QUẺ TIỂU SÚC

=Tốn trên

三 Kiền dưới

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Quẻ Tiểu súc(1), Tự quái nói rằng: Liền gần với nhau thì phải có sự nuôi chứa, cho nên tiếp đến quẻ Tiểu súc. Các vật gần liền là hợp, hợp tức là chứa. Lại, gần liền với nhau thì chí nuôi nhau, vì vậy quẻ Tiểu súc mới nối quẻ Tỵ. Súc tức là đậu, đậu thì là hợp. Nó là quẻ Tôn trên Kiền dưới, Kiền là vật ở trên, thế mà lại ở dưới Tôĩi. Ôi chứa đậu sự cứng mạnh, không gì bằng sự nhún thuận; bị sự nhún thuận chứa đậu, cho nên là súc. Nhưng mà Tốn thuộc về Âm, thể nó mềm thuận, chỉ biết dùng sự nhún thuận để làm cho mềm sự cứng mạnh, không phải sức nó có thể ngăn được. Đó là cách chứa còn nhỏ. Lại, hào Tư là một hào Âm, bị năm hào Dương đẹp lòng, được ngôi, tức là được đạo mềm thuận, có thể nuôi được chí ý của các hào Dương, cho nên là súc. Tiểu súc là lấy cái nhỏ mà chứa cái lớn, thì cái chứa hợp cũng nhỏ. Việc nó chứa hợp mà nhỏ, là vì nó thuộc về Âm. Lời Thoán chỉ lấy hào Sáu Tư chứa các hào Dương làm nghĩa thành quẻ, không nói đến hai thể của hai quẻ, ấy là chỉ nói điều trọng yếu hơn.

LỜI KINH

小畜亨, 密雲不雨, 自我西郊.

Dịch âm. - Tiểu súc hanh, mật vân bất vũ, tự ngã tây giao.

Dịch nghĩa. - Chứa nhỏ hanh thông, mây dầy không mưa, tự cõi tây ta.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Mây là khí của Âm Dương, hai khí đó giao nhau mà hoà hợp, thì nó chứa nhau, chắc lại thì thành ra mưa. Dương xướng lên, Âm hoạ theo, là thuận, nên mới hoà hợp. Nếu Âm xướng lên trước Dương, thì là không thuận, nên không hoà hợp, không hoà hợp thì không thể thành mưa. Mây tuy chứa hợp đã dầy mà không thể thành mưa, là vì nó ở cõi Tây. Đông Bắc là phương Dương, Tây Nam là phương Âm, tự Âm xướng lên, cho nên nó không hoà hợp mà không thành mưa. Lấy con mắt người ta mà coi, thì khí mây nổi lên, đều tự bốn chỗ thẳm xa, nên gọi là “giao”. Căn cứ vào hào Tư mà nói, cho nên gọi là “tự ta”. Chứa khí Dương tức là hào Tư, nó là chủ của quẻ Xúc.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Tôn cũng là tên quẻ ba vạch, một vạch Âm núp ở dưới hai vạch dương, cho nên đức nó là nhún, tượng nó là gió, là cây. Tiểu (nhỏ) tức là Âm, xúc (chứa) nghĩa là ngăn lại; trên Tốn dưới Kiền, lấy Âm chứa Dương. Lại quẻ này chỉ hào Sáu Tư là một hào Âm, trên dưới năm hào Dương đều bị nó chứa, cho nên mới là tiểu súc (chứa nhỏ). Lại nữa, lấy Âm chứa Dương, buộc được mà không thể bền, cũng là tượng “cái chứa còn nhỏ”. Trong mạnh ngoài nhún, hào Hai hào Năm đều là Dương và đều ở giữa một quẻ mà làm việc, có tượng “cứng mà lại giữa, chí được thực hành”, cho nên lời chiêm của nó nên được hanh thông. Nhưng, sự chứa chưa được tột bậc, mà cái thi thố chưa được hiển hiện, cho nên có tượng “mây dầy không mưa, ở cõi tây ta”. Bởi vì mây dầy là vật thuộc về Âm, cõi tây là phương thuộc về Âm, ta là Văn vương tự xưng, vua Văn diễn Kinh Dịch ở ngục Dũ Lý(1), coi ra xứ Kỳ Chu(2) thì là phía Tây, chính là thời của quẻ Tiểu súc. Kẻ bói được quẻ này, thì sự chiêm cũng như tượng ấy.

彖曰: 小畜, 柔得位而上下應之, 曰小畜

Dịch âm. - Thoán viết: Tiểu xúc, nhu đắc vị nhi thượng hạ ứng chi, viết Tiểu súc.

Dịch nghĩa. - Lời thoán nói rằng: Quẻ tiểu súc, mềm được ngôi mà trên dưới ứng nó, gọi là chứa nhỏ.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Đây là nói về nghĩa thành quẻ, lấy hào Âm ở ngôi Tư, lại ở quẻ trên, tức là mềm được ngôi. Trên dưới năm hào Âm đều ứng với nó, vì bị nó chứa. Là một hào Âm mà nuôi đến năm hào Dương, có thể buộc mà không thể bền, nên mới cho là chứa nhỏ. Lời Thoán giải nghĩa thành quẻ mà thêm chữ viết là đều trọng vê tên quẻ, the văn nên the.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Đây lấy thể quẻ thích nghĩa tên quẻ. “Mềm được ngôi” chỉ về hào Sáu ở ngôi Tư, “Trên dưới” chỉ về năm hào Dương.

LỜI KINH

健而巽, 剛中而志行, 乃亨.

Dịch âm. - Kiện nhi tốn, cương trung nhi chí hành, nãi hanh. Dịch nghĩa. -Mạnh mà nhún, cứng giữa mà chí ý được, thì hành, mới hanh thông.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Đây là nói về tài quẻ. Trong mạnh mà ngoài nhún, thế là mạnh mà biết nhún. Hào Hai hào Năm đều ở giữa quẻ, thế là cứng giữa. Tính dương tiến lên, mà ở dưới lại là thể Kiền, đó là có chí về đường làm việc. Cứng ở giữa là cứng mà được giữa, lại là ỗ giữa mà cứng. Nói về sự chứa khí Dương, thì cốt lấy đức mềm nhún; nói về sự được hanh thông, thì cốt ở đức cứng giữa; nói về nghĩa thành quẻ, thì là Âm chứa Dương; nói về tài quẻ thì là cứng giữa. Tài nó như thế, cho nên sự chứa của nó tuy nhỏ, mà cũng có thể hanh thông.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Lấy đức quẻ thể quẻ mà nói, thì hào Dương còn có thể hanh thông.

LỜI KINH

密雲不雨, 尚往也, 自我西郊, 施未行也.

Dịch âm. - Mật vân bất vủ, thượng vãng dã; tự ngã tây giao, thí vị hành dã.

Dịch nghĩa. - Mây dày không mưa, vì còn đi vậy; tự coi tây ta, sự thi thố chưa được thực hành vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Đạo “chứa” không thể thành lớn, như mây dày mà không thành mưa. Âm Dương giao nhau được hoà hợp thì nó bền chắc với nhau mà thành mưa. Hai khí không hoà hợp nhau, Dương còn đi lên, cho nên không mưa. Bởi vì do ở khí của phương Âm ta xướng lên trước, nên không hoà hợp, mà không thể thành mưa, ấy là công lao chưa được thực hiện. Chứa nhỏ không thể thành lớn, cũng như mây của côi tây không thể thành mưa.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Còn đi, ý nói sự chứa chưa cùng cực, khí nó còn tiến lên.

LỜI KINH

象曰: 風行天上, 小畜, 君子以懿文德.

Dịch âm. - Tượng viết: Phong hành thiên thượng, Tiểu súc, quân tử dĩ ý văn đức.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Gió đi trên trời là quẻ Tiểu súc, đấng quân tử coi đó mà làm cho tốt đức văn.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Kiền là quẻ cứng mạnh mà bị Tôn chứa. Ôi cái tính cứng mạnh còn có kẻ mềm thuận chứa ngăn được nó. Tuy là chứa ngăn được nó, nhưng mà không thể nén sự cứng mạnh của nó một cách bền chặt, chỉ lấy sự mềm thuận ràng buộc nó lại mà thôi, cho nên mới là chứa nhỏ. Đấng quân tử coi nghĩa chứa nhỏ đó mà làm tốt đẹp đức văn. Chứa hợp có nghĩa là uẩn xúc, cái uẩn xúc của đấng quân tử, lớn thì đạo đức kinh luân, nhỏ thì văn chương tài nghệ. Đấng quân tử coi tượng Tiểu súc để làm tốt đẹp đức văn; việc đó, so với đạo nghĩa, thì là còn nhỏ.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Gió có khí mà không có chất, có thể chứa mà không thể lâu, cho nên là tượng chứa nhỏ. Làm tốt đức văn, ý nói chưa thể chứa chất được hậu, thi hành được xa.

