Chương 5 Những kẻ nô lệ trong thế giới tự do
Tôi có một ước mơ thầm kín là… cạo trọc đầu. Tại sao? Còn gì tuyệt hơn đội mũ bảo hiểm không phải lo tóc mất nếp, tóc thôi rụng và da đầu thôi gàu, thôi tốn tiền mua kẹp mua cài, đặc biệt đi massage đầu lúc đó hẳn sẽ rất “phê”. Về lý thuyết, đầu tôi tôi cạo chẳng ảnh hưởng gì đến ai, cũng không phạm pháp. Nhưng tại sao tôi không dám làm điều mình thích? Đơn giản vì xã hội có những nguyên tắc vô hình trói tôi trong đó. Tôi sợ bị đánh giá khi đứng trên bục giảng, khi đến gặp các nhà tuyển dụng, khi gặp bạn bè hay thậm chí khi phải đối diện với những ánh mắt hiếu kì của đám đông xa lạ. Và tôi định nghĩa đây là một dạng “mất tự do về tinh thần do chính bản thân mình gây nên”.
Về cơ bản, người ta dễ dàng nhận ra mình bị mất tự do với những sự trói buộc hay áp đặt rõ ràng. Chẳng hạn như khi dân tộc bị đô hộ, khi cha mẹ cấm bước chân ra khỏi cửa, khi vợ/chồng bắt ở nhà trông con cả ngày, hay công ty cấm đi toilet trong giờ làm việc. Nhưng ít ai nhận ra là mình đang bị mất tự do trong tâm tưởng với những sợi dây trói vô hình mang tên định kiến xã hội. Nói đơn giản là bệnh “sợ dư luận”. Chẳng hạn sợ người đời đánh giá nên không dám công khai chuyện “ăn kem trước cổng”, sợ thất bại bạn bè cười chê nên không dám khởi nghiệp, hay sợ thiên hạ đàm tiếu nên không dám li hôn dù mỗi ngày bị chồng đánh ba trận. Hành vi không dám cạo đầu của tôi ở trên cũng thuộc nhóm nguyên nhân “sợ dư luận” này. Hệ quả của nó là cuộc đời của mình nhưng không dám sống theo ý mình, cứ vừa sống vừa canh me xem đã sống đúng với kiểu thế gian trông đợi hay chưa.
Nhiều người trong số những người “sợ dư luận” cũng mắc thêm một căn bệnh nữa là muốn chiều lòng tất cả mọi người xung quanh. Vì họ cực kì nhạy cảm với sự đánh giá của người khác nên nhất cử nhất động đều cốt để đối phương không phật ý, bất chấp việc này khiến họ mệt mỏi và không được là chính mình. Mọi nỗ lực chiều lòng cấp trên, chiều lòng đồng nghiệp, chiều lòng mẹ chồng hay chiều lòng bất kì ai sẽ đều có nguy cơ trở thành một sợi dây trói tinh thần bạn chừng nào bạn còn xem đó là “sự cố gắng”. Cách phân biệt xem mình có đang được tự do về cảm xúc và cách thể hiện cảm xúc hay không cũng không khó. Bạn có thể tự hỏi bản thân: Tôi hành động như thế này là vì yêu thương hay vì sợ hãi? Nếu vì yêu thì xin chúc mừng, còn nếu vì sợ thì xin chào mừng đến với hội những người tình nguyện làm nô lệ.
Sống theo kì vọng của người khác đôi khi cũng có tác dụng tốt là tạo động lực để mình phấn đấu đáp lại kì vọng đó. Nhưng nó chỉ tốt trong trường hợp kết quả mà họ kì vọng cũng là kết quả mình mong muốn. Ví dụ là một giảng viên, tôi biết người ta sẽ không chấp nhận chuyện tôi văng tục chửi thề, nên tôi phải luôn giữ ý tứ trong lời ăn tiếng nói của mình trên mạng xã hội. Điều đó cũng tốt nên tôi thầm biết ơn kì vọng xã hội đối với hình ảnh một giảng viên đã giúp tôi tự định vị mình trong trường hợp này. Nhưng trong một bối cảnh khác, có những điều tôi và các đồng nghiệp của tôi làm đi ngược lại với kì vọng về chuẩn mực của một nhà giáo. Tôi hiểu để làm được điều đấy, cần có một cái đầu tự do, một lòng dũng cảm và thậm chí cả một bộ mặt dày. Ví như chuyện một thầy giáo nọ mặc áo vest với quần xà lỏn trên giảng đường khi dạy về sáng tạo vượt ra ngoài khuôn khổ chắc chắn sẽ đi ngược lại kì vọng của xã hội về hình ảnh chỉn chu của nghề giáo. Với riêng những giảng viên tóc vàng, tóc đỏ, mỗi móng tay sơn một màu, vài hình xăm thấp thoáng trên cơ thể như chúng tôi, chuyện ấy “chẳng có gì để ầm ĩ”.
Có một nghịch lý là tuy nhiều người trong số chúng ta bị áp lực trước sự kì vọng của gia đình và xã hội, nhưng bản thân lại tiếp tục áp đặt sự kì vọng lên người khác. Chúng ta muốn chồng phải như thế này, con phải như thế kia, bạn bè phải như thế nọ. Sự kì vọng này có phải là sợi dây trói đối phương hay không thì chưa rõ, nhưng chắc chắn đó là sợi dây trói chúng ta tự cột chặt mình. Vì sao? Vì chúng ta đang vô tình ra sức kiểm soát những thứ không thuộc về mình, mà kết cục của việc này phần nhiều sẽ là sự thất vọng ê chề, sự cáu giận, bực tức, buồn bã, mệt mỏi.
Một dạng mất tự do về tinh thần khác được gây ra bởi căn bệnh “thích chứng tỏ”. Phàm là người ai cũng có mong muốn được công nhận hay được tôn vinh. Mỗi người sẽ có một cách để đạt được điều đó. Tuy nhiên có vẻ như cách nhanh nhất để hủy hoại tự do về tinh thần của mình là chạy theo những thứ vỏ bọc bề ngoài, phóng đại hay lấp liếm sự thật chỉ để mua những lời trầm trồ của đối phương. Chẳng hạn, có phụ huynh muốn nở mày nở mặt với hàng xóm nên ép con thi vào đại học danh tiếng, hay suốt ngày tâng bốc quá sự thật về con cái mình (rồi tha hồ nơm nớp lo sợ cái kim trong bọc lòi ra). Có cậu sửu nhi muốn lấy le với bạn gái nên mượn tiền bạn bè để bao cô nàng đi ăn nhà hàng 5 sao. Hay một nhóm bợm nhậu tranh giành nhau một cách khốc liệt với nhiều kĩ xảo tinh vi để thắng cuộc (hay thua cuộc) trong công cuộc trả tiền cho chủ quán. Và phần đông thế giới này đang rầm rập nay đổi xe, mai đổi điện thoại, mốt đổi áo quần giày dép, quyết chí không thua thằng nào con nào.
Hỡi những kẻ nô lệ trong thế giới tự do, khi nào bạn mới bừng tỉnh?