CHƯƠNG II TẬT SÁO

1.- Thế nào là sáo?

2. Phá sáo cách nào?

Tật sáo là một trong những tật đáng ghét nhất; ba thế kỉ trước, Boileau đã dùng ngay những tiếng sáo (in nghiêng) để châm biếm nó trong bốn câu thơ:

Si je louais Philis en miracle féconde,

Je trouverais bientôt: à nulle autre seconde;

Si je voulais vanter un objet non pareil,

Je mettrais à l’instant: plus beau que le soleil.

Mà nó cũng là một trong những tật thường mắc nhất. Bạn thử đoán xem đoạn văn dưới đây của ai viết.

Hồn rộng bao la! Tạo vật muôn hình thù trong tầm nhỡn: hoa xuân điểm nhạt, lửa hạ tung bừng, rừng phong sơ sác cùng những vườn đào vắng không, vài nét đan thanh nên muôn vàn cảnh sắc. Nhân vật bốn phương, câu thần đã họa: trang phong lưu ngựa tuyết áo da trời, khách giang hồ râu hùm cằm én; phường lái buôn, tay mụ Tú; gái tinh anh và cả bậc thuyền môn (?); Bao nhiêu linh hoạt xung quanh nàng Tố nữ. Cuộc đời biến đổi, tình đời éo le, thuyền quyên gặp bước phong trần, trai thư hương mà thua bạn Hà Đông, chước đà đao, mưu lừa lọc, ngọn bút muôn màu đã vẻ nên tâm lí con người.

Bạn bảo của Phan Kế Bính hay Tản Đà viết cách đây bốn chục năm ư? Không phải. Của một thanh niên viết trong tạp chí Thanh Niên, năm 1943, của Bằng Vân, thưa bạn. Nhân ngày kỉ niệm Nguyễn Du, Bằng Vân muốn dùng một giọng văn cổ để ca tụng thi hào đó, song ông chỉ gây trong tâm hồn ta một cảm tưởng khó chịu vì cái lối chắp nhặt những tiếng sáo và rỗng ấy.

Ta chê ông sáo nhưng xét kĩ, có trang giấy nào là ta không dùng tiếng sáo? Đọc sách báo, ta thấy nhan nhản những thành ngữ như: Thức khuya, dậy sớm, làm tròn nhiệm vụ, gây mối oán thù, gây lòng công phẫn, nâng cao tinh thần, thống nhất ý chí, giữ vững lập tnrờng, am hiểu tình hình, dứt khoát tư tưởng, bảo vệ quyền lợi, đạo đạt nguyện vọng... Thì cũng là sáo chứ gì? mà sao không thấy chướng? Trái lại có ai viết khác một chút, chẳng hạn làm đầy nhiệm vụ, tạo lòng oán thù, dựng nỗi công phẫn, ngủ khuya tỉnh sớm... thì nghĩa cũng thế mà ta lại cho là không biết viết.

Vậy, thế nào là sáo? Bảo sáo là dùng những tiếng mà đã nhiều người dùng đi dùng lại đến nhẵn rồi, thì từ xưa đến nay, có nhà văn nào không sáo? Chúng ta suy nghĩ có chỗ khác cổ nhân, song nói thì không khác mấy; ta vẫn dùng những thành ngữ của các cụ mà không ngờ như: miếng cơm manh áo, đổ mồ hôi hột, hai tay buông xuôi, cơm ăn việc làm, gia đình tổ quốc, an bần lạc đạo, bớt giận làm lành, cười ra nước mắt, cứu dân độ thế, chướng tai gai mắt, tai bay vạ gió...

Mà người Pháp thì cũng vậy. Họ nói: on engage une lutte, mà lại nói: on soutient un combat và on livre une bataille, nói on éprouve un revers mà nói on subit une défaite; nói on remporte la victoire mà nói on s’assure le triomphe; on prend des mesures và on adopte une tactique, on réalise un plan và on obtient un résultat, kì cục nhất là nói gravement malade với grièvement blessé mà không nói grièvement malade với gravement blessé, mặc dầu gravement và grièvement cùng nguồn gốc và nghĩa y như nhau.

Là vì ngôn ngữ nào cũng không phải chỉ do những tiếng hợp lại mà còn do những thành ngữ hợp lại nữa; cho nên ta suy nghĩ không phải chỉ bằng tiếng mà còn bằng thành ngữ. Ta biết rằng những thành ngữ đó sáo, nhưng vì đã dùng quen quá rồi, cho nên chỉ nói tới những tiếng đầu (như miếng cơm) là tự nhiên những tiếng sau (tức manh áo) tuôn ra, ta không cần xét giá trị của nó nữa. Vả lại, dù có xét giá trị của nó mà muốn thay đổi thì ta cũng không dám thay đổi, sợ bị chê là lập dị hoặc dốt.