LỜI KINH

初九: 復自道, 何其咎, 吉.

Dịch âm. - Sơ Cửu: Phục tự đạo, hà kỳ cữu? Cát.

Dịch nghĩa. - Hào Chín Đầu: Trở lại từ đường, còn lỗi gì? Tốt!

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Chín Đầu là hào Dương, thể Kiền. Dương là vật ở trên, lại là tài cứng mạnh, đủ để tiến lên, mà lại đồng chí với kẻ ở trên, thì sự tiến lên, tức là con đường của nó. Vì vậy, mới nói “trở lại từ đường”. Trở lại đã từ đường, còn trái lỗi gì, không lỗi mà lại tốt nữa. Các hào nói “không lỗi” đều là “như thế thì không có lỗi”, cho nên nói rằng: “không lỗi là khéo chữa lỗi”, dù cho nghĩa của trong hào vốn hay, nhưng với cái nghĩa “không như thế thì không có lỗi” cũng không hại gì. Hào Chín Đầu này theo đường mà đi, không có trái lỗi, cho nên nói rằng: “còn lỗi gì, đó là không lỗi một cách rất rõ ràng vậy.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Quẻ dưới thể Kiền, vốn đều là vật ở trên, chí muốn tiến lên mà bị các hào Âm ngăn chứa. Nhưng hào Chín Đầu là thể Kiền, ở dưới, được chỗ chính, đằng trước xa với hào Âm, tuy là chính ứng với hào Tư, mà nó có thể tự giữ đường chính, không bị hào kia ngăn chứa, cho nên có tượng “tiến lên, trở lại từ đường”. Kẻ xem như thế thì không có lỗi mà tốt.

LỜI KINH

象曰: 復自道, 其義吉也.

Dịch âm. - Tượng viết: Phục tự đạo, kỳ nghĩa cát dã.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Trở lại tự đường, thửa nghĩa tốt vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Tài Dương cương, theo đường trở lại, thì nghĩa nó tốt. Hào Đầu với hào Tư là chính ứng khi chứa thì nó chứa nhau.

LỜI KINH

Dịch âm. - Cửu Nhị: Khiên phục, cát.

Dịch nghĩa. - Hào Chín Hai: Giật trở lại, tốt.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Hào Hai là Dương ở giữa thể dưới, hào Năm là Dương ở giữa thể trên, đều lấy đức Dương cương, ở giữa, bị hào Âm ngăn chứa, và đều muốn trở lại phía trên. Hào Năm tuy là ở trên hào Tư, mà sự bị ngăn chứa thì giống hào Hai, tức là đồng chí với hào Hai. Cùng hoạn nạn thì lo cho nhau, hào Hai với hào Năm đồng chí, cho nên mới có dắt nhau trở lại. Hào hai Dương cùng tiến, thì hào Âm không thể thắng được, mà sự trở lại được toại, cho nên mới tốt. Hỏi rằng: Được toại sự trở lại, thì có thể lìa sự ngăn chứa được chăng? Đáp rằng: Phàm các lời hào đâu bảo: “Hễ mà như thế thì có thể như thế”, nếu mà đã rồi, thì là thì thế đã thay đổi ngầm rồi, còn dạy bảo làm gì? Hỏi rằng: Hào Năm là thể Tốn, Tốn chứa Kiền, mà lại co dắt hào Hai, là sao? Đáp rằng: Tuy là nói về hai thể thì Tốn chứa Kiền, nhưng nếu nói cả quẻ thì là một hào Âm chứa năm hào Dương, trong Kinh Dịch, tuỳ thời lấy nghĩa, đâu như thế.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Ba hào Dương chí giống nhau, mà hào Chín Hai dần dần gần với chỗ hiểm, vì nó cứng giữa, cho nên có thể co dắt với hào Chín Đầu mà đi trở lại, cũng là đạo tốt. Kẻ xem như thế thì tốt.

LỜI KINH

象曰: 牽復在中, 亦不自失也.

Dịch âm. - Tượng viết: Khiên phục tại trung, diệc bất tự thất dã.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Dắt lại ở giữa, cũng là không tự mất vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Đây là ở giữa, được chỗ chính, cứng mềm, tiến lui, không sai đạo trung. Hào Dương trở lại, thể nó ắt mạnh, hào Hai vì được ở giữa, cho nên dẫu tiến lên mạnh, cũng không đến nỗi quá cứng, quá cứng thì tự mất. Trong hào chỉ nói về nghĩa dắt lại thì tốt. Lời Tượng lại phát minh thêm cái tốt của sự ở giữa.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Chữ “Cũng” là theo với nghĩa hào

九三: 輿說輻, 夫妻反目.

Dịch âm. - Cửu Tam: Dư thoát bức, phu thê phản mục.

Dịch nghĩa. - Hào Chín Ba: Xe trụt bánh, chồng vợ trở mắt.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Hào Ba là hào ở Dương, ở không được giữa; mà lại liền sát với hào Tự, tức là cái tình Âm Dương tìm nhau; nó lại kề liền mà không chính giữa, đó là nó bị hào Âm ngăn chế cho nên không thể tiến lên, như chiếc xe trụt bỏ cái bánh, không thể đi được. Chồng vợ trở mắt, là hào Âm đáng lẽ bị chế với hào Dương, nay nó lại chế hào Dương như chồng vợ trở mắt. Trở mắt là giương con mắt tức giận nhìn nhau, ấy là không thuận với chồng mà lại đè nén chồng vậy. Đàn bà được chồng yêu thương mê hoặc, rồi đến đè nén lại chồng. Chưa có khi nào chồng không lỗi đạo mà vợ lại đè nén được! Cho nên, những sự “trụt bánh” “trở mắt”, đều là do hào Ba tự mình làm ra.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Hào Chín Ba cũng muốn tiến lên, nhưng nó cứng mà không giữa, gần sát với hào Âm mà lại không phải chính ứng, chỉ vì Âm Dương đẹp lòng nhau mà bị ràng buộc ngăn chứa không thể tự mình tiến lên, cho nên có tượng “xe trụt bánh xe”. Song vì chí nó cứng mạnh, không thể dẹp đi mà còn tranh nhau với hào kia, cho nên lại là cái tượng “chồng vợ trở mắt”. Kẻ xem như thế, thì không thể tiến được mà lại có sự tranh giành.

LỜI KINH

象曰: 夫妻反目, 不能正室也.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Chồng vợ trở mắt, không chính được cửa nhà vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Chồng vợ trở mắt là bởi không thể làm cho cửa nhà chính đính. Hào Ba không biết theo đạo mà tự xử, cho nên hào Tư mới đè nén được, không cho tiến lên. Cũng như người chồng không thế đính chính cửa nhà, đến nỗi để vợ trở mắt vậy.

LỜI KINH

六四: 有孚, 血去, 惕出, 无咎.

Dịch âm. - Lục Tứ: Hữu phu, huyết khứ, dịch xuất, vô cữu.

Dịch nghĩa. - Hào Sáu Tư: Có tin, máu đi, sợ ra, không lỗi.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Hào Tư trong thời chứa đựng, ở ngôi gần vua, ấy là kẻ ngăn chứa ông ta. Nếu mà trong lòng có sự tin thành, thì hào Năm sẽ có bụng tin mà để cho nó ngăn chứa. Quẻ này là một hào Âm chứa các hào Dương, treo buộc ở hào Tư, hào Tư nếu muốn lấy sức mà chứa, thì một kẻ mềm đôi địch với nhiều kẻ cứng, ắt bị đau hại, duy có hết lòng thành tín để ứng với nó, thì có thể cảm được nó, cho nên mới xa được sự đau hại mà thoát khỏi sự sợ hãi. Như thế thì có thể không lỗi. Nếu không thế, thì không tránh khỏi tai hại. Đó là cái đạo lấy kẻ mềm mà chứa kẻ cứng. Uy nghiêm như các ông vua, mà bọn bề tôi nhỏ nhặt, có khi ngăn chứa được lòng ham muốn của họ, là vì chúng có sự phu tín làm cho họ cảm.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Lấy một hào Âm chứa mọi hào Dương, vốn vẫn có sự đau hại lo sợ, vì nó muốn mềm thuận được chỗ chính đính, trống rỗng bên trong, lại có hai hào Dương của thể Tốn giúp cho họ, ấy là tượng “có sự tin mà máu đi, sợ khỏi”, không lỗi là phải. Cho nên mới răn kẻ xem cũng có đức ấy thì không có lỗi.

