Chương II DẠ HỘI KẾT THÚC-1

Ông Xtepan chẳng tiếp tôi. Ông khóa cửa ở trong và đang viết lách. Khi tôi cố gõ cửa và gọi ông, ông mới lên tiếng:

- Này anh bạn, bây giờ tôi làm xong xuôi cả rồi. Còn ai muốn tôi làm thêm gì nữa?

- Ông nào có làm xong xuôi cái quái gì đâu, ông chỉ tiếp tay làm mọi chuyện thành rối rắm thêm. Vậy ông làm ơn mở cửa ra, đừng gây thêm bi thảm. Chúng ta phải hành động mới được vì họ có thể tới đây làm nhục ông.

Dù sao chăng nữa, tôi cũng thấy có quyền tỏ ra cứng rắn và đòi hỏi với ông. Tôi e ông có thể làm chuyện điên rồ. Nhưng ngạc nhiên hết sức, tôi thấy ông quyết liệt không nói nổi. Ông bảo:

- Vậy anh hãy đừng làm người đầu tiên lăng nhục tôi. Để tôi cám ơn anh về những gì anh đã làm cho tôi, và tôi xin nhắc lại lần nữa rằng tôi đã làm xong xuôi mọi chuyện đối với mọi người rồi, tốt cũng như xấu. Tôi đang viết thư cho Dasa, lẽ ra tôi phải làm việc này từ lâu mà cứ lần lữa mãi cho đến bây giờ, thật không tha thứ được. Tôi rất cảm kích nếu ngày mai anh mang lá thư này đến cho nàng, nhưng bây giờ tôi xin cám ơn anh đã tới.

- Ông Xtepan ơi, ông hãy nghe tôi nói đây cái đã, chuyện này nghiêm trọng hơn là ông tưởng. Chẳng hạn như nếu ông cho rằng ông đã đánh đổ hết mọi người ở đó, thì tôi xin chỉnh ông: ông chẳng đánh đổ được ai cả. Chính là ông vỡ tan như cái lọ rỗng (Hỡi ôi, tôi ăn nói có hơi lỗ mãng). Và tuyệt đối chẳng có gì ông cần phải viết thư cho Dasa cả. Kế nữa, nếu tôi nghe lời ông mà bỏ đi, rồi ông sẽ ra sao, nhất là với một người không thực tế như ông? Chắc là ông đang trù tính chuyện gì nữa đây, có phải không? Nếu đúng vậy, tôi chắc chắn với ông là nó chỉ đưa ông vào vòng rắc rối nữa mà thôi.

Ông đứng dậy; tôi nghe ông tiến tới và đứng ngay bên cửa.

- Anh mới tiếp xúc với tụi nó mà đã tiêm nhiễm rặt cái giọng điệu của bọn nó. Chúa tha tội cho anh, anh bạn ơi, và Chúa gìn giữ anh! Tôi để ý từ ban đầu là anh có đủ tư cách của một người đàng hoàng, và tôi hi vọng trong một thời gian anh sẽ đạt tới cái lương năng của con người anh, giống như tất cả dân Nga chúng ta ngày nào đó sẽ tới vậy. Còn như theo lời phê bình của anh về sự không thực tế của tôi, tôi xin nhắc lại cái ý nghĩ cũ rích của tôi: nhiều người trong chúng ta hành động như loài ruồi nhặng cứ vo ve bực mình, chuyên đi phê bình mọi người thiếu óc thực tế mà quên mất chính bản thân mình. Bạn vàng ơi, hãy nhớ là tôi đang rất dễ xúc động mà làm ơn đừng hành hạ tôi nữa. Tôi xin cám ơn anh lần nữa, và chúng ta hãy chia tay nhau đi, cũng như Karmazinov giã biệt quần chúng, nghĩa là chúng ta hãy quên nhau một cách độ lượng chừng nào hay chừng nấy. Mặc dù hắn ta điếm đàng van lơn quần chúng độc giả hãy quên hắn đi, còn riêng tôi, tôi không kiêu kì, tôi đặt hi vọng chính yếu vào lòng trong trắng tuổi trẻ của anh: anh còn giữ được kỉ niệm về lão già vô dụng này bao lâu nữa? Và tôi chúc anh “sống lâu trăm tuổi”, như chị Naxtaxia chúc tôi kì lễ sinh nhật vừa rồi. Những người bình dân này đôi khi có những lời duyên dáng và hàm súc triết lý. Cho nên tôi cũng không chúc anh quá nhiều hạnh phúc, vì anh sẽ chán ngấy, hay là gặp rắc rối. Tôi theo triết lý bình dân và chỉ chúc anh sống lâu. Và tôi cũng thêm riêng lời chúc khó thể được này, là ráng tránh chán nản. Vậy bây giờ xin vĩnh biệt anh, vĩnh biệt mãi mãi. Còn anh đừng đứng nán trước cửa, dù sao tôi cũng không cho anh vào đâu.

Ông bỏ đi và tôi không thể nào moi thêm gì nữa. Dù trong cơn xúc động ông vẫn nói trơn tru, khoan thai và trang trọng như thể cố gây ấn tượng trong tôi. Ông có lẽ còn bực tức về những nhận xét chua chát của tôi ngày hôm trước, khi ông kể lại tình trạng bị lưu đày đi Xibir và những bẫy rập đó mở tung, nên giờ đây ông đang bắt tôi trả một cách gián tiếp những lời nhận xét nọ. Mặt khác, khóc lóc trước mặt đông đảo mọi người sáng nay làm ông cảm thấy hơi lố bịch, dù rằng nó mang lại sự thắng lợi nhỏ nhoi cho ông, và tôi biết không có ai lo lắng đến cái mã thẩm mĩ trong sự giao du với bạn bè cho bằng ông Xtepan. Ôi, tôi không thể trách ông được! Nhưng sự kiện là ông ôm khư khư lấy cái khó tính của mình và vẫn giữ đủ trí khôn, mặc tất cả những va chạm, làm cho tôi thấy yên tâm: một người đổi thay bản ngã quá ít ỏi thì không thể tính đến chuyện gì bi thảm và dị thường. Đó là lối suy luận của tôi lúc bấy giờ, nhưng hỡi ôi, thật không gì sai lầm hơn! Có quá nhiều yếu tố mà tôi không biết hết được lúc đó. Kể trước sự việc đôi chút, tôi xin trích dẫn những dòng mở đầu của lá thư ông viết cho Dasa Satova mà nàng quả nhiên nhận được ngày hôm sau:

Cưng ơi,

Tay anh đang run rẩy đây, nhưng anh đã làm xong điều anh phải làm. Em đã không chứng kiến trận thư hùng của anh với bọn chúng; em rất đúng đã không tới dự buổi “họp mặt văn nghệ” đó. Nhưng em sẽ nghe nói rằng nước Nga chúng ta bây giờ kiếm đỏ con mắt không ra một người chí khí, thì ít nhất có một người dám đứng thẳng dậy, chẳng cần biết tới những lời đe dọa hiểm nguy đến tính mạng tứ bề đổ dồn về, nói thẳng vào mặt lũ đần độn đó cái sự thật là bọn nó đích danh lũ đần độn. Ôi bọn nó có ra gì, lũ bá vơ ti tiện không hơn kém, lũ đần độn hèn hạ, đó là tiếng dành cho bọn nó. Số mệnh đã an bài. Anh sắp sửa bỏ thành phố này, một lần và mãi mãi; mà anh chưa biết đi về đâu. Tất cả những người anh yêu quí đều ngoảnh mặt làm lơ. Nhưng em - Dasa - em là người trong trắng thơ ngây mà cuộc đời gần nối kết với đời anh do sự sẵp xếp của một tính khí bất thường và bướng bỉnh. Còn em, có lẽ em đã nhìn anh khinh miệt khi anh nhỏ những giọt nước mắt yếu hèn ngay trước ngày cưới không bao giờ tới của đôi ta; và em, em có nhìn thế nào đi nữa cũng không thể khác hơn coi anh như một tên dị hợm - vâng, anh đã dành cho em tiếng khóc cuối cùng của con tim, và anh cảm thấy rằng anh còn nợ em cái ý nghĩ tới em vào phút lâm chung của anh! Anh không thể lìa em, mà vẫn để em giữ mãi trong đầu óc hình ảnh của anh như một tên điên rồ bạc bẽo, một tên dốt nát, và một tên ích kỉ - vì anh chắc chắn đó là cách con người sắt đá và bạc bẽo kia thường trình bày với em về anh, mà hỡi ôi, người đó anh không thể quên được...

Và lá thư cứ tiếp tục như vậy dài hàng bốn trang giấy khá lớn viết chữ khít rịt.

