ĐẦU EINSTEIN BỊ HITLER TREO GIÁ HAI VẠN ĐỨC KIM
Vì có tinh thần quốc tế đó, nên ông cực lực chống chiến tranh, rất khinh bọn quân nhân. Ông bảo:
“Thấy người nào thích thú xếp thành hàng ngũ, chen nhau bước theo tiếng nhạc, tôi khinh người đó liền… Sao mà tôi thấy chiến tranh đê tiện, đáng khinh tới thế. Thà để cho người ta băm vằm tôi chứ không khi nào tôi dự vào những hành động bỉ ổi như vậy”.
Ngay từ thế chiến thứ nhất, đương làm giáo sư ở Berlin ông đã can đảm chống chính quyền Đức. Ngày mùng 4 tháng 8 năm 1914, quân đội Đức, bất chấp luật quốc tế, xâm chiếm Bỉ, một nước trung lập. Muốn biện bạch cho hành động đó, vua Đức thảo sẵn một bản tuyên ngôn, rồi yêu cầu các nhà văn, nhà bác học và nghệ sĩ kí tên vào. Hết thảy có 39 nhà kí tên, Einstein nhất định từ chối. Max Plank, bạn của ông, cảnh cáo ông:
- Anh sẽ bị coi là phản quốc đấy.
Ông đáp:
- Việc xâm chiếm Bỉ đó đáng phỉ nhổ. Lời biện bạch trong bản tuyên ngôn đó láo toét. Tôi không thể nào kí tên được.
Bây giờ đây, thái độ hiếu chiến của Hitler còn đáng ngại, khả ố hơn nhiều. Ông tổ chức một nhóm quốc tế chống chiến tranh, viết thư cho các nhà bác học khắp thế giới đề nghị họ nêu gương hợp tác hoà bình, đừng chế tạo các vũ khí và chất hoá học giết người. Ông buồn cho họ và có lẽ cũng cho ông đã “để cho nhà cầm quyền khớp mỏ”, “làm lính thì phải hi sinh tính mạng mình và diệt tính mạng người khác, dù mình tin chắc rằng một sự hi sinh như vậy rất vô lí”, mà làm nhà khoa học thì “phải theo lệnh chánh phủ đặt làm mà tiếp tục tìm các phương tiện để tận diệt loài người”.
Nhưng chỉ có một số ít nhà hưởng ứng ông, như Paul Painlevé, Sigmund Freud, Rabindranath Tagore.
Về Đức năm 1931, ông lại tiếp tục hô hào chính sách hoà bình. Trong năm đó ông xuất bản một cuốn nhan đề là “Cosmic Religion” (Tôn giáo vũ trụ), chủ trương rằng vũ trụ là một toàn thể hợp nhất, có trật tự, mà người nào thấu triệt được cái trật tự của các biến cố tự nhiên thì không tin rằng có cái luật nhân ý hay thần ý nào khác cả. Ông bảo:
“Tôi tin có đấng Thượng đế của Spinoza[22], đấng đó biểu hiện trong sự hoà hợp của vạn vật; chứ tôi không tin một đấng Thượng đế săn sóc tới thân phận và những hành động của con người”.
Năm sau ông lại qua Mĩ hợp tác với các nhà khoa học ở Californie. Ông đương ở đó thì hay tin Hitler lên cằm quyền. Ông tới New York cho viên đại sứ Đức hay rằng đảng Quốc Xả Đức còn cầm quyền thì ông không muốn trở về Đức nữa. Viên đại sứ nói riêng với ông:
- Thưa giáo sư, lấy tư cách cá nhân chứ không phải tư cách đại sứ, thì tôi có thể nói rằng giáo sư tính như vậy là phải.
Mùa xuân năm sau ông về châu Âu, ngừng chân tại Bỉ, thuê một căn nhà ở trên bờ biển, gần Ostende. Ngoài những giờ làm việc ra, ông đi chơi, chuyện trò với dân làng, đôi khi với vua Albert và hoàng hậu. Giao thiệp với hạng vua chúa hay hạng bình dân, ông cũng rất tự nhiên, không phân biệt sang hèn.
Trong lúc đó, bọn Đức Quốc Xã in một cuốn album có hình tất cả những người họ muốn xử tử vì tội chống đối họ, hình Einstein ở trang đầu.
