Chương 2

Bạn có biết kẻ ngu đần là gì không? Hồi tôi còn học trường trung học Shortridge ở Indianapolis cách đây 65 năm, kẻ ngu đần là một gã gắn bộ răng giả lên đít mình và cắn sứt mấy cái nút ra khỏi ghế sau của xe taxi. (Còn thầy hít là một kẻ khịt mũi khắp yên xe đạp của con gái.)

Và tôi xem bất kỳ ai là kẻ ngu đần nếu họ chưa đọc truyện ngắn hay nhất của Mỹ, “Chuyện xảy ra ở cầu Owl Creek” của Ambrose Bierce. Câu chuyện chẳng có tí mùi chính trị nào. Nó là một ví dụ hoàn hảo về thiên tài nước Mỹ, cũng như bản jazz “Quý bà sành sỏi” của Duke Ellington hay chiếc lò Franklin [5] .

Tôi xem bất kỳ ai là kẻ ngu đần nếu họ chua đọc cuốn Nền dân trị Mỹ của Alexis de Tocqueville. Không thể nào có cuốn sách khác hay hơn cuốn đó khi nói về ưu nhược điểm cố hữu trong thể chế chính trị của chúng ta.

Muốn thưởng thức cuốn sách tuyệt vời đó không? Ông nói, và 169 năm trước ông cũng đã nói rằng chẳng có nước nào khác ngoài nước ta mà ở đó sự mê đắm tiền tài lại thao túng lòng thương yêu con người hơn thế. Được chưa?

Nhà văn người Pháp gốc Algeria, Albert Camus, đạt giải Nobel Văn chương năm 1957, viết “Chỉ có một vấn đề triết học thực sự nghiêm túc, đó là sự tự sát.”

Thế là có thêm một chuyện khôi hài trong lĩnh vực văn chương. Camus chết trong một vụ tai nạn ô tô. Ngày sinh và mất của ông? 1913-1960 Công nguyên.

Bạn có nhận thấy điều này không: mọi tác phẩm văn chương xuất sắc - Moby Dick, Huckleberry Finn, Giã từ vũ khí, Chữ A màu đỏ, Huân chương anh dũng màu đỏ, Illiad và Odyssey, Tội ác và hình phạt, Kinh Thánh, và “Trận tấn công của lữ đoàn khinh ky binh” - đều nói làm người mới khốn nạn làm sao? (Thật nhẹ nhõm khi có người nói giùm mình điều đó phải không?)

Theo tôi thì tiến hóa nên ngừng cái công việc chết tiệt của nó đi thì hơn. Chúng ta đúng là một sai lầm. Chúng ta đã hủy hoại tàn bạo hành tinh duy trì sự sống ngọt ngào này - hành tinh có sự sống duy nhất trong cả dải Thiên Hà - bằng một thế kỷ thải khói xe vào môi trường. Chính phủ Mỹ đang tiến hành một cuộc chiến chống ma túy phải không? Chống lại xăng dầu trước đi đã. Lại nói về mấy vụ phá hoại khi phê thuốc nữa đi! Trong khi chỉ cần đổ ít xăng vào xe là bạn đã có thể phóng cả trăm dặm một giờ, cán chết con chó nhà hàng xóm và xé nát khí quyển thành những mẩu li ti. Thôi nào, một khi chúng ta còn kẹt cứng trong kiếp homo sapiens [6] thế này thì cứ tiến hành mấy cuộc chiến tầm phào đó làm gì? Cứ phá hết chỗ này đi là xong. Có ai có bom nguyên tử không? Ngày nay ai lại không có bom nguyên tử chứ?

Nhưng tôi phải nói điều này để biện hộ cho nhân loại: Dù ở kỷ nguyên nào trong lịch sử đi nữa, tính cả thời Vườn Địa đàng, thì con người cũng chỉ mới có mặt ở đây thôi. Và, ngoại trừ thời Vườn Địa đàng, từ lâu đã sẵn có đủ trò có thể khiến bạn hành động điên rồ, ngay cả khi ban đầu bạn không hề điên. Một vài trong số những trò khiến người ta phát điên vẫn đang diễn ra nay là tình yêu và thù hận, chủ nghĩa tự do và chủ nghĩa bảo thủ, ô tô và thẻ tín dụng, gôn, và bóng rổ nữ.