Bây giờ, đáp lại câu nói của ông không để tôi vào, tôi đấm cửa ba lần và gào to cho ông biết rằng tôi chắc chắn ông sẽ gửi chị Naxtaxia đến tìm tôi ít nhất ba lần ngay ngày hôm nay, nhưng lần này tôi sẽ không đến đâu. Xong, tôi bỏ ông và chạy lại nhà bà Julia fon Lembke.

2

Ở đấy tôi phải chứng kiến một cảnh đáng phẫn nộ: người đàn bà đáng thương bị lừa gạt trắng trợn mà tôi không thể làm gì được. Vì thực sự tôi biết nói gì với bà? Tôi vừa có thì giờ lấy lại bình tĩnh đủ để nhận định rằng tôi không biết xử sự gì ngoài những ngờ vực và ước đoán mơ hồ. Tôi thấy bà khóc lóc, hầu như lên cơn, đầu chườm nước hoa, đang nhấp một ngụm nước trong li. Piot’r có mặt ở đó, anh ta nói không ngớt miệng; và cậu công tước con thì câm như hến không bằng. Bà Julia nước mắt giọt vắn giọt dài cay đắng đang mắng nhiếc Piot’r không tiếc lời về tội bỏ rơi bà. Điều làm tôi bàng hoàng là bà hoàn toàn đổ lỗi về sự thảm bại nhục nhã của buổi họp mặt văn nghệ cho sự vắng mặt của Piot’r.

Và tôi thấy một sự thay đổi đáng kể nơi anh ta: dường như lúc này có chuyện đang làm anh ta lo lắng lắm thì phải - anh ta trông như trầm trọng. Lệ thường anh ta không bao giờ có vẻ nghiêm nghị, cười luôn miệng, ngay cả khi nổi giận mà anh ta thường như như vậy lắm. Ôi, bây giờ anh ta cũng đang giận tức đây, anh ta nói năng lỗ mãng và trịch thượng với một vẻ bực dọc gắt gỏng. Anh ta quả quyết với bà Julia fon Lembke rằng anh ta bị nhức đầu khủng khiếp và ói mửa vật vã ở phòng Gaganov mà anh ta đã ghé qua sáng sớm hôm ấy. Hỡi ôi, người đàn bà khốn nạn đang khao khát bị lừa kinh khủng! Khi tôi bước vào, họ đang bàn cãi dạ hội kì hai - nghĩa là buổi khiêu vũ - sẽ có hay không có. Bà Julia nhất định không chịu xuất hiện ở buổi dạ vũ “sau tất cả những lăng nhục nọ” - nghĩa là bà khát khao một cách tuyệt vọng được Piot’r ép buộc bà xuất hiện. Anh ta là một thứ tiên tri cho bà, và tôi cảm thấy rằng nếu anh ta bỏ rơi bà lúc này đây thì bà sẽ ngã bệnh liệt giường liệt chiếu ngay. Nhưng anh ta không hề nghĩ tới chuyện bỏ đi. Anh ta đi đến quyết định tuyệt đối là buổi khiêu vũ sẽ phải mở tối nay và bà Julia fon Lembke phải có mặt ở đó.

- Bà khóc lóc gì nào? Bao giờ cũng vẽ chuyện. Bà thực sự muốn có người để trút cơn giận của bà không? Được rồi, dùng tôi đây này, nhưng lẹ lên đi vì thời giờ sắp hết rồi và bà phải quyết định đi chứ. Bất cứ cái gì lộn xộn do buổi bình văn sẽ nhờ buổi dạ vũ cứu vãn lại. Coi kìa, công tước cũng tán đồng những gì tôi nói! Vâng, nếu không có công tước đây, có trời mà biết nó kết thúc ra sao!

Cậu công tước thoạt tiên chống đối buổi dạ vũ - nghĩa là chống sự xuất hiện của bà Julia fon Lerhbke ở đó, bởi vì dù sao đi nữa dạ vũ cũng phải mở - nhưng sau khi Piot’r cứ nêu cậu ta ra đôi ba lần như thể cậu ta ủng hộ lập trường của chính mình, cuối cùng cậu ta cũng ậm ờ ưng thuận.

Sự thô lỗ dị thường của Piot’r làm tôi kinh ngạc. Ôi, tôi ghê tởm gạt ra ngoài sự đàm tiếu đê tiện lan tràn say này về tình thân thiện giữa Piot’r và bà Julia - không có, và không có thể có chuyện như vậy giữa họ. Anh ta chinh phục bà bằng cách ngay từ ban sơ, đã tâng bốc những giấc mộng gây ảnh hưởng lớn lao trong xã hội và có tiếng tăm trong giới chính quyền của bà lên tận mây xanh. Anh ta trở thành một phần trong những dự mưu của bà; ngay việc chính anh ta nghĩ cho bà một số mưu kế đã thổi phồng anh ta lên, và sự nịnh nọt thô thiển nhất của anh ta đã bó chặt bà từ đầu đến chân như mạng nhện. Sau cùng anh ta trở thành thiết yếu đối với bà như không khí bà thở.

Khi thấy tôi, mắt bà sáng hẳn lên và bà phát biểu:

- Nào Piot’r, anh hỏi ông đây thì biết! Cũng như công tước, ông đây mọi lúc không hề rời tôi một bước. Vâng thưa ông, ông nghĩ sao? Có phải rõ ràng đó là một âm mưu, một thủ đoạn xảo quyệt và nhục nhã để làm hại quan tổng đốc và chính tôi bằng mọi cách có thể được? Ôi, tôi chắc chắn là họ đã âm mưu trọn câu chuyện. Họ có kế hoạch hẳn hoi! Đó là một mưu đồ chính trị.

- Còn gì nữa không? Đầu óc bà luôn luôn chất chứa toàn những chuyện hoang đường! Tuy nhiên, tôi rất lấy làm sung sướng được gặp ông... (Anh ta làm bộ quên tên tôi). Chúng ta hãy nghe ý nghĩ của ông đây.

Tôi vội vàng đáp lời:

- Ý nghĩ của tôi à, tôi rất tán đồng với bà Lembke. Có một âm mưu, không thể nghi ngờ gì nữa. Thưa bà, đây là cái dây tua hành sự của tôi, xin hoàn lại bà. Bây giờ buổi dạ vũ có hay không chẳng quan hệ gì đến tôi, vì nó không tùy thuộc tôi định đoạt; tôi chỉ biết là tôi hết tham gia như một tiếp viên. Tôi ăn nói rất nóng nảy, mong bà thứ cho, nhưng tôi không thể hành động trái với niềm tin và lương tri của tôi.

Bà Lembke vung tay và la:

- Các người nghe thấy chứ? Các người nghe thấy chứ?

- Nghe rõ rồi. (Piot’r đáp và quay sang tôi.) Tôi chắc ông ăn phải cái bả gì nên mới lú người như vậy. Tôi bảo là không có gì đặc biệt xảy ra - không chuyện gì có thể xảy ra được trong thành phố này, bất cứ lúc nào, trong bất cứ trường hợp nào. Âm mưu nào có thể có ở đây? Chắc chắn, nội vụ trở thành trò hề xuẩn động và nhục nhã, nhưng âm mưu này xảy ra ở đâu? Bộ ông thực lòng muốn tôi tin rằng đó chính là một âm mưu chống bà Lembke ở đây, người đã săn sóc bao bọc họ từng li từng tí và tha thứ tất cả những trò khuấy phá ấu trĩ của họ? Nào, chính miệng bà hãy nói cho ông đây biết đi, điều tôi đã không ngớt nói với bà suốt cả tháng nay! Tôi đã chẳng cảnh cáo bà rồi hay sao? Tại sao vậy, tại sao bà cần những người đó? Tại sao bà lại dính dấp với một lũ vô lại? Bà hy vọng hoàn thành cái gì? Muốn tạo một xã hội đoàn kết à? Trời hỡi, bộ bà thực tâm mong mỏi họ đoàn kết hay sao?

- Nhưng anh cảnh cáo tôi hồi nào đâu? Ngược lại là đằng khác, anh luôn luôn tán thành; anh khuyến khích tôi trong những điều tôi đang ráng làm. Những lời nói của anh làm tôi thực bàng hoàng vô cùng. Tại sao chính anh lại mang những nhân vật kì lạ như vậy vào nhà tôi?

