Ngẩn tò te

Tới Tết, tôi lại nhớ về tuổi thơ của mình với những chú tò he đất giản dị đơn sơ. Từ nhỏ cho đến lớn, cứ mỗi lần đứng trước những con tò he là tôi lại... ngẩn tò te. Người Việt mình thật khéo khi dùng thành ngữ “ngẩn tò te” để ví von cho sự khựng lại do dồn nén cảm xúc.

Hồi tôi năm tuổi, đầu làng có một quán nước của mệ Thiệm. Nói quán cho oai chứ thật ra chỉ là bốn cọc tre đã lên màu mun, mái lợp bằng tranh. Mệ Thiệm mặc bộ áo quần nâu. Cả quán hàng sẫm đi một màu thời gian. Trong tất cả những thứ quà bánh của mệ, chỉ có những con tò he là sặc sỡ màu sắc hơn cả. Lúc đó thi thoảng mạ mới cho năm mươi đồng để đi mua hàng. Mỗi lần có tờ bạc xanh là trẻ con chúng tôi chạy ngay lên quán của mệ để mua tò he.

Năm mươi đồng chỉ mua được một con tò he thôi, thế nên tới quán rồi thì đứng ngẩn ra vì con nào cũng thích. Tò he ở quán mệ có đủ hình thù mười hai con giáp, rồi thì hình chim chóc và cả hình các nhân vật trong phim Tây Du Ký. Tất cả đều được nắn từ bột lọc và phết màu rất đẹp. Bột lọc làm tò he được nhồi như kiểu người ta làm bánh trôi nước, nhưng phần bột chín nhiều hơn để khi ăn vào không bị đau bụng. Năm mươi đồng mạ cho đem đi mua kẹo thì chỉ được ăn, mua còi thì chỉ được thổi, nhưng mua tò he thì vừa được thổi lại vừa được ăn. Tuổi thơ nghèo khó đã khiến trẻ con quê tôi sớm biết tính toán lo liệu.

Đầu miệng mỗi con tò he đều gắn thêm một cái kèn ống hóp. Trẻ con đặt đặt miệng vào kèn đó và thổi. Mỗi lần mua tò he xong là chúng tôi thi nhau thổi, kèn đứa nào kêu to nhất coi như đứa đó thắng. Mỗi buổi chiều, tất cả tiếng tò he của đám trẻ con làm cho làng rộn rã hẳn.

Để rồi đến tối thì má đưa mô đứa nấy đều sưng vù và đau, gọi là đau má chàm bàm. Ở quê có một cách chữa đau má chàm bàm đơn giản nhưng rất hiệu quả. Lấy một củ nghệ gọt vỏ. Hồi ấy nền nhà toàn là nền đất, chọn chỗ đất láng cứng và nhổ lên đó mấy bãi nước miếng. Cầm củ nghệ mài qua lại vào chỗ đất cho đến khi mặt đất sủi ra một lớp mùn. Nhờ một người đàn bà mát tay trong xóm quệt tay vào mùn đất rồi thoa lên chỗ má chàm bàm. Sáng hôm sau thức dậy sẽ hết đau. Năm 1992, chùa làng xây dựng lại, quán tranh của mệ Thiệm từ đó thôi bán. Những con tò he bột cũng lẳng lặng chìm vào quá khứ. Nhưng trẻ con chúng tôi đánh thức tò he dậy bằng cách tự nắn ra mà chơi. Dưới chân cầu Trấu, làng Võ Thuận có một chỗ cho đất sét rất dẻo. Trẻ con ở làng thường lên đó moi đất đem về, nhào cho nhuyễn đi và nắn hình con vật theo ý mình. Nắn xong thì dùng chiếc đũa xuôi từ miệng con vật đến bụng để làm lỗ kèn, sau đó đem ra phơi nắng cho khô. Đến bữa mạ nấu ăn, chúng tôi nhét con tò he đất vào bếp cho đất “chín”. Hồi đó anh Trứ hay nắn cò he hình con heo, đến khi cục đất nóng đỏ y chang con heo quay. Cả hai anh em vật nhau cười. Mạ hấp tấp chạy xuống bếp nói răng hai đứa lại đập chắc. Tôi chỉ tay vào bếp. Mạ nhìn theo rồi cũng ngẩn tò te.

Dần lớn lên, những trò chơi ấu thời chúng tôi cũng gác lại. Trẻ con bây giờ nhiều trò vui khác hẳn. Ngày Tết mẹ cha cho tiền ra chợ mua những đồ điện tử bấm chíu chíu. Tôi bùi ngùi thương cho tuổi thơ thiếu thốn của mình, và cũng tiếc ngẩn tiếc ngơ những trò vui tự tạo trong sự khốn khó vật chất ấy. Chợt thèm cái bữa tranh nhau moi đất sét ở cầu Trấu, thèm ngồi bên góc sân nhà thờ họ mà nắn mà vuốt, thèm chụp lấy con tò he mới khều ra còn ấm hơi than va ập vào môi thổi. Ôi, tuổi thơ nào cũng đáng yêu đáng nhớ. Những con tò he dẫu không còn chơi nữa nhưng mỗi mùa xuân, tôi vẫn nghe tiếng đất sét dậy lên, sinh sôi giai điệu tò tí te...

Ở Quảng Trị bây giờ, cứ mùng 3 Tết đi chợ Đình làng Bích La đều có thể mua những con tò he đất. Tết 2005, tôi rất vui sướng và nghẹn ngào xúc động khi nhìn thấy lại những con tò he ở đây. Người ta ngâm tò he đất vào chậu nước để tiếng kêu được trong và thanh hơn. Năm đó là Ất Dậu, tôi mua một con tò he hình gà, đưa lên miệng rồi không thổi được thành tiếng, vì nước mắt. Mỗi năm chợ Đình họp đúng một lần, và những chú tò he lại được đánh thức để gáy lên trong khu vườn tâm hồn trẻ con quê hương.

Tháng 3 năm 2007, tôi có dịp vào thăm Hội An và bắt gặp ở đây một con phố trải đầy những chiếc nống tò he. Hai mươi tuổi, trước thứ đất nung ấy, tôi cũng... ngẩn tò te.