Lời bàn của tiên nho. - Hồ Vân Phong nói rằng: Hào Ba là Dương tiến lên hăng mạnh, hào Tư cố gượng ngăn lại, hào Ba tuy bị “trụt bánh xe”, hào Tư cũng không thể không bị thương, cho nên mới nói là “máu” nói là “sợ”, tức là có ý lo thay, ắt phải có sự tin, thì máu có thể đi, sợ có thể khỏi, mới không có lỗi. ấy là răn bảo người ta vậy.

LỜI KINH

象曰: 有学, 惧出, 上合志也.

Dịch âm. - Tượng viết: Hữu phu, dịch xuất, thượng hợp chí dã.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Có tin, sợ ra, trên hợp chí vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Hào Tư đã có tín, thì hào Năm tin dùng mà hợp chí với nó, vì vậy mới được “sợ ra” mà không lỗi. “Sợ ra” đủ biết là máu đi, lời Tượng chỉ nói “sợ ra” là nói cái nhẹ mà thôi. Hào Năm đã hợp chí, thì các hào Dương đều theo.

LỜI KINH

九五: 有孚攣如, 富以其鄰.

Dịch âm. - Cửu Ngủ: Hữu phu loan như, phú dĩ kỳ lân.

Dịch nghĩa. - Hào Chín Năm: Có tin, dường co quẹo vậy, giàu vì láng giềng.

Truyện của Trình Di. - Quẻ Tiểu súc là lúc nào hào Dương bị hào Âm ngăn chứa. Hào Năm lấy đức trung chính ở ngôi tôn, có sự phu tín, thì loại của nó đều ứng theo nó, cho nên nói rằng: “dường co quẹo vậy”, - nghĩa là dắt díu nhau mà theo - hào Năm ắt phải co kéo nó đến mà giúp cho nó, thế là “giàu vì láng giềng”, tức là hào Năm phải đem sức của mình để cùng giềng xóm cùng chung. Đấng quân tử bị kẻ tiểu nhân làm khôn, bậc chính nhân bị bọn gian tà làm ách, thì kẻ ở dưới ắt phải vin kéo người trên, hẹn để cùng tiến; kẻ ở trên ắt phải cứu dẫn được dưới, để cùng gắng sức. Không phải chỉ là đem sức mình giúp đỡ cho người mà thôi, cũng phải nhờ về sức kẻ ở dưới giúp đỡ để làm cho thành cái sức của mình nữa.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Hai hào thể Tốn, chung sức chứa Kiền, ấy là cái tượng láng giềng, mà hào Chín Năm ở giữa, đứng ngôi tôn, thế nó có thể làm việc để gồm cả trên lẫn dưới, cho nên mới là cái tượng “có sự tin dính chắc dùng sức phú hậu sai khiến láng giềng” Chữ 以(dĩ) này cũng như chữ 以(dĩ), trong những câu “dĩ… sư” của kinh Xuân thu, ý nói có thể sai khiến được nó. Kẻ xem có sự tin thì được như thế.

LỜI KINH

象曰: 有孚攣如, 不獨富也.

Dịch âm. - Tượng viết: Hữu phu loan như, bất độc phú dã.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Có tin dường co quẹo vậy, là không giàu một mình vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Có tin dường co quẹo vậy, nghĩa là láng giềng loài giống đều co dắt nhau mà theo nó, cùng mọi người chung sự ham thích, không riêng có cái giàu của mình. Đấng quân tử gặp khi nạn ách, chỉ vì có lòng chí thành, cho nên được sức mọi người giúp đỡ mà lại có thể giúp cho mọi người.

LỜI KINH

上九: 旣雨, 旣處, 尚德載, 婦貞厲, 月幾望, 君子征凶.

Dịch âm. - Thượng cửu: Ký vũ, ký xử, thượng đức tái, phụ trinh lệ, Nguyện cơ vọng, quân tử chinh hung.

Dịch nghĩa. - Hào Chín Trên: Đã mưa, đã ở, chuộng đức chở, đàn bà chính bên, nguy! Mặt trăng hầu đến tuần vọng, đấng quân tử đi thì hung.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Hào Chín Trên, cùng tột sự nhún thuận, ở về trên quẻ, nhằm chót sự chứa, tức là đã từ sự chứa mà đến sự ngăn, nghĩa là nó bị hào Tư ngăn đón. Đã mưa là hoà, đã ở là ngăn, Âm mà chứa Dương, không hoà thì không thể ngăn, đã hoà và đã ngăn, ấy là đạo “chứa” xong rồi. Quẻ Đại súc là sự chứa lớn, cho nên khi đã cùng tột thì tan quẻ Tiểu súc là sự chứa nhỏ, cho nên khi đã cùng tột thì thành. “Chuộng đức chở” nghĩa là hào Tư dùng đức mềm nhún chứa đầy mà đến lúc hoàn thành. Âm mềm chứa Dương, không phải một sớm một tôi mà có thể thành, phải do tích luỹ mà tới, không thể không răn. “Tái” là chứa chở đầy chặt. “Đàn bà chính bền, nguy” nghĩa là kẻ Âm chứa kẻ Dương, kẻ mềm chứa kẻ cứng, đàn bà nếu cứ chính bền mà giữ lôi đó, ấy là cách nguy nghèo. Đâu có vợ đè nén chồng, tôi đè nén vua mà có thể yên? Mặt trăng đến tuần vọng thì có thể địch với mặt trời, “mặt trăng hầu đến tuần vọng” ý nói mặt trăng đã thịnh, sắp sửa địch được mặt trời. Âm đã có thể chứa Dương, mà nói “hầu đến tuần vọng” là sao? Đó là vì Âm mềm nhún chỉ chứa được cái chí của Dương, không phải sức lực có thể chứa nó. Nhưng nếu chứa mãi không thôi, thì nó sẽ thịnh hơn Dương mà thành ra hung. Trong khi hầu đến tuần vọng mà răn sẵn rằng: “Đàn bà sắp địch được mình rồi đấy, đấng quân tử hễ mà hành động thì hung. Quân tử chỉ về Dương, “chinh” là hành động. “Cơ vọng” là lúc mặt trăng sắp đầy. Nếu đã tuần vọng thì Dương tiêu rồi, còn răn được sao?

Bản nghĩa của Chu Hy. - Sự chứa đã cùng tột mà hoàn thành tức là Âm Dương đã hoà, cho nên là tượng “đã mưa đã ở”. Đó là vì tôn chuộng âm đức, đến nỗi chứa đầy mà thành ra thế. Bởi tại Âm đặt lên Dương, cho nên tuy chính cũng nguy. Khí Âm đã thịnh mà chống lại khí Dương, thì đấng quân tử không thể làm được. Lời chiêm như thế, tức là răn bảo sâu lắm.

LỜI KINH

象曰: 旣雨, 旣處, 德積載也, 君子征凶, 有所疑也.

Dịch âm. - Tượng viết: Ký vũ, ký xử, đức tích tái dã; quân tử chinh hung, hữu sở nghi dã.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Đã mưa, đã ở, đức chứa chở vậy; đấng quân tử đi thì hung, có thửa ngờ vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Đã mưa đã ở, ý nói đạo “chứa” tích đầy mà thành; Âm hầu thịnh cực, đấng quân tử hành động thì có sự hung. Âm chọi được Dương thì làm tiêu Dương, kẻ tiểu nhân chống được đấng quân tử thì ắt làm hại đấng quân tử, lẽ nào mà không nghi ngờ? Nếu biết nghi ngờ từ trước mà răn sợ sẵn, tìm cách để chế nó đi, thì không đến nỗi phải hung.