- Bà nói sai. Tôi không hề tán đồng và tôi đã cố khuyên giải bà đừng làm việc đó. Còn về chuyện đem những nhân vật lạ lùng vào nhà bà, đúng, tôi nhận tôi có làm, nhưng dù sao đi nữa tôi chỉ làm sau khi hàng chục người như họ đã vào chen chúc trong nhà bà rồi. Và, ngay cả bấy giờ, chỉ vào phút cuối để tham gia cuộc “thi đua văn nghệ” của bà, bởi vì không thể tổ chức nó mà thiếu những tên vô lại kia. Nhưng tôi dám cá với bà bất cứ cái gì là hôm nay có khoảng hai chục những tên đầu trâu mặt ngựa tìm cách len lỏi vào không có vé mời.

Tôi xác nhận:

- Điều đó chắc chắn rồi.

- Thấy không, anh cũng đồng ý với tôi rồi. Bây giờ hãy nhớ lại cái cung cách chúng đã ngự trị khắp cái tỉnh lẻ khỉ ho cò gáy này bấy lâu. Sao, chúng ta chỉ thấy toàn một thứ kênh kiệu vô liêm sỉ, toàn một thứ tai tiếng không ngớt và vang dội! Và ai đã khuyến khích những thứ đó? Ai đã dùng quyền lực mình che chở mọi thứ đó? Ai làm thui chột hết lương năng của họ? Ai tạo tất cả sự phẫn uất nọ trong đám dân đen? Sao, thưa bà, xin bà mở sổ tay xem, bà sẽ thấy trong đó tất cả những bí mật của các gia tộc trong tỉnh. Bà chẳng từng vỗ vai các họa sĩ hí họa và thi sĩ châm biếm, có hay không? Bà đã không từng cho phép tên Liamsin hôn tay bà là gì? Bộ bà không có mặt ở đó lúc tên chủng sinh làm nhục một đốc phủ sứ và quệt đôi ủng bê bết dầu mỡ của nó vào áo dài của cô con gái ông ta à? Thế tại sao bà còn phải ngạc nhiên như vậy nếu công chúng chống đối bà?

- Nhưng anh, chính cả anh! Ôi, lạy Chúa.

- Không phải, thưa bà, điều tôi đã làm là cảnh cáo bà. Chúng ta đã tranh luận và cãi vã; vâng, bà có nghe không, chúng ta đã cãi vã!

- Nhưng anh đang dối gạt tôi trắng trợn đây!

- Ồ, bà nói như vậy thật dễ dàng. Bây giờ bà cần người chịu tội thay bà, một người để bà trút cơn thịnh nộ; nào, cứ làm đi, như tôi đã nói đó, dùng tôi đây này. Tôi phải nói với ông mới được, thưa ông... (Anh ta dường như vẫn không nhớ tên tôi). Nào chúng ta thử tính lại xem: tôi chấp nhận rằng chẳng có gì dự định và sắp xếp trước, chẳng có bất cứ cái gì cả, ngoại trừ cái trò nhỏ mọn của Liputin! Tôi sẽ chứng minh điểm này, nhưng chúng ta hãy phân tích biến cố Liputin trước đã. Phải rồi, anh ta xuất đầu lộ diện với bài thơ của tên ngốc Lebiadkin. Nhưng cái gì làm nó thành một âm mưu? Liputin không thể chỉ nghĩ đó là trò cười thôi phải không? Anh ta không thể xuất hiện đọc thơ chỉ để chọc cười khán giả và, trên hết là giúp vui chủ mình, bà Lembke, phải không? Ông nghĩ chuyện đó khó xảy ra, nhưng xin ông cho tôi biết nó chẳng thực sự phù hợp với những chuyện đã xảy ra ở đây, ít nhất trong vòng tháng nay, là gì? Tôi còn nghĩ rằng trong những hoàn cảnh khác, Liputin có thể làm chuyện đó trót lọt. Hẳn rồi, tôi công nhận cái trò đùa có đôi chút thô lỗ, quá trớn, nhưng được cái buồn cười. Anh không đồng ý là nó buồn cười hay sao?

Bà Julia fon Lembke điên tiết hét lên:

- Cái gì? Anh cho rằng Liputin làm chuyện đó buồn cười à! Nó thật đần! Nó thật vô duyên, thấp kém không đáng nói tới. À, thì ra anh nói để chọc tức tôi phải không? - còn không thì, ôi, anh phải dính líu với hắn trong âm mưu này!

- Ồ dĩ nhiên, tôi núp sau hậu trường giật dây! Nào, để tôi nói cho bà biết: nếu tôi có dự vào âm mưu này, thì bà chắc chắn đi nó sẽ không kết thúc với cái trò con nít của Liputin đâu. Và kế đến, chắc bà cũng cho rằng tôi cấu kết với ông già yêu quí của tôi để gây cuộc náo động đó? Vâng, có lẽ bà có thể nói cho tôi biết, ai đưa ý kiến mời ba tôi đọc văn? Và ai đã cố can ngăn bà mời ông, chỉ mới hôm qua đây? Vâng, mới hôm qua.

- Ờ, nhưng hôm qua đầu óc ông ấy tỉnh táo lắm mà, tôi tràn trề hy vọng, vả lại, ông ấy có tư cách như vậy, tôi nghĩ giữa ông ấy với Karmazinov... Nhưng thôi, trời hỡi.

- Vâng, theo như bà nói: dù ông tỉnh táo, nhưng ông đã làm chuyện rối beng ra. Vậy, vì tôi biết rõ ý đồ của ông ấy, nên tôi có dự vào âm mưu đó, tại sao tôi phải cố can bà không để lão dê xồm lọt vào vườn rau của bà? Nhưng hôm qua tôi đã cố ngăn bà, phải vậy không? Và tôi làm vậy vì tôi linh cảm sẽ có điềm bất lành. Dĩ nhiên là tôi không thể biết chắc chắn điều gì sẽ xảy ra. Chính ông ấy cũng không biết một phút sau sẽ làm gì nữa kìa, bởi vì, già cả lẩm cẩm không giống người ta đâu. Nhưng bà còn có thể cứu vãn được tình thế để xoa dịu công chúng là hãy gửi hai bác sĩ tới chỗ ông ấy ở theo lệnh của chính quyền, để họ lễ phép xin khám bệnh ông ấy, và kế gửi ông ấy vào bệnh viện đắp nước đá chữa bệnh. Tôi nghĩ bà phải làm ngay hôm nay mới được. Như vậy, ít ra là tất cả sẽ cười xòa và nhận ra rằng chẳng có gì bất bình cả. Có thể tôi sẽ đích thân công bố trong buổi dạ vũ tối nay như vậy, vì chính tôi là con của ông ấy kia mà. Nhưng còn Karmazinov, hiển nhiên là vấn đề khác: cái con lừa này xuất hiện nói vung vít với bài văn tràng giang đại hải suốt một giờ - chắc hẳn là lão ấy phải cũng nằm trong âm mưu của tôi chống lại buổi họp mặt văn nghệ của bà! Phải chăng chúng tôi đã định luôn là lão ấy sẽ ra đọc và làm mọi người chán ngấy để làm mất mặt bà Julia fon Lembke!

- Ô, Karmazinov, thực nhục làm sao! Tôi thật xấu hổ cho công chúng đến đỏ dừ cả người.

- Vâng, tôi phải nói là tôi thà hạ nhục lão đó, chứ việc gì đỏ dừ cả người, bởi vì nghĩ lại thì thấy công chúng có lý. Nhưng dù sao đi nữa, ai chịu trách nhiệm về Karmazinov? Ý kiến mời lão đọc phải của tôi không? Trong số những người ngưỡng mộ lão ở đây đã từng có tôi bao giờ chưa? Mặc xác lão. Nhưng còn tên điên thứ ba nữa, điên vì chính trị - lại vấn đề khác nữa. Tất cả đã sẩy chân trong chuyện đó và bà thực sự không thể đổ thừa cho âm mưu của tôi được.

- Ôi, làm ơn đừng nói đến cái tên đó, một mình tôi chịu trách nhiệm về hắn. Ôi!

- Đúng hẳn vậy, nhưng bà đừng lo. Tôi sẽ giải thích với các giới chức ở Petersburg rằng đó thực không phải là lỗi của bà. Vì ai có thể giữ được một thằng điên ngô nghê như thế? Ngay ở Petersburg người ta cũng gặp rắc rối tương tự như vậy. Sao tôi nghe nói rằng hắn được giới thiệu với bà xôm trò lắm mà. Xét vì tất cả những chuyện này, chắc chắn bà sẽ đồng ý rằng bà tuyệt đối phải có mặt ở buổi dạ vũ, bởi vì bà phải đương đầu với một vấn đề nghiêm trọng đây. Chính bà đã cho tên điên đó cơ hội phát ngôn trước công chúng, vậy thì đích thân bà phải tuyên bố công khai rằng bà không chia sẻ quan điểm của nó, tên đó hiện bị cảnh sát câu lưu, và bà đã bị hắn lừa gạt. Bà phải công bố một cách hằn học rằng bà là nạn nhân của một tên điên khùng, bởi vì chắc chắn là nó điên hết nói nổi, và bà phải vạch mặt chỉ tên hắn ra như thế. Tôi không thể chịu nổi loại chó dại cắn người đó. Và dù chính tôi có thể nói những điều tệ hơn nữa, tôi cũng không lên diễn đàn mà tuyên bố. Chuyện xảy ra là bây giờ thiên hạ bàn tán rùm beng về ông tham nghị nọ.