Vậy sáo không phải là dùng những tiếng, những thành ngữ mà nhiều người đã dùng quá rồi. Có lẽ sáo là dùng những tiếng, những thành ngữ mà phần đông những người khéo nói, khéo viết không dùng nữa vì quá cũ.

Định nghĩa đó quá hàm hồ vì thế nào là khéo nói, khéo viết? Lấy gì làm mực thước? Vả lại nói như vậy cũng không đúng hẳn. Thời này, mà ai tự bảo mình là trốn trong tháp ngà và gọi một người bạn tình là đài gương thì tất ta cho là sáo, sáo hết chỗ nói, phải không bạn?

Vậy mà đọc hai câu thơ dưới đây của Vũ Hoàng Chương tặng một nữ sĩ cũng mới tản cư về như ông và phàn nàn về cảnh cô độc ở giữa thành phố Hà Nội:

Đừng bảo bơ vơ từ trở lại

Tháp ngà ai khép với đài gương?

thì ta đã chẳng thấy sáo chút nào mà còn khen là bóng bảy, tài tình, thú vị nữa.

Về cái tật sáo, quả thực là khó lấy gì làm tiêu chuẩn được, muốn quan niệm nó, phải nhờ trực giác và óc thẩm mỹ.

*

Nhiều văn nhân, muốn viết cho mới mẻ, tìm đủ cách đập cái sáo. Công việc ấy khó khăn và nguy hiểm: hễ thiếu tài mà vượt một mức nào đó là hóa ra lố bịch liền, cho nên mười người thí nghiệm, may lắm mới được một người thành công. Vì chưa kiếm được thí dụ nào trong văn chương Việt, tôi đành mượn ít thí dụ của Pháp. Tiếng Pháp có từ ngữ au point de (tới cái điểm). Paul Valéry cho xen một hình dung từ vô giữa để đập sáo:

Le soleil est au point doré de périr

(Mặt trời tới cái mức vàng tàn tạ)

Kể ra câu đó cũng là tân kì và tả thêm được cái màu trời lúc hoàng hôn.

Người Pháp thường nói: étouffer de rage (nghẹn thở vì cơn giận như điên) pétiller de joie (rỡ ràng vì vui). Saint - Simon viết:

J’étouffais de silence: Tôi nghẹn thở vì yên lặng

Je pétillais de tant de compagnie: Tôi rỡ ràng vì bạn bè đông như vậy.

Vigny đem cái ý: ở dưới bóng đám khói thơm mà đúc lại thành: ở dưới bóng hương thơm:

A l’ombre du parfum

Balzac cả gan hạ:

des mouvements soyeux (những cử động mướt như tơ)

Hugo ép hai tiếng chọi nhau phải đi đôi với nhau:

Il vient de grincer un sourire (Hắn mới nghiến răng mỉm cười).

Nữ sĩ de Noailles đặt những tiếng mới để đập sáo:

Voici l’heure òu le pré, les arbres et les fleurs.

Dans l’air dolent et doux soupirent leurs odeurs.

(Đây là giờ mà cánh đồng cỏ, cây cối và hoa)

Thở dài những hương của chúng trong không khí u buồn và êm ái)

...le frémisement de son temple tacité (sự run rẩy của ngôi đền ngấm ngầm của nó)

Một ngôi đền mà run rẩy? ngấm ngầm là một tiếng trừu tượng sao lại đem ghép với một tiếng cụ thể là đền?

Những sự đập sáo đó chỉ thành công một phần nào vì vẫn có vẻ miễn cưỡng, không tự nhiên bằng câu dưới đây của Victor Hugo.

Trong một bài thơ, ông cho một tên khổng lồ chửi các vị thần một câu rất thông thường: tas de... (đồ hay quân...) đọc tới chữ đó, ta tưởng tác giả sẽ hạ chữ: scélérats hay brigrands (hung ác hay ăn cướp); nhưng không, ông viết:

Si vous venez ici m’ennuyer, tas de dieux!

(Nếu các anh tới đây phá tôi, quân thần thánh kia!)

làm cho ta ngạc nhiên một cách thú vị.

Phải đãi mấy khúc sông cát mới kiếm được một hạt vàng như vậy.