QUẺ LY

三 Kiền trên

= Đoái dưới

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Quẻ Lý(57), Tự quái nói rằng: Người ta chứa hợp rồi mới có lẽ, cho nên tiếp đến quẻ Lý. Ôi, người ta hợp lại, thì có lớn nhỏ, cao thấp, tốt xấu khác nhau, đó là người ta chứa hợp, rồi mới có lễ, vì vậy quẻ Lý mới nối quẻ Tiểu súc. Lý tức là lễ, lễ là cái mà người ta xéo lên(2). Nó là quẻ trời trên chầm dưới, trời mà ở trên, chầm mà ở dưới, đó là phận trên dưới, là nghĩa tôn ty, lẽ phải như thế. Lễ là gốc của đạo làm người và là con đường người ta thường thường xéo lên, cho nên mới là quẻ Lý. Lý nghĩa là giầy là bị giầy… Là kẻ mềm yếu mà giầy lên kẻ cứng mạnh cho nên là Lý. Không nói cứng giầy lên mềm mà nói mềm giầy lên cứng, là vì kẻ cứng cưỡi lên kẻ mềm tức là lẽ thường, không đáng nói. Cho nên trong Kinh Dịch chỉ có kẻ mềm cưỡi kẻ cứng, không nói kẻ cứng cưỡi kẻ mềm.

LỜI KINH

履虎尾, 不哇人, 亨.

Dịch âm. - Lý hổ vĩ, bất chất nhân, hanh ỉ

Dịch nghĩa. - Xéo đuôi cọp, không cắn người, hanh!

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Quẻ Lý là đường người ta vẫn xéo, trời ở trên mà chầm ở dưới, lấy kẻ mềm bị giầy xéo với kẻ cứng, trên dưới đều đúng nghĩa, là việc rất thuận, lẽ rất đáng, người ta cứ thế mà đi, tuy xéo lên đuôi cọp mà không bị cắn, vì vậy mới hanh được.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Đoái cũng là tên quẻ ba vạch, một vạch Âm hiện ở trên hai vạch Dương, cho nên đức nó là đẹp lòng, tượng nó là chầm. “Lý” nghĩa là có chỗ noi theo mà lên, Đoái mà gặp Kiền tức là hoà thuận đẹp lòng để theo sau kẻ cứng mạnh, có tượng “xéo theo đuôi cọp mà không bị cắn”, cho nên quẻ nó là Lý mà chiêm thì thế. Người ta có thể như thế thì tuy ở chỗ hiểm nghèo cũng không hại gì.

LỜI KINH

彖曰: 履, 柔履剛也, 說而應乎乾, 是以履虎尾, 不哇 人, 亨, 剛中正, 履帝位而不疚, 光明也.

Dịch âm. - Thoán viết: Lý, nhu lý cương dã; duyệt nhi ứng hồ Kiền, thị dĩ lý hổ vĩ, bất chất nhân, hanh. Cương trung chính, lý đế vị nhi bất khứu, quang minh dã.

Dịch nghĩa. - Lý Thoán nói rằng: Quẻ Lý là mềm xéo theo cứng. Đẹp lòng mà ứng với trời, thế cho nên xéo đuôi cọp, không cần người, hanh. Dương cương trung chính, xéo ngôi vua mà không mỏi mệt, sáng láng vậy.

Truyện của Trình Di. - Đoái là Âm mềm, xéo tựa Kiền là Dương cứng, đó là mềm xéo theo cứng. Đoái lấy đức đẹp lòng xuôi thuận ứng với Kiền là Dương cương mà xéo tựa nó, ấy là dưới thuận với trên Âm vâng theo Dương, chính là chí lý trong thiên hạ. Xéo mà như thế, rất thuận rất đáng, tuy xéo đuôi cọp cũng không bị đau hại. Cứ thế xéo đi, sự hanh thông có thể biết chắc. Hào Chín Năm lấy đức Dương cương trung chính, cao xéo ngôi vua mà không mỏi mệt, ấy là được sự rất khéo trong cách “xéo”, tức là kẻ sáng láng vậy.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Câu đầu dùng hai thể thích nghĩa tên quẻ, câu giữa dùng đức quẻ thích lời Thoán(1), câu cuôl lại lấy thể quẻ nói cho rõ ra, có ý chỉ về hào Chín Năm.

LỜI KINH

象曰: 上天下澤, 履, 君子以辯上下, 定民志.

Dịch âm. - Tượng viết: Thượng thiên hạ trạch, Lý, quân tử dĩ biện thượng hạ, định dân chí.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Trên trời dưới chầm, là quẻ Lý, đấng quân tử coi đó mà phân biệt trên dưới, định chí dân.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Trời ở trên, chầm ở dưới, tức là chính lý trong thiên hạ. Sự xéo đi của người ta cũng nên như thế, nên mới lấy tượng của nó mà làm quẻ Lý. Đấng quân tử theo tượng quẻ Lý mà phân biệt phận của trên dưới, để định chí dân của mình.

LỜI KINH

(1)(2) Tần Thuỷ Hoàng và Hạng Vũ.

初九: 素履, 往无咎。

Dịch âm. - Sơ Cửu: Tố lý, vãng vô cữu.

Dịch nghĩa. - Hào Chín Đầu: Xéo theo sự vốn có, đi không lỗi.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Xéo chỗ thấp nghĩa là đi. Hào đầu ở chỗ rất thấp, tức là kẻ vốn ở dưới, mà tài Dương cứng có thể tiến lên. Nếu cứ yên phận thấp kém của mình vốn có mà đi, thì không có lỗi. Người ta không biết tự yên cái phận nghèo hèn của mình vốn có, thì sự tiến lên của họ, chỉ là tham bạo hành động, cầu để ra khỏi cảnh nghèo hèn mà thôi, không phải kẻ muốn làm việc. Hễ đã được tiến ắt phải kiêu dật, cho nên đi thì có lỗi. Đấng quân tử thì yên lặng theo phận vốn có, khi ở lại thì vui, khi tiến lên thì sẽ có làm chuyện gì, cho nên hễ đã được tiến thì phải làm việc, mà không việc gì không hay.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Hào này là Dương cương, ở dưới, nhằm đầu sự “xéo”, chưa bị vật khác làm cho đời đổi, mà còn noi theo sự vốn có của mình. Kẻ xem như thế, thì đi không lỗi.

LỜI KINH

象曰: 素履之往, 獨行願也.

Dịch âm. - Tượng viết: Tố lý chi vãng, độc hành nguyện dã.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Việc đi của kẻ xéo theo sự vốn có, tức là một mình làm theo chí nguyện vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Yên lòng xéo theo sự vốn có của mình, không phải cẩu thả cầu lợi, chỉ là riêng muốn thực hành chi mình mà thôi… Nếu lòng muốn sang và lòng hành đạo giao chiến ở trong bụng thì há có thể yên lòng xéo theo sự vốn có của mình!

九二: 履道坦坦, 幽人貞吉

Dịch âm. - Cửu Nhị: Lý đạo thản thản, u nhân trinh cát.

Dịch nghĩa. - Hào Chín Hai: Xéo đường phẳng phẳng, người u ẩn chính bền thì tốt.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Hào Chín Hai ở ngôi mềm, rộng rãi được chỗ giữa, cái đường của nó vẫn xéo là đường bằng phẳng dễ dãi. Tuy là xéo được cái đường bằng phẵng dễ dãi, cũng phải là người trong lòng u tĩnh yên lặng ở vào cảnh đó, thì mới có thể chính bền mà tốt. Hào Chín hai là Dương, chí muốn tiến lên, cho nên mới có lời răn “u nhân”.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Hào này cứng giữa, ở dưới, không có kẻ ứng với mình ở trên, cho nên là tượng “xéo đường bằng phẳng, tôl tăm trơ trọi, giữ lấy chính bền”. Kẻ u ẩn gặp lời chiêm này thì chính mà tốt.

LỜI KINH

象曰: 幽人貞吉, 中不自亂也.

Dịch âm. - Tượng viết: u nhân trinh cát, trung bất tự loạn dã.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Người u ẩn chính bền thì tốt, trong chẳng tự rôl vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Xéo đường cốt ở yên tĩnh. Trong bụng yên lặng chính đính thì đường mình xéo yên ổn rộng rãi. Nếu mà nóng nẩy động cựa, thì há có thể yên với cái đường mình xéo? Cho nên ắt phải là người u ẩn thì mới có thể vững bền mà tốt. Bởi vì trong lòng yên lặng, không vì sự lợi lộc và sự ham muốn mà tự rối loạn.

六三: 眇能視, 跛能履, 履虎尾, 哇人凶, 武人爲于大君.

Dịch âm. - Lục Tam: Điểu năng thị, bí năng lý, lý hổ vĩ, chất nhân hung, vũ nhân vi vu đại quân.

