Người Đàn Bà Tàu

Một trưa ở Hà Nội.

Trời xám như thiếc chụp xuống những nóc nhà đen cặn và những ngọn cây trơ trụi. Gió rét thổi hun hút. Tôi vội vã ra ga Hàng Cỏ, xách một va li đầy sách báo. Đến vườn hoa Cửa Nam, tôi đương mê mải tưởng tới những cảnh vật sắp diễn ra ở đường trường thì phải dừng lại. Một dãy xe cao su và xe bò chồng chất đồ đạc ùn lại, chắn lấy ngang đường chờ một chuyến xe điện đi qua. Nhưng, khi hai toa tàu nọ vừa chuyển bánh thì ba cái ôtô bóng loáng ở sau đám xe bò và xe cao su liền rít còi, chạy vụt lên trước. Sự rối loạn tức thì trào lên. Tiếng xe đạp "ếp ếp" thất thanh, chuông bấm inh ỏi. Tiếng chửi gắt của những người ngồi xe tay bị chậm, nện chân xuống sàn xe thúc giục. Tiếng kêu thét của những người hàng quà gồng gánh và của những người mẹ líu ríu con cái. Và từ giữa đám huyên náo ấy, tôi thấy văng vẳng có tiếng reo của những trẻ con và người đi đường ùn ùn ở giữa phố đổ đi theo:

- Người Tàu chạy loạn!... Người Tàu chạy loạn!...

Tôi ngạc nhiên hết sức. Lần đầu tiên tôi thấy một đoàn người chạy giặc thật tuy tôi đã nhiều lần gặp nhiều đoàn từ Thượng Hải, Hồng Kông sang Đông Dương qua Hải Phòng nơi tôi ở, để tránh nạn chiến tranh của quân Nhật gây nên.

Không phải những "sếnh sáng" lụng thụng những áo lụa nhiễu, không phải những cái bụng khệ nệ trong những quần áo rất đắt tiền nhưng để trễ cả thắt lưng và tòi cả sơ mi ra; không phải những cái đầu tóc xù lên những đường sóng uốn điện và chải dầu thơm nhẫy, ngông nghênh, đú đởn như đi dự những cuộc chợ phiên; không phải những thân thể gần như lõa lồ đầy vàng kim cương, ngọc thạch; không phải những xe ôtô, xe cao su chất ngất những va ly, hòm da, chăn đệm và trên cùng nghênh ngang những cây đàn, những mặt bàn để đánh bài sừng, và những con chó bông Nhật Bản đeo cả vòng xích bạc.

Đây là những đám người xô đẩy nhau, cuống quýt, ngơ ngác trước những bọn cảnh sát Tây, mắt xanh gờm gờm nhìn, súng lục lấp ló trong những bao da đeo lệch bên sườn, và những xe đạp của chúng cứ lừ lừ như những xe bọc sắt chỉ chực chặn lấy, xông vào giữa người ta. Những đám người ấy còm cõi, xanh xám, quần áo ngắn nhuộm chàm, rách rưới, lấm láp. Những đám người ấy, kẻ thì đi không được kẻ thì chạy thở dốc lên, cuồng cuống kêu gọi nhau. Những đám người đó rất đông là trẻ con lếch thếch cứ ríu lại với nhau, và những đàn bà lưng địu con, tay vừa xách làn mây, xách khăn gói, lại còn gánh những quả mây, những hòm sơn da đen rách nát phải chằng chịt bằng các thứ dây dợ, nặng nề hơn cả gánh của những đàn ông. Còn những đàn ông thì lại còn rách hơn. Họ tuy cao lớn nhưng gầy gò và có vẻ mệt nhọc hơn, gánh những cái túi vải dày và những cái hòm gỗ nhỏ thủng vỡ đựng những dụng cụ làm việc mà tôi chỉ thấy nổi hằn lên nhưng không rõ là những đồ gì.

Tôi đã tự hỏi nhiều lần, không biết những người cha lam lũ và hàng mấy trăm đứa bé đầu trọc, chân không, sợ sệt quấn quýt bên những người mẹ xơ xác kia ở vùng nào bên Trung Quốc chạy sang? Và sang đây họ sẽ ở đâu, sẽ làm gì mà sống giữa cảnh người thất nghiệp và bần cùng đông vô vàn, giữa bao nhiêu sự đói khổ đang diễn ra khắp hang cùng ngõ hẻm, thành thị, thôn quê với bao nhiêu sự áp bức, bóc lột tàn bạo này?