- Tham nghị nào? Ai bàn tán?

- Ờ, chính tôi cũng chẳng hiểu ất giáp gì cho lắm. Nhưng bà, bà Lembke, bà có nghe nói gì về chuyện một tham nghị viên chăng?

- Tham nghị viên ư?

- Vậy chứ sao, người ta kháo nhau là có một tham nghị sẽ tới đây, và Petersburg đã quyết định thay quan tổng đốc. Tôi nghe nhiều người nói như vậy lắm.

Tôi xác nhận:

- Tôi cũng vậy.

Bà Lembke nổi giận đùng đùng và hét lên:

- Ai nói như vậy?

- Bà muốn nói là ai phóng ra tin này à? Làm sao tôi biết được. Dân chúng quanh đây nói chứ ai, và mới hôm qua họ còn một mực khăng khăng nhắc lại như vậy. Và dường như họ rất quả quyết về chuyện này, mặc dù thật khó mà biết tại sao họ có thể chắc chắn như thế. Dĩ nhiên, những người khôn ngoan hơn, những người biết chuyện hơn, đâu có nói tới; nhưng họ dường như cũng chú tâm vào tin đồn lắm.

- Hèn hạ làm sao, đần độn làm sao.

- Ờ, nhưng nó càng làm cho bà phải xuất hiện và chứng tỏ cho những tên điên khùng đó cái gì ra cái nấy.

- Tôi chấp nhận chính tôi có bổn phận này - nhưng, nhưng giả sử nó chỉ mang lại chúng ta một sự ô nhục mới? Và giả sử công chúng từ chối không đến? Giả sử chẳng ai, chẳng có một ma nào tới?

- Nói tầm phào! Sao bà lại có thể nghĩ là họ không tới? Còn tất cả những quần áo họ đã may sắm thì sao? Thật tôi sửng sốt vô cùng nghe một người đàn bà phát biểu như thế. Thế mà cũng dám nói là thấu hiểu nhân tâm!

- Tuy nhiên, bà nghiệp chủ đầu tỉnh chẳng đến đâu. Tôi chắc chắn như vậy!

Piot’r không giữ kiên nhẫn nữa, tức giận hét lên:

- Chẳng hiểu có chuyện gì xảy ra ở đây nữa! Tại sao bà cứ khăng khăng là họ không tới.

- Đó là sự thảm bại nhục nhã, mất tiếng tăm. Xảy ra chuyện gì à? Tôi không biết rõ đã xảy ra cái gì, nhưng tôi cảm thấy rằng cứ như bây giờ, tôi không thể xuất hiện ở đó.

- Nhưng tại sao? Không phải lỗi bà đâu, tôi nói đứng đắn đó - tại sao đó là lỗi của bà? Tại sao bà cố nhận trách nhiệm về mọi chuyện? Tôi bảo đó là lỗi của công chúng, lỗi của tất cả bô lão trong tỉnh, những gia trưởng. Chính họ phải chặn đứng những tụi vô lại và bọn chuyên giở trò quấy rối, vì đó là những kẻ phá khuấy không hơn không kém. Chẳng có gì trầm trọng đâu. Không có xã hội nào mà lực lượng cảnh sát có đủ người để duy trì trật tự, nhưng ở đây dường như họ đòi hỏi mỗi người có một cảnh sát viên canh giữ trong mỗi cuộc tập họp công cộng. Trong những hoàn cảnh này, những bậc bô lão, các vị chức sắc, quí bà, quí cô trong tỉnh, và những người khác nữa, hành động ra sao? Ơ, họ chỉ bĩu môi và câm miệng. Họ không có ngay đến sáng kiến xã hội để kiểm soát những kẻ giở trò nghịch ngợm trẻ con nữa!

- Ừ, anh nói rất đúng đó! Họ chỉ ngồi đấy bĩu môi và cau mày, và chỉ có thể...

- Vâng, nếu đó là sự thật thì bà phải lớn tiếng vạch nó ra, nói một cách hãnh diện và nghiêm khắc. Bà phải chứng tỏ cho những lão già thủ cựu và những bà mẹ thấy rằng bà không bị đánh bại. Ôi, tôi tin chắc là bà thành công - bà có bản lĩnh nắm chóp họ khi đầu óc bà tỉnh táo. Bà hãy tập họp họ lại chung quanh bà và hãy nói cho họ biết, nói cho rõ ràng! Và kế đến, bà sẽ gửi thư cho tờ Ngôn luận và tờ Diễn đàn Chứng khoán. Khoan nào. Tôi sẽ tìm ra cách. Tôi hứa với bà tôi sẽ tìm cách thu xếp mọi chuyện. Dĩ nhiên bà phải tổ chức công chuyện chu đáo hơn, sao cho có một quầy rượu tươm tất, hãy yêu cầu công tước và ông... đây. Vâng, thưa ông, ông thực sự không thể bỏ chúng tôi ngay lúc chúng tôi cố gắng hàn gắn mọi chuyện (Anh ta nói với tôi, đoạn lại quay sang bà Lembke). Và sau rốt, bà phải cặp tay quan tổng đốc xuất hiện. Nhân tiện, tôi muốn biết sức khỏe của quan tổng đốc ra sao?

Bà kêu than với xúc động không ngờ:

- Trời ơi, anh cứ có thái độ bất công, sai quấy, và công kích làm sao, đối với con người tuyệt diệu đó!

Bà đang cầm chiếc khăn tay sẵn sàng lau nước mắt dường như sắp sửa tuôn trào ra. Lúc đầu Piot’r dội ngược, và anh ta ấp úng:

- Nhưng tại sao? Tôi có khi nào? Tôi luôn luôn...

Anh chẳng bao giờ, chẳng bao giờ công bằng với ông ấy, hay thừa nhận bất cứ điều gì ông đã làm. Piot’r càu nhàu với cái cười méo xệch:

- Ôi, đàn bà mới khó hiểu làm sao!

- Ông ấy là người thực thà nhất, tế nhị nhất, một ông thánh sống! Ông ấy là người tử tế nhất trên thế gian này!

- Nhưng tôi có nói ông ấy không tử tế đâu? Tôi luôn luôn chấp nhận đúng mức lòng tử tế của ông ấy.

- Anh chưa hề bao giờ! Nhưng thôi, bỏ qua đi - tôi đã trình bày một cách vụng về. À, kế đến cái mụ nghiệp chủ đầu tỉnh ngoài mặt làm bộ nhân nghĩa mà cũng chơi tôi mấy vố về cái vụ hôm qua.

- À bà ta! Vâng, bà ta đang có khối chuyện lo, ngoài việc nói cạnh nói khóe về cái vụ hôm qua. Dù sao đi nữa việc gì bà phải nghĩ ngợi bà ta có tới dự dạ hội hay không? Dĩ nhiên bà ta không rồi, vì chính bà ta dính líu trong vụ tai tiếng nọ. Ngay như bà ta có thể không bị tội, nhưng danh giá của bà ta đã bị sứt mẻ và đôi tay nhỏ nhắn của bà ta đã trót nhúng chàm.

Bà Julia ngạc nhiên nhìn Piot’r:

- Anh muốn nói gì? Tại sao tay bà ta lại trót nhúng chàm?

- Vâng, tôi không thể bảo đảm là nó như thế, nhưng cả tỉnh đang thì thầm đồn đại rằng bà ta là người mối lái và chủ mưu nội vụ.

- Bà mối lái ai với ai? Và chủ mưu chuyện gì?

Piot’r giả bộ chưng hửng rất hay và kêu lên:

- Ủa, bà không biết à? Nicolai Xtavroghin và Liza chứ ai.

- Anh nói gì? Sao?

- Làm sao quí vị lại chưa nghe tới chuyện đó được? Thực sự như vậy! Liza quyết nhảy tuột từ xe của bà nghiệp chủ đầu tỉnh qua xe của Nicolai và chuồn thẳng về Xcvoresniki. Chuyện xảy ra giữa ban ngày ban mặt, chỉ cách đây một giờ. Nói cho ngay thì chưa tới một tiếng đâu.