Dịch nghĩa. - Hào Sáu Ba: Chột biết trông, què biết xéo, xéo đuôi cọp, cắn người, hung. Kẻ vũ nhân làm đấng đại quân.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Hào Ba là thể Âm, ở ngôi Dương, chí muốn cứng mà thế vốn Âm nhu, không thể giữ bền con đường mình xéo, cho nên, như người mù chột nhìn trông, sự thấy của họ không rõ, như người què quặt bước xéo, sự đi của họ không xa, tài đã không đủ, lại ở không được giữa, bước xéo không phải đường chính, mà chăm chăm muốn cứng, hễ mà bước xéo như thế, thì là xéo vào chỗ hiểm nghèo, cho nên gọi là “xéo đuôi cọp”. Vì không khéo xéo mà xéo vào chỗ hiểm nghèo, thì ắt bị hoạ hoạn, cho nên nói là “cắn người, hung”, “Kẻ vũ nhân làm đấng đại quân như kẻ vũ tợn mà ở trên người ta, thì chỉ “dông” sự nóng nảy thô suất của họ mà thôi, chứ không có thể bước xéo một cách xuôi thuận mà tới nơi xa. Không trung chính mà chí cứng, bèn bị các hào Dương không cùng với, vì thế mà nó nóng nảy xéo chỗ nguy hiểm, mà được sự hung.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Hào Sáu Ba chẳng giữa chẳng chính, mà chí cứng, dùng cánh đó mà xéo theo Kiền ắt bị đau hại, cho nên tượng nó như thế, mà kẻ xem gặp thế thì hung. Nó là tượng những kẻ cương vũ đắc chí dông tợn như Tần Chính(1), Hạng Tịch(2), há có thể lâu?

Lời bàn của tiên nho. - Phan Qua Sơn nói rằng: Là hào Sáu ở ngôi Ba, chất mềm chí cứng, không lượng sức mình muốn làm việc liều, ứng nhau với hào Chín Trên mà xéo theo các hào Dương, như kẻ chột muốn trông, kẻ què muốn bước, kẻ vũ nhân muốn làm vua hung là nên lắm.

象曰: 眇能视, 不足以有明也, 跛能履, 不足以與行也, 哇人之凶, 位不當也, 武人爲于大君, 志剛也.

Dịch âm. - Tượng viết: Diểu năng thị, bất túc dĩ hữu minh dã; bí năng lý, bất túc dĩ dữ hành dã. Chất nhân chi hung, vị bất đáng dã; vũ nhân vi ưu đại quân, chí cương dã.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Chột biết trông, không đủ để có sáng vậy, què biết xéo, không đủ để cùng đi vậy. Cái “hung” của sự cắn người, ngôi không đáng vậy; kẻ vũ nhân muốn làm đấng đại quân, chí cứng vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Những người Âm nhu, tài họ không đủ, trông không thể rõ, đi không thể xa, mà cứ chăm chăm muốn cứng, thì tượng như thế, có thể khỏi hại được chăng? - Là kẻ mềm ở ngôi Ba, không phải chỗ chính của nó, sở dĩ phải đến vạ hại, bị cắn mà hung. Lấy kẻ vũ nhân làm thí dụ, là vì nó ở ngôi Dương, tài yếu mà chí cứng. Chí cứng thì hay động càn, xéo không theo đường, như kẻ vũ nhân mà làm đấng đại quân vậy.

LỜI KINH

九四: 履虎尾, 憩憩終吉.

Dịch âm. - Cửu Tứ: Lý hổ vỹ, tố tố chung cát.

Dịch nghĩa. - Hào Chín Tư: Xéo đuôi cọp, nơm nớp, sau chót tốt.

Truyện của Trình Di. - Hào Chín Tư là Dương cương mà thể Kiền, tuy ở ngôi Tư mà phần cứng vẫn hơn. Ở chỗ gần vua, nhiều sự sợ, lại không có nghĩa tương đắc, hào năm lại là bậc cương thả quá, cho nên là dáng “xéo theo đuôi cọp, nơm nớp sợ hãi”. Nếu biết sợ hãi thì sau chót sẽ tốt. Bởi vì hào Chín tuy cứng mà chí thì mềm ngôi Tư tuy gần vua mà nó không ở, hễ biết nơm nớp cẩn thận lo sợ, thì sau chót khỏi nguy mà được tốt.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Hào Chín Tư cũng là kẻ không trung chính, xéo theo hào Chín Năm là kẻ cứng, nhưng vì lấy chất cứng ở ngôi mềm nên biết răn sợ mà được trọn tốt.

LỜI KINH

象曰: 塑塑終吉, 志行也.

Dịch âm - Tượng viết: Tố tố chung cát, chí hành dã nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Nơm nớp, sau chót tốt, chí đi vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Có thể nơm nớp sợ hãi thì sau chót được tốt, là vì chí ở sự đi mà không chịu ở, lìa bỏ chỗ nguy là tốt. Dương cương là kẻ đi được, ở chỗ mềm là kẻ lấy sự xuôi thuận tự xử.

LỜI KINH

九五: 夬履, 貞厲.

Dịch âm. - Cửu Ngũ: Quải lý, trình lệ.

Dịch nghĩa. - Hào Chín Năm: Quyết xéo, chính bền, nguy!

Truyện của Trình Di. - Quải là cương quyết, hào Năm lấy đức Dương cương, thể Kdền, ở ngôi chí tôn, là kẻ tự dùng sự cương quyết của mình mà đi. Như thế thì, tuy được chỗ chính cũng nguy dữ. Thánh nhân đời xưa, ở ngôi tôn trong thiên hạ, sự sáng đủ để soi xét, sự cứng đủ để quyết đoán, thế đủ để tự chuyên, nhưng mà chưa từng không để cho hết lời bàn của thiên hạ, tuy kẻ cắt cỏ kiếm củi là hạng nhỏ nhặt, cũng ắt theo, vì thế mới là ông thánh, xéo ngôi vua mà sáng suốt. Nếu cứ cậy ta cương minh, quyết đi không ngảnh lại, tuy là được chỗ chính đính cũng là cách nguy, có thể giữ bền được chăng? Có tài cương minh mà nếu cứ chuyên một bề tự nhiệm, còn là cách nguy, huống chi kẻ cương minh không đủ. Trong kinh Dịch nói chữ “trinh lệ” nghĩa không giống nhau, tuỳ quẻ có thể thấy được.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Hào Chín Năm lấy đức cương trung xéo, chính ngôi vua mà dưới là quẻ Đoái có tính vui đẹp ứng nhau với nó, phàm các việc tất nhiên là làm, không còn nghi ngại, cho nên tượng nó là quyết. Nhất quyết mà xéo, gia cho được lẽ chính đính cũng là đạo nguy, cho nên lời chiêm của nó là “tuy chính mà nguy”. Răn bảo người ta sâu lắm.

LỜI KINH

象曰: 夬履貞厲, 位正當也.

Dịch âm. - Tượng viết: Quải lý trinh lệ, vị chính đáng dã.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Quyết xéo, chính bền, nguy ngôi chính đáng vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. -Răn kẻ quyết xéo, vì nó chính đáng ngôi tôn. Ở ngôi chí, tôn, giữ cái thế có thể tự chuyên mà tự mình dùng sự cương quyết, không còn sợ hãi, thì dù được chỗ chính đáng cũng là đạo nguy.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Hại về tự thị.

上九: 視履考祥, 其旋元吉.

Dịch âm. - Thượng cửu: Thị lý khảo tường, kỳ tuyền nguyên cát.

Dịch nghĩa. - Hào Chín Trên: Coi sự xéo, xét điềm lành, thửa quanh cả tốt.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Hào Trên ở cuối cuộc “xéo”, trong lúc cuối, coi lại đường đã xéo đi, để xét về sự thiện ác hoạ phúc của nó, nếu nó quanh lại thì thiện là tốt. “Quanh” là quanh vòng đầy đủ, không cái gì không đến nơi. Người ta xéo rồi, xét coi lúc sau chót, nếu như đầu chót chu toàn không thiếu thôn, thì là thiện đến tột cùng, cho nên cả tốt. Người ta lành dữ, quan hệ ở sự xéo của mình, thiện ác nhiều hay ít, ấy là lành dữ lớn hay nhỏ.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Coi chót cuộc “xéo” để xét điều lành của nó, chu toàn không thiếu thì là cả tốt. Đó là vạ phúc của kẻ xem phải coi ở sự “xéo” của họ mà chưa nhất định.