***

Tôi là người vùng Ngũ Đại Hồ nước Mỹ, là dân nước ngọt, không phải dân đại dương mà là dân lục địa. Mỗi khi tôi bơi giữa đại dương, tôi cảm thấy như đang bơi trong xúp gà.

Giống như tôi, nhiều người Mỹ xã hội chủ nghĩa trước đây cũng là dân nước ngọt. Phần lớn dân Mỹ không biết các nhà xã hội chủ nghĩa suốt nửa đầu thế kỷ vừa qua đã có những tác động như thế nào đến nghệ thuật, đến thuật hùng biện, đến các kỹ năng tổ chức, để nâng cao lòng tự trọng, phẩm hạnh và sự nhạy bén chính trị của những người Mỹ làm công ăn lương, của giai cấp công nhân chúng ta.

Cho rằng những người làm công ăn lương vì không có địa vị xã hội, trình độ đại học hay của cải nên mới kém hiểu biết là hoàn toàn sai, bằng chứng là hai trong số những văn sĩ và diễn giả kiệt xuất nhất nói về những chủ đề sâu sắc nhất trong lịch sử nước Mỹ đều là những người lao động tự học. Dĩ nhiên, tôi nói đến nhà thơ Carl Sandburg dân Illinois, và Abraham Lincoln của bang Kentucky, sau chuyển đến bang Indiana, và cuối cùng là bang Illinois. Cả hai, cho tôi được phép nói, đều là dân lục địa, nước ngọt như tôi. Một người dân nước ngọt kiêm diễn giả kiệt xuất nữa là ứng viên Đảng Xã hội Chủ nghĩa Eugene Victor Debs, một cựu hỏa phu đầu máy xe lửa sinh ra trong một gia đình trung lưu ở Terra Haute bang Indiana.

Hoan hô đội tuyển của chúng ta!

Tôi chưa bao giờ gặp Carl Sandburg hay Eugene Victor Debs và tôi ước chi được gặp.

Nếu được gặp thì tôi hẳn cũng đớ lưỡi trước sự có mặt của những bảo vật quốc gia như thế.

Tôi có quen một đảng viên xã hội chủ nghĩa cùng thế hệ với họ - Powers Hapgood, người Indianapolis. Ông là công dân Indiana điển hình theo chủ nghĩa lý tưởng. Chủ nghĩa xã hội là chủ nghĩa lý tưởng. Hapgood, cũng như Debs, là một người thuộc giai cấp trung lưu có suy nghĩ rằng đất nước này có thể công bằng hơn về mặt kinh tế. Ông muốn một đất nước tốt đẹp hơn, chỉ có vậy.

Sau khi tốt nghiệp trường Harvard, ông làm thợ mỏ than và thúc giục anh em công nhân của mình lập công đoàn để có lương bổng tốt hơn và điều kiện làm việc an toàn hơn. Ông cũng lãnh đạo những người biểu tình tại buổi hành hình các nhà vô chính phủ là Nicola Sacco và Bartolomeo Vanzetti ở Massachusetts vào năm 1927.

Gia đình Hapgood sở hữu một nhà máy đóng hộp thực phẩm phát đạt ở Indianapolis, và khi Powers Hapgood thừa kế nhà máy, ông giao nó lại cho nhân viên, những người này đã làm nhà máy phá sản.

Chúng tôi gặp nhau ở Indianapolis sau khi Thế chiến Thứ hai kết thúc. Ông đã trở thành một quan chức trong CIO [7] . Lúc đó ông đang khai trước tòa về một vụ om sòm nào đó trong hàng ngũ những người biểu tình. Viên chánh án dừng phiên xử lại để hỏi ông, “Ông Hapgood, ông là sinh viên tốt nghiệp trường Harvard. Vì sao một người có lợi thế như ông lại lựa chọn một cuộc sống như bây giờ?” Hapgood trả lời vị chánh án. “Ô, vì Bài giảng trên núi [8] , thưa ngài.”

Và một lần nữa: Hoan hô đội tuyển của chúng ta.

***

Tôi xuất thân từ một gia đình nghệ sĩ. Tôi đây, kiếm sống trong ngành nghệ thuật. Cho đến giờ điều đó vẫn chưa phải là một cuộc nổi loạn. Như thể tôi vừa tiếp quản trạm xăng Esso của gia đình vậy thôi. Tổ tiên của tôi tất cả đều theo ngành nghệ thuật, vì vậy hiện tại tôi chỉ đơn giản kiếm sống theo cách truyền thống của gia đình.