Bà Elsa bảo chồng:
- Em ngại cho mình quá.
Ông đáp:
- Thì họ giết anh là cùng chứ có thể làm gì anh hơn được nữa?
Hitler ra lệnh tịch thu tất cả của cải Einstein ở Caputh, đốt hết các sách và bài báo ông đã viết tại công viên trước Hí viện Berlin. Một vài giáo sư ở Đức còn dạy về thuyết tương đối nhưng tuyệt nhiên không nhắc tới tên Einstein. Các nhà bác học như Plank, bạn thân của ông, trước đã giúp đỡ ông, bây giờ cũng vì sợ chết, theo bọn Quốc Xã mà mạt sát ông; chỉ có mỗi một nhà, Nerst, là can đảm bênh vực ông, bảo các bạn đồng sự: “Chúng ta đừng hèn nhát mà phục tùng sức mạnh”.
Ở Bỉ, ông không thể nghiên cứu gì được, lại hay tin Hitler đã treo giá cái đầu ông hai vạn Đức kim, ông cười bảo bà: “Giá cao nhỉ!”, rồi dắt bà qua Anh, tại đó ông viết bài tố cáo chính sách tàn bạo, vô nhân đạo của Hitler và hô hào người Anh giúp đỡ người Đức tị nạn Quốc Xã. Bọn được lệnh ám sát ông cũng lẻn qua Anh và chính quyền Anh phải tăng cường đoàn hộ vệ ông.
[22] Về Spinoza, Nguyễn Xuân Sanh cho biết:
Baruch Spinoza (1632-1678), triết gia Hà Lan gốc Do Thái, là người có ảnh hưởng lớn đến Einstein, cũng như đến nhiều thế hệ trước đó. Ông cũng là một biểu tượng của tự do và độc lập, của trí tuệ và đạo đức; tự học là chính, và cũng yêu môn hình học như Einstein. Ethik (Đạo đức học) là tác phẩm chính nổi tiếng của ông. (…) Einstein nói: “Tôi say mê thuyết phiếm thần (pantheism) của Spinoza, nhưng ngưỡng mộ hơn nữa sự đóng góp của ông vào tư tưởng hiện đại bởi ông là nhà triết học đầu tiên đã xem linh hồn và thể xác chỉ là một, không phải là hai vật thể riêng biệt”.
Một số ý tưởng dưới đây trong Ethik gần gũi với những gì chúng ta gặp ở Einstein:
Trong bản chất tự nhiên của vạn vật không có gì là ngẫu nhiên, mà tất cả đều được quyết định bởi sự tất yếu của bản chất tạo hoá, để tồn tại và tác dụng bằng một cách nào đó.
Ý tưởng này có ảnh hưởng liên quan tất định của Einstein đối với cơ học lượng tử.
Ý tưởng của Thượng đế, từ đó vô số cái hình thành bằng vô số cách, chỉ có thể có một thôi.
(…). (Sđd, tr. 251, 252).
Về cụm từ “Thượng đế của Spinoza”, Pháp Thường, trong bài Khái niệm Niết-bàn theo quan điểm tâm lí học, viết như sau: “Theo Spinoza, không có chuyện đa thực thể như Descarts quan niệm, chỉ có một thực thể vô tận mà thôi. Spinoza đã đánh đồng thực thể này cùng Thượng đế, nhưng chứng cớ về Thượng đế thì ông không sai lầm. Thượng đế của Spinoza đơn thuần là Thực thể uyên nguyên hay thực thể căn bản, hoàn toàn không phải là Thượng đế theo kiểu Do Thái - Cơ Đốc. Hơn thế, Thực thể uyên nguyên chỉ là tổng thể tối hậu của mọi thứ mà nó đang là. Chính là thực tại, tự nhiên. Mặc dầu Spinoza được cho là kẻ theo thuyết vô thần, nhưng với ông thì không. Ngược lại, ông là một người hữu thần, ông tuyên bố: Thượng đế là tất cả”. (http://phapluanonline.com/index.php?option=com_content&view=article&id=1768&Itemid=96)
Xem thêm bài Spinoza của Will Durant trong Câu truyện triết học tại http://triethoc.edu.vn/index.php?option=com_content&view=article&id=104:cau-truyn-trit-hc-spinoza&catid=23:sach-xa&Itemid=200. (Goldfish).