LỜI KINH

象曰: 元吉在上, 大有慶也.

Dịch âm. - Tượng viết: Nguyên cát tại thượng, đại hữu khánh

dã.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Cả tốt ở trên, cả có phúc vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Hào Trên là chót cuộc “xéo”. Sự “xéo” của người ta, hễ thiện mà tốt, đến chót thu toàn không thiếu, tức là người cả có phúc. Sự hành động của người ta quý ở có lúc sau chót.

Khôn trên

Kiền dưới

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Quẻ Thái, Tự quái nói rằng: Xéo mà hanh thái mới yên, cho nên tiếp đến quẻ Thái. Xéo được nơi chôn thì thư thái, thư thái thì yên ổn, vì vậy quẻ Thái mới nối quẻ Lý. Nó là quẻ Khôn Âm ở trên. Kiền Dương ở dưới, khí của trời đất Âm Dương giao nhau mà dung hoà, thì muôn vật sinh thành, cho nên mới là thông thái.

LỜI KINH

泰, 小往, 大來, 吉亨.

Dịch âm. - Thái, tiểu vãng, đại lai, cát hanh.

Dịch nghĩa. - Quẻ Thái, nhỏ đi, lớn lại, lành tốt hanh thông.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Nhỏ là Âm lớn là Dương, “đi” là đi ra ngoài, “lại” là ở bên trong, khí Âm hạ xuống, khí Dương bốc lên, tức là giao nhau. Âm Dương lợi xướng thì muôn vật được sống thoả, ấy là trời đất thông thái. Nói về việc người, thì lớn là đấng quân thượng, nhỏ là kẻ thần hạ, ông vua suy lòng thành thật để dùng kẻ dưới, bề tôi hết lòng thành thật để thờ vua, chí của kẻ trên người dưới thông nhau, ấy là cuộc thái của triều đình; Dương là quân tử, Âm là tiểu nhân, quân tử lại ở bên trong, tiểu nhân đi ở bên ngoài, quân tử được ngôi, tiểu nhân ở dưới, ấy là cuộc thái của thiên hạ. Đó là đạo của cuộc thái, tốt mà lại hanh. Không nói “nguyên cát” mà nói “cát hanh” là vì thời có khi lên khi xuống, trị có cuộc lớn cuộc nhỏ, tuy là hanh thái, cũng không thể nói nhất khái. Nói “cát hanh” thì bao bọc được cả.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Thái là hanh thông, nó là quẻ trời đất giao nhau mà hai khí thông nhau, cho nên là thái, quẻ tháng giêng đó. Nhỏ là Âm, lớn là Dương, ý nói Khôn đi ở ngoài, Kiền đến ở trong, lại tự quẻ Qui muội mà lại, thì là hào Sáu đi ở ngôi Tư, hào Chín lại ở ngôi Ba. Kẻ xem có đức cương Dương thì tốt mà hanh thông.

LỜI KINH

彖曰:泰小往, 大來, 吉亨, 則是天地交而萬物 通也 上下交而其志同也.而外陰, 内健而外順, 内君子而外小人, 君子道長, /h人道消也.

Dịch âm. - Thoán viết: Thái tiểu vãng, đại lai, cát hanh, tắc thị thiên địa giao nhi vạn vật thông dã; thượng hạ giao nhi kỳ chí đồng dã. Nội Dương nhi ngoại Ảm, nội kiện nhi ngoại thuận, nội quân tử nhi ngoại tiểu nhân, quân tử đạo trưởng, tiểu nhân đạo tiêu dã.

Dịch nghĩa. - Lời Thoán nói rằng: Quẻ Thái, nhỏ đi lớn lại, tốt và hanh thông, trời đất giao nhau mà muôn vật hanh thông vậy; trên dưới giao nhau mà chí giống nhau vậy. Trong Dương mà ngoài Âm, trong mạnh mà ngoài thuận, trong quân tử mà ngoài tiểu nhân, đạo quân tử lớn lên, đạo tiểu nhân đi vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Nhỏ đi lớn lại, tức là Âm đi mà Dương lại, thì là khí của trời đất Âm Dương giao nhau mà muôn vật được thoả sự thông thái của nó; ở người ta thì tình trên dưới giao nhau mà chí ý giống nhau. Dương lại ở trong, Âm đi ở ngoài là Dương tiến mà Âm lui; Kiền mạnh ở trong, Khôn thuận ỗ ngoài là trong mạnh mà ngoài thuận, tức là đạo của đấng quân tử, quân tử ở trong, tiểu nhân ở ngoài là đạo quân tử lớn lên, đạo tiểu nhân tiêu đi, vì vậy mới là Thái.

LỜI KINH

象曰: 天地交, 泰, 后以裁成天地之道, 輔相天地之 宜, 以左右民.

Dịch âm. - Tượng viết: Thiên địa giao, Thải; thiên địa chi đạo, phụ tường thiên địa chí nghi, Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Trời đất Thái, ông vua coi mà sửa nên đạo của trời đất, phải của trời đất, để đỡ đần dân.

hậu dĩ tài thành dĩ tả hữu dân. giao nhau là quẻ giúp dập sự nên

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Trời đất giao nhau mà Âm Dương hoà nhau, thì muôn vật tươi tốt thoả thuê, vì vậy mới thái. Đấng nhân quân nên thể theo cái tượng trời đất thông thái để sửa nên đạo của trời đất; giúp dập sự nên phải của trời đất, để đỡ đần cho kẻ sinh dân. “Tài” là thể theo cái đạo giao thái của trời đất mà sửa chế đi cho thành cái phép thi thố công việc. “Giúp dập sự nên phải của trời đất”, là trời đất thông thái thì muôn vật tươi tốt thoả thuê, đấng nhân quân thể theo chỗ đó mà làm phép tắc, khiến cho kẻ dân dùng thời của trời nhân lợi của đất, giúp đỡ công việc hoá dục, cho thành cái lợi thịnh tốt, ví như khí mùa xuân phát sinh muôn vật, thì làm ra phép gieo trồng khí mùa thu kết chắc muôn vật, thì làm ra phép thu liêm, đó là giúp dập sự đáng nên của trời đất để đỡ đần phụ trợ cho dân. Dân sống, ắt nhờ đấng quân thượng làm ra phép tắc, để dạy bảo dắt díu giúp đỡ cho họ, mới được thoả sự sinh dưỡng. Thế là đỡ đần cho họ.

Bản nghĩa của Chu Hy. - “Tài thành” là để nén bớt chỗ thái quá, “phụ tướng” là để bù đắp chỗ bất cập.

初九: 拔茅药, 以其彙, 征吉

Dịch âm. - Sơ Cửu: Bạt mao nhự, dĩ kỳ vậng, chinh cát.

Dịch nghĩa. - Hào Chín Đầu: Nhổ cụm cỏ tranh, lấy vầng nó, đi tốt.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Hào Đầu là hào Dương, ở dưới, ấy là kẻ có tài cương minh mà ở ngôi dưới. Thời bĩ thì quân tử lui mà ở chỗ cùng, thời đã thái thì để chí ở sự tiến lên. Đấng quân tử tiến lên ắt cùng bè loại dắt díu nhau, như rễ cỏ tranh vậy, hễ nhổ một cây thì nó kéo nhau mà lên. “Nhự” là rễ cây giằng díu nhau, cho nên dùng để làm tượng. “Vậng” tức là loài, người hiền tiến lên, thì đem cả loài cùng tiến, đồng một chí hướng để thi hành cái đạo của mình. Vì vậy mới tốt. Đấng quân tử tiến lên, chẳng những chí ở muốn làm trước nhau, vui ở cùng nhau làm thiện, thực là nhờ nhau để cho nên việc. Cho nên, dù là quân tử hay tiểu nhân, chưa có người nào có thể riêng đứng một mình, không nhờ bè bạn giúp đỡ. Tự xưa đến nay, hễ đấng quân tử được ngôi, thì người hiền thiên hạ họp ở triều đình, cùng chí hiệp sức để làm cho thành cuộc thái của thiên hạ; tiểu nhân ở ngôi, thì kẻ chẳng hiền cùng tiến lên, rồi đảng họ thẳng, mà thiên hạ bĩ. Nghĩa là loại nào theo với loại ấy.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Ba hào Dương ở dưới, liền nhau mà tiến, đó là cái tượng nhổ cỏ tranh cả cụm. “Chinh” là đi thì tốt. Kẻ xem là hạng Dương cương, thì sự đi của họ tốt lành. Sách Đông lân của Quách Phác đọc đến chữ 囊”vậng” dứt câu, quẻ dưới cũng theo lệ ấy.