Nhưng cha tôi, là họa sĩ kiêm kiến trúc sư, bị cuộc Đại Suy Thoái ảnh hưởng nặng nề không thể kiếm sống được đến nỗi ông nghĩ tôi chẳng nên dính dáng tới mấy môn nghệ thuật làm gì. Ông cảnh báo tôi tránh xa các môn nghệ thuật vì ông đã nhận ra rằng để tạo ra tiền thì chúng là một phương thức vô ích. Ông bảo tôi có thể vào đại học chỉ khi tôi học cái gì đó nghiêm túc, cái gì đó thực tế.

Lúc còn là sinh viên trường Cornell, tôi học ngành hóa vì anh tôi là một nhà hóa học cỡ bự. Các nhà phê bình cảm thấy người ta không thể vừa là một nghệ sĩ nghiêm túc lại vừa có kiến thức kỹ thuật như tôi được. Tôi biết là theo thông lệ các khoa Ngữ văn trong trường đại học không biết mình đang làm gì mà vẫn cứ dạy cho người khác khiếp sợ khoa Cơ khí, khoa Vật lý, và khoa Hóa học. Và sự sợ sệt này, theo tôi, đã bị chuyển thành chỉ trích. Đa số những nhà phê bình của chúng ta đều là sản phẩm của khoa Ngữ văn nên rất hoài nghi bất kỳ ai quan tâm đến công nghệ. Sao cũng được, tôi là sinh viên ngành hóa, nhưng mãi phải làm giảng viên cho khoa Ngữ văn, vì vậy tôi đã mang tư duy khoa học vào trong văn chương. Cho tới giờ thì cũng rất ít ai biết ơn điều đó.

Rồi tôi trở thành một người gọi là tác giả truyện khoa học viễn tưởng khi kẻ nào đó ra sắc lệnh tôi là một tác giả khoa học viễn tưởng. Tôi không muốn bị phân loại như vậy nên tôi tự hỏi mình đã làm phật ý ai như thế nào để đến nỗi không được nhìn nhận là một tác giả nghiêm túc. Tôi đi đến kết luận đó là do tôi viết về công nghệ, và đa số tác gia của Mỹ chẳng biết gì về công nghệ. Tôi bị xếp vào loại tác giả khoa học viễn tưởng chỉ vì tôi viết về thành phố Schenectady ở New York. Cuốn sách đầu tay của tôi, Chiếc dương cầm tự động, nói về Schenectady. Ở Schenectady có những nhà máy khổng lồ, ngoài ra không còn gì khác. Tôi và các cộng sự từng là kỹ sư, nhà vật lý, nhà hóa học, nhà toán học. Và khi tôi viết về công ty General Electric và Schenectady, đây dường như là tương lai viễn tưởng đối với nhà phê bình nào chưa bao giờ thấy nơi này.

Tôi nghĩ rằng tiểu thuyết mà bỏ sót công nghệ thì phản ánh cuộc sống sai lệch tồi tệ chẳng kém gì người thời Victoria phản ánh cuộc sống sai lệch vì đã bỏ sót yếu tố tình dục.

***

Năm 1968, năm tôi viết cuốn Lò sát sinh số 5, tôi rốt cuộc cũng đã đủ trưởng thành để viết về vụ đánh bom thành phố Dresden. Đó là vụ thảm sát lớn nhất trong lịch sử châu Âu. Tôi dĩ nhiên biết về trại Auschwitz, nhưng thảm sát là một cái gì đó xảy ra bất thình lình, tàn sát bao người trong một thời gian rất ngắn. Dresden, ngày 13 tháng Hai năm 1945, khoảng 135.000 người bị hỏa lực bom của quân Anh giết chết trong một đêm.

Đó là một sự tàn phá hoàn toàn vô ích và vô nghĩa. Cả thành phố bị thiêu rụi, và đó là sự tàn bạo của quân Anh, không phải của chúng tôi. Họ đưa vào thành phố những chiếc máy bay đánh bom đêm, chúng đến phóng hỏa toàn bộ thành phố bằng một loại bom cháy mới. Và thế là mọi thứ hữu cơ, trừ nhóm tù binh nhỏ nhoi của tôi, đều bị ngọn lửa nuốt chửng. Đó là một cuộc thí nghiệm quân sự để xem thử có thể nào thiêu rụi toàn bộ thành phố bằng cách rải bom cháy khắp nơi hay không.