Chúng tôi choáng váng. Dĩ nhiên chúng tôi bắt đầu hỏi anh ta tới tấp, nhưng mặc dù anh ta tình cờ được mục kích cảnh tượng, anh ta cũng tỏ ra không có khả năng cho chúng tôi biết chi tiết về những gì đã xảy ra. Dường như sau buổi họp mặt văn nghệ, khi bà nghiệp chủ đầu tỉnh chở Liza và Mavriki về nhà (mẹ của Liza ở nhà vì chân đau lại), thì có một chiếc xe khác đợi sẵn cách cửa nhà Drozdov chừng hai mươi thước. Ngay khi chiếc xe trước vừa ngừng, Liza nhảy xuống và chạy đến chiếc xe kia mở sẵn cửa đón nàng. Trước khi cửa xe đóng lại, Liza chỉ vừa kịp la to với Mavriki: “Xa lánh tôi đi!” rồi chiếc xe chuyển bánh lao nhanh về phía Xcvoresniki.

Với những câu cật vấn của chúng tôi như: “Có phải tất cả được sắp xếp không?” và “Đúng thật là ai ngồi trong xe?”, Piot’r đã trả lời là anh ta không biết gì hơn nữa. Ôi, anh ta đã bảo chắc chắn là có sự sắp xếp tất cả, nhưng anh ta không thấy Nicolai đích thân ngồi đợi trong xe - có thể là người lão bộc Alecxei.

Khi bị hỏi dồn: “Làm sao chính anh có ở đó bấy giờ?” và “Sao anh có thể dám chắc là họ chạy về Xcvoresniki?” anh ta giải thích rằng anh ta chỉ đi ngang qua khi thấy Liza bước lên xe; rằng anh ta có chạy ào tới đó, nhưng không thể nhận ra ai khác trong xe (thật là khó tin nếu xét đến cái tính tò mò có tiếng của anh ta!) nhưng anh ta lại thấy rằng Mavriki Drozdov chẳng vội vã đuổi theo Liza, mà cũng không hề cố ngăn chặn nàng. Thực ra Mavriki còn ngăn bà nghiệp chủ đầu tỉnh đang vừa gào vỡ họng vừa chỉ về phía Liza:

- Cô ta chạy trốn với Nicolai! Cô ta chạy trốn với Nicolai!

Tới đây, tôi không còn giữ bình tĩnh nữa và quát lên với Piot’r:

- Anh chủ mưu tất cả, đồ lòng lang dạ thú! Anh đã bận rộn với nó suốt buổi sáng nay. Anh đã tiếp tay cho Nicolai, và chính anh ngồi trong xe và kéo cô ta lên. Chính là anh, anh, anh! Bà Lembke ơi, bà hãy nghe đây, anh ta là kẻ thù của chúng ta. Anh ta cũng đang cố làm hại bà đó, và bà nên coi chừng.

Rồi tôi quày quả bước ra khỏi nhà.

Cho tới ngày hôm nay, tôi cũng không thể hiểu sao tôi lại la hét những lời như vậy với anh ta. Tôi còn ngạc nhiên với chính bản thân tôi. Nhưng sau này chuyện vỡ lẽ ra, tôi thấy lời buộc tội của tôi hoàn toàn đúng. Câu chuyện dựng đứng trắng trợn của anh ta về vụ tai tiếng Liza Nicolai làm anh ta lộ rõ chân tướng. Anh ta vừa tới là kể ngay chuyện đó, trình bày nó như thể là một mẩu chuyện mách lẻo sốt dẻo nhất, làm bộ như anh ta chắc chắn chúng tôi đã nghe biết nó rồi khi chưa có anh ta vậy; điều đó hiển nhiên là anh ta biết không thể nào có được, vì nó vừa mới xảy ra có nửa giờ trước đó. Hơn nữa, dù cho chúng tôi đã nghe biết rồi, hẳn là anh ta không thể nghĩ rằng chúng tôi lại giữ kín mãi cho đến khi anh ta cảm thấy thích khơi nó ra. Mà cũng không thể có sự cả tỉnh thì thầm về bà nghiệp chủ đầu tỉnh, cũng bởi vì biến cố vừa xảy ra quá gần. Hơn thế nữa, trong khi anh ta dọn cho chúng tôi câu chuyện bịa đặt đó, tôi chú ý thấy cái cười khinh khỉnh mãn nguyện hiện trên gương mặt anh ta một đôi lần, như thể anh ta hẳn cảm thấy đắc ý đã đánh lừa được một lũ khờ khạo như chúng tôi vậy.

Nhưng tôi đã không còn quan tâm gì tới anh ta nữa. Tôi nghĩ rằng đại để cái câu chuyện về biến cố tai tiếng phải có thật, và tôi trốn chạy một mạch khỏi nhà bà tổng đốc. Tôi thấy tai biến này như là chính của tôi. Tôi bị xúc động đến độ nước mắt chực tuôn tràn; quả thật vậy, có thể là tôi đang khóc không biết chừng. Theo trực giác tôi chạy thẳng ngay tới nhà ông Xtepan, nhưng lại một lần nữa ông già gàn này không để tôi vào. Chị Naxtaxia lễ độ thì thầm cam đoan với tôi là ông chủ của chị đang ngủ, nhưng tôi không tin được. Tại nhà Drozdov, tôi xoay xở hỏi chuyện các người ở, họ chỉ nghe nói Liza trốn theo trai, nhưng không rõ ngọn ngành, cả nhà nhớn nháo, bà chủ đau ốm đang ngất xỉu và Mavriki chẳng rời bà một giây. Tôi thấy không thể nào hỏi gặp anh được. Tôi dọ những người ở về Piot’r Verkhovenxki và họ kể là mấy lúc gần đây anh ta thường ghé vào nhà mỗi ngày, có ngày đến hơn một lần. Vụ tai tiếng làm họ buồn rầu, và họ nói đến Liza với vẻ kính trọng đáng kể. Rõ ràng tất cả đều thực lòng quí mến nàng.

Như vậy Liza hỏng cả đời, tôi không còn nghi ngờ gì nữa. Nhưng tôi vẫn không thể hiểu được khía cạnh tâm lí trong hành vi của nàng, nhất là sau cái cảnh giữa nàng và Nicolai ngày hôm trước. Dĩ nhiên tôi có thể ráng thu lượm thêm tin tức bằng cách chạy đôn đáo khắp thành phố và hỏi thăm những người quen biết chỉ trù mạt và bây giờ lấy làm hả dạ, mà trong đám họ ắt hẳn tin tức phải loan truyền khắp cả rồi; nhưng chính cái ý nghĩ đó lại làm cho tôi gớm ghiếc và tôi thấy nó chỉ làm hạ thấp phẩm giá Liza thôi. Lạ lùng làm sao, tôi chợt có ý nghĩ tới gặp Dasa. Nàng không tiếp tôi; thật vậy, nhà bà Varvara chẳng tiếp một ai kể từ ngày hôm trước. Dù sao tôi cũng không thể nghĩ ra sẽ nói gì với nàng nếu tôi được tiếp.

Sau đó tôi thử đến anh nàng. Satov im lặng bí xị ngồi nghe tôi kể. Tôi chú ý thấy anh có vẻ ảm đạm đặc biệt, dường như anh sẵn mối bận tâm và phải cố gắng lắm mới nghe được tôi nói. Khi tôi kể dứt, anh đứng dậy chẳng thốt một lời và bắt đầu bách bộ trong phòng, nện gót giày mạnh hơn bình thường. Chỉ khi tôi sắp bước xuống thang lầu, anh mới la to với theo từ trên đầu thang:

- Hãy đến gặp Liputin. Anh sẽ tìm ra mọi sự ở đó.

Tuy vậy tôi không có đến nhà Liputin. Đi chưa được nửa đường tôi liền quay trở lại chỗ Satov, đẩy hé cửa và đường đột hỏi anh, chẳng một lời giải thích: “Tại sao hôm nay anh không đi gặp Maria Lebiadkina?” Anh chỉ chửi thề để đáp lại và tôi bỏ đi. Tôi ghi chuyện này xuống đây kẻo quên, vì cùng đêm đó Satov lặn lội đến tận cuối tỉnh để gặp Maria mà từ lâu anh chẳng có thăm viếng. Anh thấy nàng cũng vẫn mạnh khỏe và vui vẻ như bao giờ. Còn Lebiadkin say như chết và đang ngủ li bì ở phòng bên. Lúc ấy đúng chín giờ tối, chính miệng anh nói với tôi như vậy khi tôi gặp anh ngoài phố ngày hôm sau. Trước mười giờ, tôi đã quyết định tới dự buổi dạ vũ, dù rằng không phải như một tiếp viên - tôi đã trả dải tua hành sự cho bà Lembke rồi - mà chỉ vì tính tò mò bất trị. Tôi muốn lắng tai (nhưng không đi quanh quẩn dò hỏi) để nghe dân chúng trong tỉnh nói gì về tất cả các biến cố đó nói chung. Và kế đến, tôi cũng muốn nhìn lại bà Julia fon Lembke, dù chỉ từ đàng xa. Tôi thấy có tội đối với bà khi trưa đã bỏ rơi bà như vậy.