象曰: 拔茅征吉, 志在外也.

Dịch âm. - Tượng viết: Bạt mao chỉnh cát, chí tại ngoại dã.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Nhổ cỏ tranh, đi, tốt, chí ở ngoài vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Đời sắp hanh thái thì các người hiền đều muốn tiến lên. Chí ba hào Dương muốn tiến như nhau, cho nên mới lấy cái tượng “cụm cỏ, vầng đi”. Chí ở ngoài tức là tiến lên.

LỜI KINH

九二包荒, 用馮河不遐遺, 朋亡, 得尚于中行.

Dịch âm. - Cửu Nhị: Bao hoang, dụng bằng hà, bất hà di, bằng vong, đắc thượng vu trung hàng.

Dịch nghĩa. - Hào Chín Hai: Bao dong sự hoang rậm, dùng để tay không lội sông, không sót việc xa; bè cánh mất được sánh ở hàng giữa.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Hào Hai là Dương cương được chỗ giữa, trên thì ứng nhau với hào Năm, hào Năm là hạng mềm thuận, được chỗ giữa, dưới ứng nhau với hào Hai, vua tôi cùng đức, vì vậy mà cái tài cương trung được người bề trên chuyên dùng. Cho nên hào Hai tuy ở vào ngôi bề tôi mà chính là chủ việc trị cuộc “Thái”, đó là như đoạn trên nói “trên dưới giao nhau mà chí giống nhau, cho nên đạo trị cuộc “thái” là lấy hào Hai làm chủ mà nói. - Bao dong sự hoang rậm, dùng để tay không lội sông, chẳng sót việc xa, bè cánh mất, bốn điều đó là cách để ở cuộc thái. - Thường tình người ta, hễ yên rồi thì chính sự thư hoãn, pháp độ bê trễ, mọi việc đều không có cách dè dặt chính trị, ắt phải có lượng bao bọc những cái hoang uế, thì các sự thi thố, rộng rãi kỹ càng, tệ chính thay đổi, công việc chỉnh tề, mà người ta sẽ lấy làm yên. Nếu không có lượng bao hàm rộng rãi, lại có bụng ghen ghét, thì là không biết tính sâu xa mà có cái lo về sự hung tợn khinh nhờn, cái tệ lâu ngày chưa bỏ được mà sự lo bên cạnh đã sinh ra, cho nên cốt ở bao dong sự hoang rậm. - Dùng để tay không lội sông: Trong đời thái bình êm ả, người ta vẫn quen ở yên đã lâu, thường hay yên về thủ thường, lười về nhân tuần, sợ sự thay đổi, nếu không có cái hăng hái của kẻ tay không lội sông, thì không thể nào làm việc trong lúc đó. Tay không lội sông, nghĩa là cương quyết, quả cảm, đủ để qua chỗ sâu, vượt chỗ hiểm. Từ xưa những đời thái bình thịnh trị, ắt dần dần sinh ra suy đồi, bởi vì quen thói yên rồi, nhân tuần mà thành ra thế, không thể đĩnh đạc hăng hái để đổi tệ đó, cho nên nói rằng: “Dùng để tay không lội sông”. Có người ngờ rằng: trên nói “bao dong sự hoang rậm” thì là bao hàm khoan dung, đây nói “dùng để tay không lội sông” thì là hăng hái cải cách, giống như phản trái với nhau. Ngờ vậy là không biết rằng: đem lượng hàm dong, làm việc cương quyết, đó là cách làm việc của thánh hiền - Không sót chỗ xa: Trong đời thái bình yên ổn, người ta đã quen với sự bình trị, thì chỉ tạm bợ cầu được yên rồi mà thôi, đâu biết lo sâu nghĩ xa tới việc xa xôi? Kẻ trị cuộc thái, nên chu tất với hết mọi việc, tuy là xa xôi cũng không thể bỏ sót, như là việc nhỏ nhặt, u ẩn, những người hiền ỗ chỗ hẻo lánh, v.v…, đều là chỗ xa xôi, thời buổi thái bình thường hay bỏ sót - Bè cách mất: Ôi, đời đã thái bình người ta đã quen với cảnh yên ổn, phóng túng tính tình, mất cả tiết độ, muốn thắt lại cho thẳng, phí bỏ hết sự riêng tây về bè đảng, không thể làm nổi, cho nên nói rằng: “Bè cánh mất”. Từ xưa những người có ý dụng phép, chế việc, chỉ vì vướng về nhân tình, rút lại không thể làm được, nhiều lắm; ví như cấm sự xa xỉ thì hại đến kẻ thân cận họ hàng; hạn chế điền sản thì hại cho bọn quý tộc, v.v… những loại như thế, nếu không phán đoán bằng cách rất công mà quả quyết cứ làm, thì là vướng về bè cánh vậy. Kẻ trị cuộc thái, nếu không thể khiến cho bè cánh phải mất, thì sự làm việc khó lắm. Phép trị cuộc thái, có bốn điều đó, mới hợp với đức của hào Chín Hai, cho nên nói rằng: “Được sánh ở hàng giữa”, ý nói được phối hợp với nghĩa trung hàng vậy.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Hào Chín Hai lấy đức cứng ở ngôi mềm, nhăm giữa quẻ dưới, trên có hào Sáu Hai ứng với, tức là kẻ làm chủ cuộc thái mà được trung đạo. Kẻ xem có thể bao dong sự hoang rậm, mà quả đoán cương quyết, không bỏ sót điều xa xôi và không thiên tư về bè đảng, thì hợp với đạo trung hàng của hào này.

LỜI KINH

象曰: 包荒, 得尚于中行, 以光大也.

Dịch âm. - Tượng viết: Bao hoang, đắc thượng vu trung hàng, dĩ quang đại dã.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Bao dong sự hoang rậm, được sánh với hàng giữa, vì sáng lớn vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Nhắc lại một câu “bao dong” để giải chung nghĩa của bốn điều, ý nói như thế thì có thể phối hợp với đức trung hàng mà đạo của mình sáng láng tỏ lớn được.

LỜI KINH

九三.

无平不陂, 无往不復, 艱^咎, 勿恤其孚, 于食有福.

Dịch âm. - Cửu Tam: Vô bình bất bi, vô vãng bất phục, gian trinh, vô cữu, vật tuất kỳ phu, vu thực hữu phúc.

Dịch nghĩa. - Hào Chín Ba: Không chỗ bằng phẳng nào không lồi lõm, không sự đi nào không trở lại. Khó nhọc, chính bền, chớ lo thửa sự tin, chưng việc ăn hưởng có phúc.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Hào Ba ở giữa quẻ Thái, trên các hào Dương, tức là lúc cuộc thái đương thịnh. Vật lý nhu lần vòng tròn, ở dưới ắt lên, ở trên ắt xuống, thái lâu thì ắt phải bĩ. Cho nên, với lúc cuộc thái còn thịnh cùng khi khí Dương sắp tiến, phải răn sẵn rằng: “Không cái gì yên phẵng mãi mà không lồi lõm - nghĩa là không thể thường thường hanh thái - không cái gì đi mãi mà không trở lại - ý nói khi Âm sẽ lộn lại - Cái phẳng mà lõm, cái đi mà lại, thì là bĩ rồi. Nên biết lễ trời ắt thế. Đương khi hanh thái, không dám yên rồi, phải thường chịu khó nhọc về lo nghĩ, ngay thẳng vững bền về việc làm, như thế thì có thể không lỗi”. Cái đạo ở lúc thái, hễ đã biết chịu khó nhọc và giữ được chính bền, thì có thể giữ được thái mãi, không cần vất vả lo lắng cho được cái sự mình cầu, - Không lỗi điều hẹn là tin. - Như thế thì về việc lộc ăn, sẽ có phúc khách ích lợi.

Bản nghĩa của Chu Hy. - sắp qua chỗ giữa, là lúc thái sắp cùng cực mà bĩ sắp đến. Tuất nghĩa là lo, Phu là hẹn sao đúng vậy. Răn kẻ xem cứ chịu khó nhọc giữ lấy chính bền, thì không lỗi mà có phúc.