Dĩ nhiên, là tù binh chiến tranh, chúng tôi phải tận tay giải quyết những lính Đức tử trận, đào ra những cái xác bị ngộp chết trong hầm rồi mang đến một giàn thiêu khổng lồ. Và tôi nghe đâu - tôi không thấy ai làm - họ bỏ thủ tục này vì nó quá chậm và, thì dĩ nhiên, thành phố bắt đầu bốc mùi nồng nặc. Rồi họ đưa vào thành phố những gã mang súng phun lửa.

Tại sao anh em tù binh chúng tôi không bị giết, tôi không biết.

Năm 1968 tôi làm nhà văn. Tôi là một kẻ viết thuê. Bạn biết đó, tôi viết bất cứ thứ gì để kiếm tiền. Và quỷ tha ma bắt, tôi đã thấy thứ này rồi, tôi đã trải qua nó rồi nên vì vậy tôi định sẽ viết một cuốn sách rẻ tiền về Dresden. Bạn biết đó, loại sách sẽ được chuyển thể thành phim trong đó Dean Martin và Frank Sinatra [9] cùng những người khác sẽ thủ vai chúng tôi. Tôi có gắng viết, nhưng không tài nào viết cho đúng được. Tôi viết ra toàn thứ rác rưởi.

Rồi tôi đến nhà một người bạn - Bernie O’Hare, chiến hữu lâu năm của tôi. Và chúng tôi cố gắng nhớ lại mấy chuyện cười thời còn làm tù binh ở Dresden, kiểu nói năng bỗ bã thô bạo, đại loại thế, những thứ có thể làm nên một bộ phim chiến tranh không tồi. Còn vợ ông ấy, Mary O’Hare, thì nổi giận đùng đùng. Bà ấy nói, “Lúc đó các ông chỉ là may đứa trẻ vắt mũi chưa sạch thôi.”

Và điều đó đúng đối với những người lính. Họ thực sự là những đứa trẻ vắt mũi chưa sạch. Họ không phải ngôi sao điện ảnh. Họ không phải Duke Wayne [10] . Và nhận thấy đó là mấu chốt, cuối cùng tôi cũng thoải mái nói thật. Chúng tôi lúc đó là trẻ con và phụ đề của Lò sát sinh số 5 trở thành Cuộc thập tự chinh của lũ trẻ.

Tại sao tôi mất hai mươi ba năm để viết về những gì mình đã trải qua ở Dresden? Ai trong chúng tôi khi về nhà đều có chuyện để kể, và ai cũng đều muốn tận dụng bằng cách này hay cách khác. Và những gì bà Mary O’Hare nói lúc đó kỳ thực chỉ là, “Tại sao các ông không nói thật để đổi gió nhỉ?”

Ernest Hemingway viết một câu chuyện sau Thế chiến Thứ nhất có tên Người lính trở về nói rằng hỏi một người lính vừa trở về nhà xem anh đã thấy những gì là một việc làm rất thô lỗ. Tôi nghĩ rằng có nhiều người, gồm cả tôi, câm như hến khi một thường dân hỏi về chiến trận, về chiến tranh. Lúc đó chuyện này là thời thượng. Một trong những cách ấn tượng nhất để kể câu chuyện chiến tranh của bạn là, bạn biết đó, từ chối kể. Thường dân sau đó sẽ phải tưởng tượng ra đủ loại hành động anh dũng.

Nhưng tôi nghĩ chiến tranh Việt Nam đã giải phóng tôi và những nhà văn khác, vì nó biến các nhà lãnh đạo (Mỹ) và động cơ của chúng ta thành một thứ thật nhếch nhác và về bản chất là rất ngu xuẩn. Chúng tôi rốt cuộc cũng đã có thể nói về một chuyện tệ hại nào đó chúng tôi đã gây ra cho những con người tệ hại nhất mà ta có thể tưởng tượng ra, quân Phát xít. Và những gì tôi thấy, những gì tôi phải thuật lại, đã làm cho bộ mặt của chiến tranh xấu xí tột đỉnh. Bạn biết đó, chân lý nhiều khi thực sự là thứ có nhiều cường lực. Bạn không mong đợi nó đâu.

Dĩ nhiên, một lý do khác không nên nói về chiến tranh là vì không ngôn từ nào có thể tả xiết được.