Còi tàu dồn toa ở phía ga đã rúc lên gấp rút. Tôi không thể đứng lại nhìn và nghĩ thêm được nữa, phải rảo bước. Cùng với những bước gấp ấy, tâm trí tôi càng bừng bừng. Bên tai tôi cứ bập bùng những tiếng gọi, tiếng khóc, tiếng gắt của đoàn người nọ. Đặc biệt là những tiếng gọi và vẻ mặt hốt hoảng của một người mẹ đi sau chót, đã gánh một gánh nặng lại địu một đứa nhỏ gương mặt như tầu lá úa, cổ ngoặt ra, và còn dắt một đứa lớn, nó cứ mếu máo chùn bước lại.

- "Hoảng" à!... "Hoảng" à!... (1)

Người mẹ hổn hển gọi không ra tiếng, vừa giật giật cánh tay thằng bé mếu máo nọ. Những khi người mẹ cất tiếng gọi ấy, một thằng bé rụt đầu rụt cổ gánh hai giỏ mây to đi trước lại kêu:

- A má!... Chẩu phai phai à!... (2)

Người mẹ giọng nói càng hổn hển và nét mặt càng tha thiết hơn, bà đỡ hẳn cánh tay đứa con chậm chạp lên mà như năn nỉ:

- "Hoảng" à!... "Hoảng" à!...

-----

(1) Hoảng à! Hoảng à! (tên đứa con).

(2) Mẹ kìa! Đi mau lên.

⚝ ❖ ⚝

Tôi đã tưởng không thể nào lại gặp được người mẹ chạy giặc ấy. Và hình ảnh bà, gương mặt tròn, da nâu mai mái, mắt to một mí, lưng gù gù, quần áo chàm đặc và rách, - cái hình ảnh riêng biệt và quen thuộc của những người mẹ Hoa Kiều lao động làm ăn vất vả chung đụng với tôi ở bến tàu, ở các khu xóm thợ Thượng Lý và Hạ Lý của Hải Phòng ấy, tôi đã tưởng quên đi, lẫn đi, trong những đám hình ảnh khác. Nhưng không! Tôi đã được gặp người mẹ ấy lần nữa, và lần này còn đem cho tôi những cảm xúc và những ý nghĩ sâu mạnh hơn, rung chuyển tất cả tâm não tôi và in vào trí nhớ tôi những nét sắc và chói lòa như thép, như lửa.

Từ ngày tôi về Hải Phòng đến đó đúng sáu tháng. Tháng 6-1939. Một trong những tháng lịch sử của phong trào công nhân Bắc Kỳ, đặc biệt là ở Hải Phòng.

Ngòi chiến tranh lăm le bùng nổ. Giá sinh hoạt vọt lên gấp đôi, gấp ba. Nhất là nhà ở, gạo, củi và vải đắt không thể tưởng tượng được. Thợ lương một ngày không được bốn hào, mà ăn chỉ có cơm, rau muống chấm tý nước muối dầm me, dầm sấu cũng mất ba hào, ấy là không kể đồng diêm thuốc, nắm xôi. Ấy là không kể còn miệng ăn của vợ con, cha mẹ phải nuôi. Thấy chắc sự sống còn đói khổ nữa và bọn thống trị không những không cải thiện cho công nhân lại còn nhân lúc này chúng sẽ tăng giờ làm, bớt tiền lương, giảm thợ, trở lại những cúp phạt và đặc biệt sẽ đàn áp các tổ chức "ái hữu", các quyền tự do dân chủ bao năm đấu tranh mới được cởi mở chút ít... thấy chắc cái chế độ đế quốc còn đen tối hơn nữa và đời sống sẽ bị chúng nó dìm sâu nữa trong khủng bố, công nhân Hải Phòng nhất định cùng nhau chặn tay chúng lại.

Hơn năm nghìn công nhân Máy tơ đã nổ đình công. Yêu sách giữ vững tất cả những quyền lợi và đòi tăng lương theo giá nhà ở, giá gạo, thức ăn, nhất là với giá vải mà chính chúng bán tăng lên rất cao. Một hôm... hai hôm... cuộc đấu tranh kéo dài đến hôm thứ bốn mà bọn chủ vẫn không chịu giải quyết. Bốn hôm liền nghỉ việc, lương mất, công nợ ngập mặt, nhưng ai nấy đều vui vẻ ở nhà. Từ thợ đến đại biểu, từ người già đến các chị em đông con, đều bảo nhau kéo dài muốn bao lâu thì bao, kỳ tới được thắng lợi. Bất chấp cả mật thám và bọn chủ đe dọa bắt bớ, bỏ tù, bất chấp những chủ nợ là những cai thầu, những đội xếp tay chân của chúng thúc bách ghê gớm, nhiều gia đình tiền hết gạo không, chẳng còn cái gì cầm bán được, cũng vẫn không chịu đi làm.