3

Trọn đêm đó, với những biến cố phi lí và kết thúc khủng khiếp về sáng, còn chập chờn trong đầu óc tôi như một cơn ác mộng ám ảnh và, ít nhất đối với tôi, đó là phần đau đớn nhất của câu chuyện. Tôi đến trễ trong buổi dạ vũ, và vì nó được định đoạt chấm dứt bất thần, tôi đến nhằm đúng lúc chứng kiến sự đổ vỡ. Tôi tới nhà bà nghiệp chủ đầu tỉnh khoảng giữa mười và mười một giờ. Phòng khánh tiết trắng, nơi buổi đọc văn chiều đã cử hành, vừa mới được biến đổi trong khoảnh khắc thành phòng khiêu vũ chính để mong đón tiếp cả thành phố tới đó. Tuy đã ngờ rất nhiều đến sự thất bại của buổi dạ vũ từ trước, tôi không hề chờ mong thực tế lại xảy ra quá tệ như vậy. Không một gia đình thượng lưu nào trong xã hội tỉnh chúng tôi xuất hiện. Không một công chức giữ chức vụ ra hồn nào có mặt cả - và đó là một dấu hiệu rất có ý nghĩa. Còn về quí bà và quí cô, những tính toán vừa rồi đây của Piot’r (bây giờ chúng ta mới thấy xảo quyệt đến bực nào) chứng tỏ sai bét - phái nữ xuất hiện hiếm hoi, thế nên đến nỗi chỉ có một bà cho những bốn ông, và khốn nạn thay, phụ nữ nào có ra gì cho cam! Một số nghe đâu là vợ của sĩ quan hoặc bưu tá viên hoặc thư kí quèn nào đó; có ba bà vợ của lang vườn và hai hay ba bà điền chủ nghèo mạt rệp; có bảy cô con gái và một cháu gái của ông kí mà tôi đã nói tới ở trên, và một số vợ lái buôn. Đó không phải là cái xã hội mà bà Lembke đã mong mỏi sẽ thấy tí nào. Đến phân nửa giới chủ tiệm địa phương chẳng thấy xuất hiện, về phía quí ông, mặc dù vắng mặt giới tinh hoa của xã hội chúng tôi, con số hiện diện cũng khá hùng hậu. Tuy nhiên, đa số trong bọn họ gây một ấn tượng áy náy và bực mình. Dĩ nhiên có vài vị sĩ quan rất ôn tồn và lịch sự đi cùng với phu nhân, và một số gia trưởng rất chân chỉ, chẳng hạn như ông thư kí với bảy cô con gái đã nói tới hai lần ở trên. Nhưng những người tầm thường này đến hỏi vì có những trường hợp bất khả kháng, theo như lời diễn tả của chính một ông trong bọn ấy. Nhưng cũng có nhiều nhân vật thô lỗ, kể cả nhiều người thuộc hạng vào không vé mà Piot’r và tôi đều nghi ngờ đã ở buổi đọc văn hồi chiều và số người này dường như đã gia tăng mạnh mẽ từ chiều. Nãy giờ tất cả bọn đều ngồi ở quầy rượu, nơi mà họ sáp lại ngay khi vừa đặt chân vào nhà như thể đấy là chỗ tập họp hẹn hò trước. Ít nhất đó là ấn tượng của tôi. Quầy rượu nằm trong một phòng lớn cuối một dãy phòng nhỏ. Prokhorưtr chủ tọa số đồ uống bày biện hấp dẫn và những món đặc biệt của nhà bếp câu lạc bộ. Tôi nhìn thấy một số nhân vật ở đó hầu như mặc áo sờn chỉ - một bọn trông phát ớn, hoàn toàn chẳng ra vẻ gì là người đi dự dạ vũ. Sau này tôi phát giác ra có nhiều tên trong bọn đã chè chén đâu từ trước và cố tỉnh táo lại - chuyện không phải dễ - để cho dự lễ, và vì vậy chẳng bao lâu đã hiện nguyên hình! Bọn nó phần đông không ở trong tỉnh, và tôi cũng chẳng biết bọn họ từ đâu đến. Tôi biết rằng bà Lembke có sáng kiến muốn buổi dạ vũ phải thật dân chủ; ngay cả bọn bán quán cũng được phép tham dự nếu có mua vé hẳn hoi. Khi bà tuyên bố như vậy trong một buổi họp ủy ban, là bà tin chắc rằng sẽ không có tên bán quán nào nghĩ tới chuyện mua vé, vì họ đều khá chật vật. Và tôi vẫn còn nghi ngờ không biết cái đám rách rưới này được phép vào dự không, mặc dù buổi dạ vũ có định là dân chủ đến đâu đi nữa. Ai đã để cho tụi nó vào, và làm vậy có ý định gì đây? Liputin và Liamsin đã bị rút dải tua tiếp viên rồi, nhưng họ, cả hai có mặt trong buổi lễ và coi như sẽ tham gia cuộc “thi đua văn nghệ”. Phận sự tiếp viên của Liputin giao cho gã chủng sinh, tôi ngạc nhiên hết sức, vì việc gã này quay ông Xtepan sáng ngày đã đóng góp đáng kể vào sự phá hoại buổi trình diễn đọc văn. Còn Piot’r thì đích thân thay thế Liamsin. Như vậy làm sao người ta có thể trông mong buổi lễ tốt lành được. Tôi cố lắng nghe chuyện xầm xì chung quanh và bàng hoàng vì ý kiến ngu si và độc ác của họ. Có phe nói rằng người sắp đặt cho Liza theo trai chính không ai khác hơn Julia fon Lembke, và bà đã đòi Nicolai trả tiền cho sự giúp rập này. Người ta còn nhắc cả tới số tiền đôi bên thương lượng. Họ cũng đổ cho những buổi lễ có mục đích chính là tổ chức sự thoát li của Liza và vì lí do đó nên phân nửa tỉnh không chịu tới dự lễ khi vỡ lẽ ra như vậy. Còn về phần quan tổng đốc, chính ông bị xúc động đến độ chẳng còn đầu óc đâu nữa, và bây giờ đang bị bà vợ xỏ mũi. Cười cợt cũng lắm: cười hô hố, cười khúc khích, cười man dại, cười đểu giả. Người ta chỉ trích buổi lễ thậm tệ và rủa sả bà Julia fon Lembke không hết lời. Nói chung người ta đụng đâu nói đó, ồn ào lớn lối như kẻ say sưa, và thật khó mà hiểu họ đang nói gì, hoặc căn cứ vào đó mà rút ra những kết luận phải lẽ. Cũng có một số người ở quầy ăn chỉ đang ráng hưởng vui thú, trong đó một ít các bà thuộc hạng mặt chai mày đá, còn lại phần đông là vợ của các vị sĩ quan đi với chồng. Những người này hợp thành nhóm chiếm cứ vài ba bàn riêng rẽ; họ uống trà và dường như rất vui sướng. Quầy ăn đã trở thành một mái ấm của gần phân nửa công chúng. Và tất cả đám đông này sắp sửa tràn vào phòng khiêu vũ cùng một lúc, nghĩ mà phát sợ.

