Ngọn lửa đèn dầu

tôi bị ám ảnh hoài với những thứ ánh sáng tuổi thơ. Một ánh trăng vàng, một con đom đóm xanh, một đôi mắt mèo đêm khuya. Nhưng ám ảnh nhiều hơn cả vẫn là một ngọn đèn dầu.

Nếu phải viết về bạn bè thì tôi sẽ chọn buổi sáng, thời điểm chúng tôi cùng nhau ôm cặp sách đi trên con đường làng phủ đầy sương mai để đến trường. Nếu phải viết về cha thì tôi chọn buổi trưa, khi cái nắng miền trung đang rao rảnh đổ lên lưng trần và mồ hôi chảy hả hê xuống những đường cày. Riêng để viết về mạ, có lẽ buổi tối vẫn là thời điểm ấn tượng nhất, “giữa những điều tầm thường binh dị Mạ tôi ngồi đong lửa thắp đêm lên’’.

Tôi nhớ mãi những đêm xưa trong căn nhà nhỏ lợp bằng tranh dột nát, mạ tôi đêm đêm cứ ngồi ở trước hiên và làm hết việc này đến việc nọ, quanh năm thế. Mùa xuân thì ngồi bó lại những ngọn rau đã hái hồi chiều ở ngoài vườn để sáng mai đem đi chợ bán. Mùa hạ mạ ngồi sàng gạo đầu mùa gặt, những hạt sạn lẫn với gạo còn thơm mùi sữa đồng được mạ tôi lóng ra. Ánh trăng đầu hồi lọt qua nia thưa. Còn suốt cả mùa thu và mùa đông thì mạ ngồi ở hiên chẻ măng búp mua từ trên Khe Sanh về. Tôi đã ngồi cùng mạ qua những đêm mùa mưa như thế và nhìn rõ cái bóng đen của mạ kéo dài ra tận ngõ. Phía bên này là cây đèn dầu chong lên.

Ngồi một lúc lâu lâu mạ lại dùng vải chùi khói đen bám trên chiếc bóng thủy tinh cúa cây đèn. Khi ấy tôi phải đưa hai bàn tay mình bụm xung quanh chắn gió để ngọn lửa không tắt. Và tôi hiểu, có một ánh lửa màu xanh đã thấm vào tay mình từ dạo ấy, nên mỗi khi nhớ nhà úp mặt vào hai bàn tay thì cảm thấy ấm. Thỉnh thoảng cái chúp đèn lại bị xụp dầu, lửa từ phía trên lan xuống cháy rộng ra. Lúc đó tôi chạy vào bếp vốc một nhúm gạo nhỏ rải lên cái chúp đèn.

Sáu năm đầu tiên của đời mình, tôi đi qua những đêm thắp lửa bằng thứ ánh sáng đèn dầu. Để một hôm có điện thì tôi chợt nhận ra là có quãng ấu thời mình đã chịu ơn cây đèn dầu rất nhiều. Ngọn đèn dầu với tuổi thơ tôi không đơn thuần chỉ là một vật dùng thắp sáng căn nhà trong đêm, mà nó còn thắp sáng cả trí tuệ tuổi thơ. Những con chữ đầu tiên tôi biết được là nhờ có đèn soi tỏ. Nhà ở quê, ban ngày ba tôi bận đi làm đồng, mạ bận chạy chợ, chỉ khi đêm về thì mới rảnh rang để bày cho tôi học. Tôi nhớ ba đã dạy chữ cho mình sớm lắm, ngay khi đến lớp mẫu giáo làng thì tôi đã thuộc làu làu bảng chữ cái, có thể đọc viết được tất cả rồi. Đang học mẫu giáo, tôi lấy trộm sách Tiếng Việt của anh Trứ và đọc thơ, dưới ánh đèn dầu nhỏ nhoi thời ấy tôi đã biết đến những dòng chữ nối vần nhau.

Có hôm mải ngồi đọc sách, khói đèn xông lên đen một vạt da trên trán. Lại có lần lúi húi nhìn chữ, đầu tôi nghiêng vào sát đèn và lửa liếm một miếng lên mái tóc, mùi khét tóc cháy bốc lên. Vạt tóc bị cháy ấy là dấu vết để ghi lại ký ức tuổi thơ của mình. Tôi nghĩ nếu không có nó, cũng như nếu không có sự mất mát nào thì người ta khó có thể nhớ được quá khứ của mình.

Ban đêm, cây đèn dùng để thắp sáng. Ban ngày thì nó được dùng vào những việc khác mà tôi đồ rằng ít người để ý. Hồi ấy nhà tôi làm thợ mộc, những họa tiết viền ở tủ thờ cần được bôi màu đen. Thế là ban ngày chú tôi thắp lên một cây đèn dầu, phía trên chắn bằng một tấm ván nhỏ. Cứ để đèn đỏ như thế chừng một buổi thì được nhúm muội khói mịn. Đem muội khói đó hòa với dầu bóng sẽ được màu đen nước rất tuyền. Có thể dùng chính màu đen đó có thể xăm vào da để được những hình thù hay dòng chữ tùy thích, khói đèn có đặc điểm là không làm cho da bị sưng phù lên. Thế mới biết ánh lửa và ngọn khói đèn dầu rất hiền lành, tính cách hồn hậu đáng quý hệt người nhà quê.

