NỖI ÂN HẬN CỦA NHÀ BÁC HỌC

Bức thư đó là một tài liệu lịch sử quan trọng và sau này làm cho Einsten rất ân hận.

Trong thế chiến thứ nhì, mặc dầu vẫn nghiên cứu về thuyết “champ unifié”, ông cũng không quên nỗi khổ của nhân loại. Ông thường dự những công cuộc từ thiện để giúp các trẻ em Anh tị nạn chiến tranh, giúp những nạn nhân trong vụ Nhật tấn công Trân Châu Cảng, khuyến khích mọi người mua quốc trái…

Khi Đức đầu hàng rồi, Hoa Kì muốn thanh toán quân đội Nhật cho mau. Ông phản đối chủ trương thả bom nguyên tử xuống các thị trấn Nhật. Ông gởi một bức thư nữa cho tổng thống Roosevelt, cho hay cái hại ghê gớm của bom nguyên tử, và đề nghị mời Nhật tới một miền hẻo lánh nào đó rồi cho nổ bom nguyên tử để họ thấy sức tàn phá kinh khủng của thứ bom đó, mà sẽ đầu hàng. Nhưng bức thư đó còn vẫn còn nằm trên bàn của Roosevelt, khi ông này mất thình lình ngày 14.4.45. Chính quyền Hoa Kì không nghe, thả hai trái bom xuống Hiroshima và Nagasaki.

Ngày 6-8-1945, ông đương nghỉ ngơi ở bờ hồ Saranac thì một phóng viên tờ New York Times lại kiếm ông cho hay rằng một trái bom nguyên tử mới thả xuống Hiroshima. Ông rầu rĩ bảo:

- Nước ta chưa đủ khôn để sử dụng một năng lực như vậy[26].

Phóng viên nói tiếp mà có vẻ như cái máy, không tin điều mình nói:

- Trên sáu chục ngàn người chết. Vô số người chết nữa vì chất phóng xạ.

Einstein nghe nói mà choáng váng. Giá mà biết trước người ta dùng bom nguyên tử cách đó thì ông không gởi bức thư trên cho tổng thống Roosevelt. Ông viết trên tờ Atlantic Monthly, số 15-11: “Tôi tự cho tôi là người gây ra sự giải phóng nguyên tử năng. Tôi chỉ dự vào việc đó một cách gián tiếp. Sự thực hồi đó tôi không ngờ rằng người ta thực hiện được cái đó trong đời tôi. Tôi tưởng chỉ mới dùng về lí thuyết thôi”.

Cho tới suốt đời, Einstein và một nhà bác học nữa, Oppenheimer, ân hận về việc đó và lo lắng cho tương lai nhân loại, cho nên ông hăng hái chiến đấu cho hoà bình, hô hào các bạn bác học hãy huỷ bỏ bom nguyên tử đi, chỉ dùng nguyên tử năng vào các mục tiêu hoà bình nếu không thì “văn minh nhân loại sẽ sụp đổ”.

Một kí giả hỏi ông nếu thế chiến thứ ba phát sinh thì người ta sẽ dùng vũ khí nào. Ông đáp:

- Tôi không biết. Nhưng tôi có thể nói chắc rằng trong thế chiến thứ tư, nhân loại sẽ dùng đá để liệng nhau!

Ông viết một tập nhỏ nhan đề là Only then shall we find courage (Chỉ tới lúc đó chúng ta mới đủ can đảm) trong đó ông bảo: “Chỉ khi nào lương tâm và trí óc của ta minh mẫn thì lúc đó chúng ta mới đủ can đảm để thắng nỗi sợ nó ám ảnh thế giới”.

Ông thấy cần phải thành lập một uỷ ban kiểm soát bom nguyên tử, do đó ông chấp nhận ý của Bertrand Russell, một bạn thân của ông, rằng phải có một tổ chức quốc tế với một vũ lực mạnh mẽ thường bị[27]. Có người hỏi ông như vậy không sợ chính quyền quốc tế đó độc tài sao, ông đáp:

- Sợ chứ, nhưng bom nguyên tử còn đáng sợ hơn.

[26] Sau này đô đốc Nhật Matsumoto cũng nói: “Chúng tôi đã định đầu hàng, không đợi Mĩ phải dùng bom nguyên tử. Tại sao họ còn thả thêm xuống Nagasaki làm chi. Bom nguyên tử ở trong tay họ như một con dao sắc ở trong tay một đứa bé hư hỏng”.

[27] Coi cuốn Thế giới ngày nay và tương lai nhân loại của Bertrand Russell, Nguyễn Hiến Lê dịch, NXB văn hoá, 1997.