Cùng lúc ấy trong phòng khánh tiết trắng, cậu công tước ráng hết sức mà chỉ tổ chức được ba bộ tứ vũ. Những người cha ngắm con gái mình đang khiêu vũ mà hãnh diện. Nhưng ngay bây giờ, nhiều người cha đang cố nghĩ làm thế nào để có thể cho con gái mình vui chơi một chút rồi tránh khỏi chỗ này cho sớm, trước khi “chuyện đó” xảy ra. Thực thế, mọi người tin chắc rằng chuyện đó sẽ xảy ra không thể nào tránh được. Thật khó mà diễn tả tâm trạng của bà Lembke bấy giờ. Tôi không có nói chuyện với bà, mặc dù tôi đi qua kề bên bà đôi ba lần. Khi tôi bước vào và gật đầu chào bà, bà không thấy vì bà không để ý - tôi chắc chắn là bà thực sự không nhận ra tôi. Bà trông xanh xao, mặt chảy dài ra, vênh váo và khinh khỉnh, nhưng đồng thời đôi mắt bà trông kinh hoàng bối rối. Rõ ràng là bà đang ráng hết sức kiềm chế mình và điều này làm bà đau đớn vô cùng; nhưng tại sao bà phải làm cho trót và với danh nghĩa gì? Lẽ ra bà nên rời bỏ nơi này ngay tức khắc, và quan trọng hơn hết, bà phải mang đấng phu quân đi. Nhưng bà ở lại; chỉ trên khuôn mặt bà tôi cũng có thể biết được là “sau cùng bà đã sáng mắt ra” và bà biết rằng bà tuyệt đối chẳng còn có gì để trông mong nữa. Ngay cả gọi Piot’r đến để chuyện trò bà cũng chẳng buồn làm, còn anh ta thì dường như tránh né bà (tôi thoang thấy anh ta ở quầy rượu và trông cực kỳ hả dạ). Nhưng bà không bỏ phòng dạ vũ, và chẳng để đấng phu quân rời bà một bước. Ôi, cho đến phút cuối cùng, bà vẫn còn phẫn nộ gạt bỏ lời nói bóng gió mơ hồ nhất này là chồng bà bị đau, dù rằng bây giờ lẽ ra bà phải nhìn nhận rằng ông đang đau thực. Đối với tôi, tôi cho rằng ông Lembke trông tệ hơn hồi sáng. Ông dường như người mất hồn chẳng biết là mình đang ở đâu và chuyện gì đang xảy ra chung quanh. Thỉnh thoảng ông đảo mắt nhìn quanh một cách nghiêm khắc bất ngờ - chẳng hạn như ông nhìn tôi hai lần như vậy. Có lần ông chợt nói to lên, rồi nín ngang, làm một công chức già trầm lặng, ngẫu nhiên đứng gần ông, hết hồn. Ngay cả nhóm người trầm lặng hiện diện trong phòng khiêu vũ cũng trông bí xị và sợ sệt từ lúc quan tổng đốc và phu nhân tới; họ lảng tránh bà Lembke, đồng thời tò mò liếc nhìn quan tổng đốc đăm đăm, điều lạ thường đối với những kẻ sợ sệt. Sau này chính bà Julia fon Lembke nói với tôi:

- Cái cách họ nhìn ông ấy xoáy tâm can tôi, và làm tôi bắt đầu nhận thức tình trạng sức khỏe của nhà tôi.

Đó, lại lỗi của bà nữa! Có lẽ sau khi tôi hối hả ra khỏi nhà bà hồi nãy, bà bị Piot’r thôi thúc mà cuối cùng quyết định là buổi dạ vũ sẽ có và bà sẽ xuất hiện. Rồi chắc bà vào phòng làm việc của chồng, ở đấy một lần nữa bà phải trổ hết tài duyên dáng lung lạc quan tổng đốc đáng thương đã điên đầu vì buổi họp mặt văn nghệ hồi chiều.

Nhưng giờ đây, tại buổi dạ vũ, bà đang phải cam đành đau đớn vô ngần mà vẫn không chịu rút lui! Tôi không biết có phải vì lòng tự ái bị tổn thương buộc bà ở lại và cam chịu đau khổ, hay chỉ là bà không biết làm chuyện gì bây giờ? Dù kiêu căng, bà gắng cười lấy lòng và nói đôi lời với giới phụ nữ. Họ trả lời bà dóng một “dạ có”, “dạ không”, rồi lẻn đi mất.

Giới quí phái trăm phần trăm trong tỉnh có duy nhất một đại diện đáng mặt tại dạ hội là ông tướng hồi hưu, nhân vật quan trọng mà chúng ta đã gặp ở nhà bà nghiệp chủ đầu tỉnh sau cuộc đấu súng giữa Nicolai và Gaganov, trong dịp đó ông ta đã “mở cánh cửa khai thông cho dư luận quần chúng đang nôn nóng”. Ông ta bước hết phòng này sang phòng khác ra vẻ tự tôn tự đại, lắng nghe những câu chuyện trao đổi, và làm như “ta đây” tới để quan sát phong tục chứ không phải tìm vui thú cho bản thân. Cuối cùng ông ta bám riết lấy bà Lembke và từ đấy không hề rời bà, rõ ràng là ông ta đang ráng trấn an bà. Ông ta có địa vị, dễ thương, tuổi tác, đến nỗi người ta có thể chấp nhận mọi thứ ở ông ta, luôn cả lòng thương hại. Tuy nhiên bà không nhìn nhận, dù ngay với chính bà, rằng cái lão lắm mồm này dám thương hại bà; và lão ta bám sát bà ra điều lên mặt với bà. Bà hiểu rõ rằng lão ta nghĩ là bà đã bị hạ nhục và lão ta đang phục hồi danh dự cho bà. Nhưng ông tướng vẫn đeo theo bà và ba hoa luôn miệng:

- Người ta bảo rằng một thành phố mà không có bảy hiền nhân thì không đứng vững được - có phải bảy không nào? Tôi không thể nhớ đúng con số bao giờ. Ờ tôi chẳng biết là trong số bảy hiền nhân đích thực của tỉnh chúng ta mấy người có cái vinh hạnh được tham dự dạ hội của bà, nhưng mặc sự hiện diện của họ, tôi coi bộ ở đây càng lúc càng kém an ổn. Thưa bà, người đàn bà quyến rũ nhất của tôi, xin bà hãy tha thứ cho tôi, được không bà? Thực ra tôi muốn nói theo nghĩa bóng, nhưng tôi vẫn thấy rất may mắn trở lại đầy an toàn sau khi phiêu lưu viếng qua quầy ăn. Tôi thấy lão đầu bếp Prokhorưtr số dách của chúng ta chắc hẳn không ở đúng chỗ, và tôi e người ta sẽ làm cỏ cái quầy ăn trước khi trời sáng. Ồ, dĩ nhiên tôi chỉ nói đùa đó thôi. Tôi đang đợi xem “thi đua văn nghệ” và sau đó tôi sẽ đi nghỉ. Tôi mong bà thứ cho lão già này, đau khổ vì bệnh nhức xương - luôn luôn đi nghỉ sớm và tôi khuyên bà cũng nên về nghỉ đi. Nhưng tôi phải nói với bà mới được, tôi đến đây đặc biệt vì các mĩ nhân mà tôi hy vọng không thể gặp ở đâu nhiều hơn ở đây. Phần đông con gái đẹp ở bên kia sông, mà tôi không đến đó bao giờ. Có bà vợ một sĩ quan - tôi tin là sĩ quan bộ binh - nàng không xấu, không xấu đâu - và nàng cũng biết vậy. Tôi đã nói chuyện với con nai con lạc đàn đó, và thưa bà, tôi không dối đâu, nàng rất bạo miệng. Và còn nhiêu đào tơ mơn mỏn nữa, cũng khá xinh xắn, nhưng họ chỉ được cái là trẻ trung. Nhưng, dĩ nhiên tuổi tác tôi coi như pha, bà biết tôi muốn nói gì chứ? Có đôi nụ hoa tươi tắn trông mát mắt, dù đôi môi có hơi dầy. Nói chung, trong số những giai nhân của Nga ít người có gương mặt đều đặn và, ờ - xin lỗi bà trước, gương mặt của họ thường làm tôi nghĩ tới chiếc bánh rán! Nhưng nào có hề gì miễn là gương mặt có đôi mắt đẹp và rạng rỡ cười tươi. Vâng, những nụ hoa này đang thời kỳ son sắc quyến rũ trong đôi ba năm - nhưng rồi chúng chỉ nở một một lần mà thôi, và đó là nguyên nhân của sự lãnh đạm buồn bã nơi các ông chồng, một yếu tố rất quan trọng trong phong trào phụ nữ, dĩ nhiên nếu tôi hiểu không lầm. Nào để xem coi: phòng khiêu vũ đẹp; dãy phòng nhỏ tiếp nối trang hoàng khá đàng hoàng. Đáng lẽ tệ hơn nhiều. Ban nhạc cũng có thể tệ hơn nhiều, tuy nhiên tôi không nói là nó nên tệ hơn. Sự thiếu hụt phái nữ sinh ra một ấn tượng xấu, chưa kể đến cách trang phục của họ. Và cái tên ở đằng kia kìa, thật là một sỉ nhục - tên mặc quần xám đang khiêu vũ điệu nhảy “cỡn” mà phóng túng như thế. Xử sự như vậy còn có thể tha thứ được nếu nó say sưa thật, vì nó là dược sĩ trong tỉnh; nhưng chưa đến mười một giờ và còn quá sớm để say sưa, dù cho nó là dược sĩ. À còn hai tên ẩu đả ở đằng quầy rượu, nhưng chưa bị tống cổ ra. Tôi nghĩ rằng trước mười một giờ cả cái lũ đó phải tống ra hết, bất chấp công chúng nghĩ như thế nào. Khoảng hai ba giờ sáng, dĩ nhiên chuyện đó là khác, người ta phải nhượng bộ tâm trạng đang thắng thế lúc bấy giờ. Nhưng tôi tự hỏi buổi dạ hội này sẽ kéo dài tới hai giờ sáng không? Tôi thấy bà Varvara đã chẳng giữ lời; bà nào có gửi hoa tới như đã hứa đâu. Nhưng tôi cá là bà có nhiều chuyện khác đang lo nghĩ. Bà mẹ đáng thương! Và cô Liza bất hạnh! Bà nghe biết câu chuyện rồi chứ? Người ta cho rằng có bí mật nào đó bên trong... Và Nicolai lại dính líu vào đó nữa! Hừ, chắc tôi phải đánh xe về đi nghỉ; đôi mắt nhướng không lên nữa. Ờ mà, khi nào “màn tứ vũ” bắt đầu?