Ngày nhỏ tôi hiếu động, thích cầm dao chơi nên hay bị đứt tay. Mỗi lần như thế tôi chạy ngay vào bàn thờ, bưng cây đèn xuống và nhét ngón tay bị đứt vào trong dầu. Một lát sau thì máu ngưng chảy. Hay như có khi bị kiến cắn ở chân thì phương thuốc kịp thời nhất vẫn là dầu hỏa, phết một tí lên chỗ bị kiến cắn là hết ngứa. Dầu từ đó thành liều thuốc cho những vụng dại ngỗ nghịch tuổi thơ.

Trên bàn thờ tiên tổ, bao giờ ông nội cũng để sẵn những cây đèn dầu trang trọng. Ngày rằm mùng một hằng tháng tôi lại có nhiệm vụ lau chùi, rót dầu mới và châm lửa lên cho rạng. Những dịp Tết thì nhất quyết đèn đỏ suốt ngày đêm, và lâu lâu lại phải chêm thêm dầu vào. Ông tôi khuyên, những cây đèn trên bàn thờ thì nhất quyết không được đem xuống dùng ở những nơi khác. Đó là phép lễ nghi mà tôi được ông dạy từ nhỏ.

Trẻ con có thể tự làm đèn dầu để học bài. Cách làm đơn giản. Dùng một lọ mực đã hết làm thân đèn. Kiếm cái nắp chai bia đục một lỗ giữa làm chúp đèn úp lên miệng lọ mực. Lấy sợi dây vải vấn lại nhét qua chúp làm tim. Thế là có một cây đèn dầu hỏa. Nhà có hai anh em, thắp chung một cây đèn ngồi học bài cho đỡ tốn dầu. Hoặc là ra hiên nhà, ngọn đèn dầu khi ấy vừa để soi rõ cho mạ làm việc, vừa để chúng tôi đọc sách.

Hồi đó thằng Cưng bày cho tôi cách làm chiếc đèn soi từ cây đèn dầu. Kiếm một tấm tôn nhỏ, uốn cong hình chữ U. Dùng một mảnh gỗ hình chữ nhật cỡ cái bảng con học trò làm đế và đóng tấm tôn đó vào. Đặt ở phía trong một cây đèn dầu, thế là có chiếc đèn soi. Ở quê người ta thường dùng chiếc đèn này để soi đường. Còn lũ trẻ chúng tôi dùng nó để đi câu cá, đi bắt dế hay bắt ếch. Đèn dầu khi đó men theo dấu chân trẻ con ra đồng ban đêm. Hôm cuối tháng không trăng, tôi đứng giữa đồng làng và nhìn xung quanh, những ánh đèn dầu cháy lên bốn phía, bạn bè tôi đang cùng nhau đi kiếm cá cho bữa cơm gia đình vào ngày mai.

Mười năm sau ngày làng có điện thắp, cây đèn dầu dường như đã bị quên lãng khi nó không còn là vật dụng thiết yếu ban đêm nữa. Mắt tôi quen với ánh đèn điện sáng trưng nên cũng không mấy khi màng nhớ cái ngọn đèn có khói ấy. Thế nhưng sáng mùng ba Tết năm đó, tôi run rẩy suýt nửa bật khóc khi nhìn thấy cây đèn dầu ở chợ Đình làng Bích La. Chợ làng họp mỗi năm một lần tại đình làng, thời điểm họp chợ là từ giữa đêm mùng hai rạng sáng mùng ba Tết. Năm đó tôi chở mạ đi bán rau cải lấy lộc đầu năm. Trong nhá nhem tối um um, con đường dẫn vào đình làng được soi tờ mờ bằng mấy ngọn đèn dầu xen giữa bao nhiêu thứ quà quê. Tôi đứng giữa chợ và cảm nhận những ánh đèn đã bọc lấy mình một cách ấm cúng, như thể chưa bao giờ tôi nhỏ bé hơn lúc này. Tôi đã nhận ra hồn dân tộc dậy lên rất nhiều từ những ngọn đèn họp chợ khuya hôm ấy.

Thời ở Huế, có những lần tôi đi lên mạn nhà thờ Phú Cam, hay là vào trong Thành Nội chỗ đường Hàn Thuyên đều bắt gặp những cây đèn dầu dùng để bán hàng. Mấy bà cụ già chong đèn dầu bán bắp ngô nướng, mấy bác gái thắp đèn cho khách ăn bánh canh. Chính dưới ngọn đèn dầu ở một quán bánh canh trong đường Hàn Thuyên, tôi đã gặp Thảo, một ngươi con gái có nét đẹp dịu dàng rất Huế, nàng phụ bán bánh canh với mẹ. Tôi hỏi sao em không ở nhà, ra đây ban đêm trai nó ghẹo phiền lắm. Thảo trả lời tại em ưa ngó mấy ngọn đèn dầu hỏa.

Từ đó tôi biết thêm một điều nữa, là chiếc đèn dầu dù xưa rất xưa mà mãi mãi nó không thể mất đi. Và không chỉ có mình tôi mà cả Thảo, hay bất cứ ai đã từng được sống thuở ấu thời của mình trong ánh hắt hiu đèn dầu đều phải nhớ. Để luôn thắc thỏm và mang chịu một nỗi ám ảnh lửa xưa.