Lời bàn của tiên nho. - Hồ Vân Phong nói rằng: Dương ở trong là phẳng, đi ra ngoài là lõm; Âm ra ngoài là đi, vào trong là lại. Đương trong khi phẳng đã có cơ lõm, Ảm trong khi đi, đã có cơ lại. Huống chi hào Ba sắp quá chỗ giữa, sự lõm sự lại của nó tức là vận trời ắt đến, mà phải tin đúng. Hễ mà có thể giữ được tấm lòng khó nhọc, chính bền, thì không cần lo vận trời ắt đến, mà cái phúc của sự hanh thái, có thể được hưởng lâu dài.

Sái Tiết Trai nói rằng: Phu là tin đúng như thế. Vật tuất kỳ phu, nghĩa là chớ vì khí Âm ắt phải trở lại mà động lòng.

象曰: 无往不復, 天地際也.

Dịch âm. - Tượng viết: Võ vãng bất phục, thiển địa tế dã.

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Không sự đi nào không trở lại, trời đất giao tế với nhau vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Không sự đi nào không trở lại, là nói về cuộc giao tế của trời đất. Dương xuống ở dưới, ắt trở lại mà lên trên, Âm lên ở trên, ắt trở lại mà xuống dưới, đó là lẽ thường trong sự co duỗi, đi lại. Nhân đạo giao tế của trời đất mà tỏ cái lẽ không thể hanh thái mãi mãi, là để mà răn người ta.

LỜI KINH

六四: 翻翻, 不富以其鄰, 不戒以孚.

Dịch âm. - Lục Tứ: Phiên phiên, bất phú dĩ kỳ lân; bất giới dĩ phu.

Dịch nghĩa. - Hào Sáu Tư: Phơi phới, chẳng giàu lấy thửa láng giềng, chẳng răn lấy tin.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Hào Sáu Tư ở về quá giữa quẻ Thái, là Âm, ở trên, chí muốn trở lại chỗ dưới, hai hào Âm trên cũng đều có chí trở xuống. Phơi phới là dáng bay kíp, tức là hào Tư phơi phới trở xuống với các lân loại của nó. Lân đây là loài, chỉ về hào Năm và hào Trên. Người ta giàu mà đồng loại theo là vì lợi, không giàu

mà đồng loại theo là chí giống nhau. Ba hào Âm đều là vật ở dưới, khi phải ở trên là mất cái thật của nó, chí nó đều muốn đi xuống, cho nên không giàu mà theo nhau, không phải răn bảo mà thực lòng hợp nhau. Ôi, Âm Dương lên xuống, tức là cuộc bĩ thái của thời vận, hoặc giao lại, hoặc tan đi, vẫn là lẽ thường. Cuộc thái đã quá chỗ giữa, thì là sắp biến, thánh nhân ở hào Ba còn nói “khó nhọc chính bền có phúc”, vì hào Ba là chỗ gần giữa, biết răn lo thì có thể giữ. Hào Tư quá chỗ giữa rồi, lý tất phải biến, cho nên chuyện nói về nghĩa “đầu chót đi lại”. Đến hào Năm là chủ quẻ Thái, thì lại nói về cách xử ở cuộc thái.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Đã quá chỗ giữa là thái đã cực, ba hào Âm phơi phới trở lại phía dưới, chẳng đợi giàu mà đồng loại cứ theo, chẳng đợi răn bảo mà chúng đều tin. Lời chiêm ấy là có bọn tiểu nhân hợp nhau để làm hại chính đạo, đấng quân tử phải nên răn lo. Âm là hư mà Dương là thực, cho nên hễ nói “không giàu” đều là hào Âm.

LỜI KINH

象曰: 翻翻, 不富, 皆失實也, 不戒以孚, 中心願也.

Dịch âm. - Tượng viết: Phiền phiên, bất phú, giai thất thực dã; bất giới dĩ phu, trung tâm nguyện dã,

Dịch nghĩa. - Lời Tượng nói rằng: Phơi phới chẳng giàu, đều mất thật vậy; chẳng răn lấy tin, trong lòng muốn vậy.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. -Phơi phới tức là đi xuống mau kíp; chẳng đợi giàu mà láng giềng theo, vì ba hào Âm ở trên đều mất cái thật của nó. Âm vốn là vật ở dưới, nay lại ở trên, tức là mất cái thật. Không đợi bảo răn mà thực bụng theo nhau, là vì trong lòng nó muốn. Lý phải nên thế là do ở trời, chúng cùng như thế là do ở thời.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Âm vốn ở dưới, mà lại ở trên là mất cái thực.

LỜI KINH

六五: 帝乙歸妹, 以祉, 元吉.

Dịch âm. - Lục Ngủ: Đế Ất qui muội, dĩ chỉ, nguyên cát.

Dịch nghĩa. - Hào Sáu Năm: Vua Đế Ất gả em gái, để có phúc, cả tốt.

GIẢI NGHĨA

Truyện của Trình Di. - Sử gọi vua Thang là Thiếu ất, về sau có vua Tổ ất, cũng là vua hiền, sau nữa lại có vua Đế Ất. Thơ Đa sĩ nói rằng: “Tự vua Thành Thang đến vua Đế Ất, chẳng ai không tỏ đức sáng, lo việc tế”. Đây nói Đế Ất, chưa biết ông nào. Theo nghĩa hào mà xem, thì Đế Ất là người đặt ra lễ phép cho việc con gái nhà vua gả chồng xuống dưới. Từ xưa con gái nhà vua tuy đều gả chồng xuống dưới, nhưng đến Đế Ất mới đặt ra lễ phép, bắt họ phải hạ bớt sự tôn quý để theo người chồng. Hào Sáu Năm là Âm mềm, ở ngôi vua, phía dưới ứng nhau với hào Chín Hai là bậc hiền giả cương minh, hào Năm biết nương tựa tin dùng người bề tôi hiền mà thuận theo hẳn như vua Đế Ất gả chồng em gái phải giáng bớt sự tôn quý mà thuận theo hào Dương, thì vì đó mà được chịu phúc và cả tốt nữa. Nguyên cát tức là rất tốt rất hay, nghĩa là làm nên việc trị cuộc thái vậy.

Bản nghĩa của Chu Hy. - Là thể Âm, ở ngôi tôn, làm chủ quẻ Thái, trong lòng mềm mỏng, hư không, phía dưới ứng nhau với hào Chín Hai, ấy là cách tốt, mà khi Đế Ất gả chồng em gái cũng từng xem được hào này. Kẻ xem như thế thì có phúc mà cả tốt. Phàm trong kinh hễ lấy cố nhân ra nói: như ông Cao tôn, ông Cơ tử, v.v… đều theo lệ đó.

Lời bàn của tiên nho. - Chu Hy nói rằng: Bốn chữ “Đê ất qui muội”, ngày nay người ta chỉ coi là câu nói ví. Suy ra mà xem, thì chắc khi vua Đế Ất gả chồng em gái cũng đã xem được hào này. Sách tả truyện năm thứ chín đời Ai công, Triệu Ưởng nước Tấn bói về việc cứu nước Trịnh(1) Dương Hổ đem sách Chu Dịch ra bói được quẻ Thái biến sang quẻ Nhu, Hổ nói: Nước Tống đương tốt không thể tranh nhau với họ. Vi tử tức là con cả Đế Ất, nước Tống với nước Trịnh là cháu với cậu. Chỉ tức là lộc, ví như con cả vua Đế Ất gả chồng cho em gái mà còn lộc tốt, thì ta đâu được tốt nữa”.

Ngô Lâm Xuyên nói rằng: Hào Sáu Năm lấy đức mềm giữa ứng nhau với kẻ cứng giữa ở dưới, tức là cái tượng “con gái gả chồng xuống dưới, phải thuận theo chồng”. Thể đắp đuổi, và thể biến đổi của quẻ Thái đều thành ra quẻ Qui muội, cho nên lấy chữ “qui muội” làm lời hào. Xét truyện Kinh Phòng thì lời vua Thang dạy có mấy câu rằng: “Chớ lấy cái sang của đấng thiên tử mà kiêu với nước chư hầu, Âm phải theo Dương, gái phải thuận chồng, đó là nghĩa của trời đất. Đi thờ chồng mày, phải bằng lễ nghĩa!” Lời ấy tuy phải, rút lại chỉ là do ở kẻ hiếu sự đời sau đặt ra. Có kẻ nhân thế mà bảo Đê ất tức là vua Thang, kh?