả trên… ngòi bút, vẫn có những vị quan tòa khả kính như cây cổ thụ ăn sâu rễ con rễ cái xuống cả ghế ngồi ở giữa pháp đình. Mỉa mai thay! Thời đại bạc bẽo không dung được người thơ, thế mà Baudelaire, nhìn gương mặt thời đại bằng tầm mắt cải biến sự vật, vẫn say mê, cái sắc diện của thời đại mình, sẵn sàng tạo cho nó một vẻ tân kỳ đặc biệt, tuy ông thừa hiểu người đương thời phần đông “bạch nhỡn”.

Ngay trong đám văn hữu, Baudelaire cũng tìm được rất ít tri âm. Đây, lời “đãi ngộ” cuối cùng của tác giả Ác Hoa, sáu tuần lễ trước khi từ giả cõi đời! “Ngoại trừ Chateaubriand, Balzac, Stendhal, Mérimée, de Vigny, Flaubert, Banville, Gautier, Leconte de Lisle, còn tất cả cái đám loạn văn mới đều làm cho tôi ghê sợ”.

Tôi kể tới trường hợp Baudelaire chưa phải để phân tách, giải phẫu một linh hồn thi sĩ. Hãy khoan nói tới cái Ác và cái Thiện trong tư tưởng Baudelaire. Tôi biết có người sẽ nhíu lông mày một cách rất đoan chính, nghĩ rằng: “giữa thời đại lành mạnh và sáng sủa này còn nói tới Baudelaire làm gì! Nói làm gì tới một tâm hồn bệnh hoạn ấy? Nhắc làm gì tới thứ thơ Ác Hoa, sản phẩm của đồi trụỵ, sa đọa, lệch lạc cân não, mất thăng bằng” v.v…

Tôi biết có người sẵn thiện chí xây dựng (tuy chưa xây dựng được gì) muốn tỏ rằng mình hiểu thấu đáo sự đời (tuy chưa hiểu tới bản thân mình) có người nhiệt thành bảo vệ phong hóa, sẽ buông một lời phê phán nghiêm trang: nhắc tới Baudelaire làm gì, trong khi xã hội này đang cần tiến thẳng, đi lên? đang cần xua đuổi hết những đám sương mù ảo giác? Xã hội này đang cần những cánh tay rắn chắc, những khối óc tỉnh táo, những tâm hồn trong lành… v.v… Có phải thế không?

- Hỡi người bạn lành mạnh cả linh hồn lẫn thể xác, nhưng chưa đau khổ cái đau khổ của Baudelaire, chưa sống cuộc đời như Baudelaire đã sống, chưa nhìn thấy sâu mọt đục rỗng những thân hình cường tráng như Baudelaire đã nhìn, mong rằng bạn sẽ bình tĩnh mà nghĩ rằng: từ một trăm năm nay cái mùi hương Ác Hoa vẫn còn thoảng được tới phương trời Đông Á xa xôi này, hẳn không phải là mùi hương độc được! Nếu là hương độc dược, tất đóa hoa linh hồn của Baudelaire đã phai tàn rữa, nát mủn cùng cát bụi thời gian từ lâu rồi, còn gì nữa để cho người bạn lành mạnh của tôi phải phiền bận? Tan biến theo cát bụi, không phải là mảnh linh hồn cô độc của Baudelaire, mà chính là bao nhiêu linh hồn khác của những con người rất đỗi lành mạnh đồng thời với Baudelaire!

“Cổ lai thánh hiền giai tịch mịch”.

Vậy, nhắc tới Baudelaire, tôi chỉ muốn rẽ lau, vạch cỏ, bằng một ngòi bút tâm thành, khơi lại con đường giao cảm.

Con đường thơ vô cùng tận của chúng ta là vòng luân hồi truyền kiếp.

Nhân loại không tiến thẳng, không đi lên! Tiến thẳng tới cứ điểm nào? Đi lên tới chiều cao mấy độ, tương đối với bình diện trái đất? (Phiếm thay, những lời nói vô nghĩa!).