Sau rốt nó cũng bắt đầu. Hễ nói tới buổi dạ hội này người ta luôn luôn quan tâm tới cuộc “thi đua văn nghệ”, và bởi vì chẳng một ai biết nó ra làm sao, mọi người đều khá ngứa ngáy tò mò. Không gì nguy hại cho sự thành công buổi dạ hội hơn là sự tò mò, quả thực, nó trở thành một thất bại thảm không sao nói được.

Những cánh cửa hông của phòng khánh tiết trắng khép quá kín nãy giờ, đến lúc này mới mở ra và một vài người hóa trang đột nhiên xuất hiện. Công chúng đổ xô vây quanh tức thì. Tất cả những người ở quầy rượu tràn quá phòng khánh tiết trắng không còn sót một mống. Những người hóa trang sẵn sàng bắt đầu trình vũ. Tôi chen lấn tới trước và tìm một chỗ ngay đằng sau hai vợ chồng Lembke và ông tướng. Lúc đó, Piot’r, mà từ trước chẳng thấy tăm hơi, thình lình hiện ra bên bà Julia. Anh ta nhìn bà lấm lét như thể một cậu học trò phạm tội và thì thầm:

- Tôi đã để mắt canh chừng mọi sự ở quầy rượu suốt buổi.

Bà Julia giận đỏ mặt:

- Ít nhất bây giờ anh có thể chấm dứt cái trò dối gạt tôi chứ, đồ xấc láo!

Lời nhiếc mắng bật ra khỏi miệng bà quá to đến nỗi một số người quanh đó cũng nghe thấy.

Piot’r chuồn nhanh, trông anh ta đắc ý vô cùng.

Khó mà tưởng tượng một tiết mục nào tầm thường, tẻ nhạt, vô vị và tội nghiệp hơn là màn tứ vũ. Và cũng khó mà nghĩ ra cái gì ít thích hợp với công chúng hơn là nó, mặc dù nó được tiếng là do chính Karmazinov phát minh ra. Sự thực là buổi trình diễn do Liputin điều khiển với sự tham khảo ý kiến của ông giáo què, cái người đã có mặt trong buổi tiệc sinh nhật của Virghinxki. Tuy nhiên đó là sáng kiến của Karmazinov, và dường như thoạt đầu ông ta còn muốn giả trang và đích thân trình diễn một màn độc vũ. Màn tứ vũ gồm có sáu cặp, giả trang một cách thảm hại. Thực chẳng ra cái thể thống gì, bởi vì trang phục của họ có khác gì công chúng cho cam. Như cái ông tuổi tác trung trung, mặc chiếc áo chùng - thực ra ông ăn mặc rất bình thường như những người khác - và đeo bộ râu bạc phơ lê thế (bộ râu giả là món độc nhất ông có thể tự nhận là giả trang). Ông đang liến thoắng kéo lê đôi bàn chân mà chẳng rời khỏi chỗ, và nét mặt vẫn giữ vẻ tự cao trầm trọng suốt buổi trình diễn chẳng chút đổi thay. Thỉnh thoảng ông phát ra những tiếng ột ệt khe khẽ và quái đản với một giọng đục và khàn khàn; mà những tiếng này là tượng trưng cho tiếng nói của một tờ nhật báo nổi danh phát hành toàn quốc. Đối diện với con người biểu tượng này là hai gã khổng lồ đang nhảy, mặc chiếc áo chùng trên người có đính hai chữ X và X, hiển nhiên là có nghĩa tượng trưng gì đó, nhưng đố ai hiểu được. “Tư tưởng Ngà Chân chính” được cụ thể hóa bằng một ông sồn sồn khác mặc áo chùng, đeo kính, và mang bao tay hẳn hoi, và đặc biệt có còng - cái còng tù nhân thật sự. Ông “Tư tưởng” này cắp nách cái cặp đựng xấp hồ sơ của vụ nào đó. Một phong thư bỏ ngỏ đóng dấu bưu điện nước ngoài ló ra khỏi túi áo, đựng giấy chứng nhận để thuyết phục kẻ hoài nghi sự chân chính của “Tư tưởng Nga Chân chính”. Những chi tiết này do các tiếp viên giảng giải thêm vào vì, dĩ nhiên, làm sao công chúng đọc được chữ nước ngoài. Ông Tư tưởng tay mặt cầm li rượu nâng lên như thể sẵn sàng đưa ra lời chúc tụng. Hai bên ông ta nhảy nhót hai cô gái tóc ngắn tiêu biểu chủ nghĩa Hư vô. Đối mặt với bộ ba này là một người trọng tuổi khác, mặc áo chùng, tay cầm chiếc dùi cui to tổ bố đang nhảy nhót. Chúng tôi được giải thích rằng ông ta tiêu biểu cho một tạp chí định kỳ mà ai cũng ngán, xuất bản ở Moskva, và chiếc dùi cui ám chỉ “Tôi mà giáng xuống đầu anh thì anh chỉ còn một đống bầy nhầy”. Tuy nhiên, dù có vũ khí trong tay mà ông ta cũng không chống chọi nổi cái nhìn trừng trừng qua mục kỉnh của “Tư tưởng Nga Chân chính”; ông ta đang lấm lét, và trong khi vừa biểu diễn điệu nhảy cặp, ông vẫn vặn vẹo mình mẩy không thôi, dường như không biết đâu mà trốn cái lương tâm cắn rứt ông quá nhiều. Tôi không thể nhớ hết những biểu tượng ngu ngốc mà người ta phát minh ra, tất cả còn lại đều đại loại như thế, và sau một lúc tôi bắt đầu thấy nhục nhã đớn đau. Một cảm giác tương tự phản ánh rõ rệt trên những gương mặt của toàn thể công chúng, kể cả những gương mặt chai đá của bọn ở quầy rượu kéo tới xem màn vũ. Họ im lặng nhìn trong một lúc, cái im lặng thù nghịch bực bội. Khi xấu hổ, người ta thường nổi giận và có khuynh hướng trở nên khinh bạc. Tiếng xì xào bắt đầu nổi lên lần lần từ công chúng. Một gã đứng trong quầy ăn nói lầm bầm với đồng bọn chung quanh:

- Toàn là thứ quái gì vậy?

- Ai biết, thứ tầm bậy tầm bạ.

- Văn nghệ đó - người ta đang phê bình tờ Tiếng nói...

- Mặc xác nó, có ăn nhằm gì tới thằng này!

Một người từ đám khác gào lên:

- A, lũ ngốc!

- Đâu phải! Tụi nó đâu có ngốc. Tụi mình ngốc thì có.

- Sao anh lại bảo là mình ngốc?

- Đâu có, tôi thì không ngốc.

- Ờ, nếu anh không ngốc, thì dĩ nhiên tôi cũng vậy.

Người khác trong đám thứ ba lên tiếng đề nghị:

- Tụi mình phải đấm cho bọn đó một mách nên thân, rồi tống cổ bọn chó chết đó ra khỏi đây.

Tiếng khác từ trong đám thứ tư:

- Sao vợ chồng Lembke đứng đó mà nhìn được? Chịu! Họ không biết xấu hổ là gì!

- Việc chó gì mà họ phải xấu hổ? Còn anh thì sao, anh có xấu hổ không đã?

- Sao không, ngay như tôi còn thấy xấu hổ, huống chi ông ta là quan tổng đốc.

- Còn anh là con heo!

Một bà đứng cách bà Lembke vài ba bước, nói một cách độc địa, rõ ràng có ý muốn cho mọi người nghe:

- Trong đời tôi chưa hề thấy một dạ hội nào q