Không. Từ xưa nhân loại vẫn chỉ xoay vòng tròn. Chúng ta vẫn xoay theo vòng luân hồi bất tận, cho nên ngày xưa vẫn hằng gặp gỡ ngàn sau, cho nên Lý Bạch vẫn gần chúng ta, Baudelaire không cách biệt tôi và bạn. Mỗi linh hồn nghệ sĩ là một thế giới, một hành tinh phát tiết ra ánh sáng, có hấp lực riêng phản ứng lẫn nhau, ảnh hưởng lẫn nhau, luân chuyển chung quanh mặt trời, kết tinh tất cả hào quang vũ trụ, ý niệm lộng lẫy của Chân Thiện Mỹ. Cái “Thái Dương Hệ Thi ca” thành hình.

Tôi thường nghĩ, từ một đêm nào xa lắm, một đêm tưởng nghe Bộ lạc ngàn xưa, lên tiếng:

“Chúng ta làm thơ. Chúng ta muốn ngồi lại bên vực thẳm thời gian, trong khi cuộc đời đi hết. Giữa những tang thương chồng chất từ muôn ngàn thế hệ, chúng ta hát lên man mác một nỗi lòng. Tiếng vọng đơn sơ của chúng ta có vượt nổi Vạn Lý Trường Thành, thấm vào tận lòng đá Kim Tự Tháp, thoát khỏi hình hài, giã từ vật thể, châu lưu trong vũ trụ miên trường?

“Chúng ta làm thơ giữa cát bụi một cõi đời hoang loạn”.

“Qua dòng nước mắt khóc nhân tình, tôi đã thấy mỗi hạt bụi cát đều thấp thoáng bóng tinh cầu những kỷ nguyên xưa. Bạn hãy kể cho tôi nghe câu chuyện đời chuyển biến: những gì thường trụ, những gì tiêu tan? Và những cái gì, “bất biến, nằm ở trong lòng cái “biến”?

“Bài thơ của chúng ta chưa biết bao giờ ngừng khúc điệu”. Từ lâu lắm, bài thơ bất tận đó, tôi vẫn muốn cùng bạn đọc chung…”.

Trong tập thư bạn gửi về, những bạn yêu thơ cùng tôi chưa quen biết, thường có những lời tâm sự như sau:

“Anh chưa gặp tôi bao giờ, nhưng chúng ta vẫn thường gặp nhau ở lãnh vực văn nghệ. Tôi gặp anh trên tờ “Gió Mới” nhờ sự chuyển tiếp hương duyên của thi sĩ Phạm Hầu”.

Lời nói tuy không mới lạ, nhưng mấy chữ “chuyển tiếp hương duyên” đã nói trúng ý nghĩ của tôi. Chắc cũng là ý nghĩ đơn sơ mà tâm thành của những người muốn bước vào con đường quỹ đạo trăng sao, trong Thái Dương Hệ Thi Ca.

Tôi nói “muốn”, thực ra không đúng.

Thi sĩ hay không thi sĩ, chẳng phải muốn hay không mà thành, chẳng như người ta muốn vận động cái hàm Tri Huyện, muốn chạy lấy cái cửu phẩm văn giai!

Trên tất cả ý muốn của con người, còn có một Ý Lực gần như thần bí đầy người thơ bước theo nghiệp dĩ, một sức chiêu dụ lạ lùng, từ bên trong giục dã, từ bên ngoài lôi cuốn - một hấp lực Hành tinh thuộc địa hạt Hình nhi thượng không theo định luật vật lý - một cái Duyên cấu tạo chuyển tiếp sinh khí từ muôn đời để tạo thành cái bản chất một thuở.

Người bạn thơ, của tôi! Hôm nay chúng ta gặp nhau anh làm thơ và tôi đọc thơ đó là “nhờ sự chuyển tiếp hương duyên của thi sĩ Phạm Hầu”. Đó còn là sự chuyển tiếp hương duyên của nhiều thế hệ thi sĩ khác nữa, trong số đó có thi sĩ Baudelaire.

Hãy kể riêng tới Baudelaire, người thơ mở đầu mạch nguồn giao cảm (tôi tạm dịch chữ correspondances: hiểu theo Baudelaire, cái nghĩa “chuyển giao cảm giác” còn sâu sắc hơn (1) kết tinh hơn). Người thơ ấy đã nghe, đã nhìn và đã cảm vũ trụ tinh vi biết bao nhiêu, thế mà chính tiếng nói của nhà thơ không được cuộc đời nghe thấu.

Thời đại trật tự tới vô tình, trang trọng tới kiêu bạc, bình thản tới lạnh lùng ấy đã xa rồi! Xa từ một thế kỷ.

Ngày nay chúng ta sống vào một trong những thời đại xao xuyến nhất của Lịch Sử Nhân Loại. Cũng may những người hoạn nạn và biến cố cùng chịu đựng chung đã đưa chúng ta lại gần nhau. Ngày nay, những người làm văn nghệ không quá giao như thế hệ trước. Cuộc sống luôn luôn biến động khiến những người bản tính lãnh đạm nhất giờ đây cũng trở nên có nhiều bạn.

Phải ở vào một thời đại ấm nóng lắm, mới có những thần đồng trong văn học như Minou Drouet 8 tuổi, Françoise Sagan, chưa tới 20 tuổi, được đưa lên ngai cao tráng lệ của lâu đài Nghệ Thuật. Thử tưởng tượng, nếu sinh vào thời đại Baudelaire có những vị giám sát quan choàng áo dài đen sẵn sàng bảo vệ phong hóa cổ truyền, liệu cô bé Minou Drouet và cô nàng Françoise Sagan có ngước được những con mắt hóm hỉnh lên để mà nhìn vòng lá danh vọng treo thăm thẳm cao trong Hàn Lâm Viện Văn Chương giữa Kinh Đô Văn Học Pháp?

Cũng là một điều đáng mừng: chúng ta không còn sinh nhầm thế kỷ.

Bởi vậy, bạn với tôi lại càng quen nhau thân mật hơn. Bởi vậy, trước khi chúng ta tìm hiểu nhau gần gũi, tôi muốn nhắc tới Baudelaire. Để nghiêng mình chào một người thơ đã vì Thơ mà chịu suốt một đời đơn chiếc, trong khi chúng ta hội ngộ đông vui.

Chính vì người ấy đã chịu cô độc, cho nên ngày nay chúng ta mới càng sốt sắng tìm nhau.

Hôm nay, từ bốn phương tám hướng, vần điệu cảm thòng nhau. Tôi đọc trên tờ giấy mỏng manh như tờ lá thấm những văn thơ bạn giao duyên.

Bâng khuâng duyên mới… Tôi hình dung người bạn xa xôi qua nét mực đậm đà vòng theo hàng chữ lượn. Bạn là ai? Tôi tưởng có thể nhìn thấy chân dung bạn qua bóng dáng của tinh hoa. Mỗi dòng chữ thanh thanh có riêng một sắc thái. Cũng như một vần thơ gieo là một dáng đứng, dáng đi…

Chỉ buồn nhất những khi, bài thơ đọc đến hết, vẫn hoàn nguyên giấy trắng, mực đen. Mực đen, giấy trắng, không hề thấy nét chữ hiện hình người, dù chỉ hiện thoáng mơ hồ một ánh mắt…

Chú thích:

(1) Tiểu thuyết gia kiêm nhạc sĩ người Đức Théodore Hoffmann theo phương pháp, giao cảm hiểu Baudelaire, đoan quyết rằng khi ngửi mùi hương Hoa Ưu Tư (Fleur du souci) ông nghe thấy tiếng kèn hautbois: giao cảm hương âm thanh. Thi sĩ Théophile Gauthier xác nhận rằng ông thường trông thấy những “âm thanh xanh lá mạ” âm thanh xanh lơ “âm thanh vàng” chuyển trước mắt ông thành từng gợn sóng rất rõ ràng: đó là giao cảm âm thanh màu sắc… đã nhìn và đã cảm vũ trụ tinh vi biết bao, thế mà chính tiếng nói của nhà thơ không được cuộc đời nghe thấu.