Tất cả tinh thần đó đã làm sáng rực và sôi nổi hẳn lên bầu không khí than bụi của Hải Phòng. Đây, những thợ, nhất là những "phu", những "cu ly" ở các sở khác, lương lại còn ít hơn. Họ đã bao lần xin nào thanh tra lao động, nào đốc lý, nào báo chí can thiệp mà cũng không được một chút kết quả nào. Rút cuộc anh chị em cũng đã phải đình công, biểu tình rồi bị bắt, bị thải. Và bọn chủ thâm hiểm đã cất nhắc lên lương cho dăm ba xu nhưng chỉ tăng cho một vài tốp thợ, rồi lại càng bắt cai "ốp" việc hơn nữa, cúp phạt nhiều nữa, ngặt nghèo hết sức với các anh chị em đau yếu, sinh nở.

Nhưng lần này, cuộc đình công của hơn năm nghìn công nhân Máy tơ tổ chức càng chặt chẽ, quyết liệt hơn nhiều những cuộc trước. Cả thợ và cai ký đều nghỉ hết. Anh chị em đại biểu bao giờ cũng ở bên cạnh thợ, và thợ bao giờ cũng đông đúc không rời đại biểu. Các khoản yêu sách lương chính, lương phụ, tiền phụ cấp gạo đưa ra rất sát. Tất cả mọi gia đình công nhân đều đồng tình và tìm các cách giúp đỡ, khuyến khích lẫn nhau. Rồi khi nghe thấy chủ muốn điều đình nhượng bộ và anh chị em cũng rục rịch muốn nhận lời đi làm thì đại biểu gấp rút đòi phải ký kết ngay và hô hào anh chị em càng bình tĩnh hơn nữa.

Cuộc đình công đã thắng lợi hoàn toàn.

Máy tơ - người ta quen gọi nó với cái tên trước của nhà máy chạy tơ nhưng giờ hoàn toàn chạy sợi - Máy tơ thắng lợi! Máy tơ thắng lợi! Những tiếng trên đây đã ran ran khắp mọi nơi. Con bảo mẹ, vợ bảo chồng, chị bảo em. Người làm xưởng máy kháo giục người làm sở khác. Từ xó kho hàng, ngoài cầu bến, đến thượng tầng máy cái, từ trên phố vào tận cùng các xóm... những ý nghĩ đình công, đòi tăng lương, phụ cấp gạo đắt, bảo vệ những quyền tự do dân chủ đương âm ỷ trong tâm trí mọi người nay bùng hẳn lên sau khi nghe những tiếng vui reo kia.

... - Máy tơ thắng lợi! Máy tơ thắng lợi! Trong vòng tuần lễ, hết nhà máy này đến sở khác, bao nhiêu chỗ có công nhân làm nối tiếp nhau đình công hết: Sáu Kho, Tapi, Máy chai, hai sở chè Buynle và Côtơsích. Anh chị em Sáu Kho được tăng lương ngay. Giữa lúc này, tàu đi về, hàng hóa xuất cảng, đạn dược ôtô thuốc men của Mỹ của Anh chuẩn bị cho cuộc chiến tranh, đương mở hết tốc độ. Công việc liên miên, không còn biết giờ giấc, biết bao nhiêu người. Sáu kho vừa đình công, bọn chủ phải nhượng bộ ngay. Nhưng công nhân năm sở kia đã không được chủ xét qua bản yêu sách mà lại còn bị tấn công dữ dội.

Cuộc đấu tranh cũng lại kéo dài đến hôm thứ bốn. Lại những cảnh túng thiếu, công nợ, con cái nheo nhóc. Luôn bốn hôm, hàng giờ anh chị em đến gặp nhau trước Sở thanh tra lao động và Sở đốc lý, chia sẻ với nhau từng tin tức, từng đồng bạc của các nhà máy bạn ở Hà Nội, Gia Lâm, Vinh, Nam Định, Hòn Gai, Uông Bí gửi đến. Nhà gần, nắm cơm mời nhà xa cùng ăn. Đi nắng nôi, nhường nón mũ cho những người già, yếu, con mọn. Cuộc đấu tranh với bọn thống trị và tay sai của chúng không thể dễ dàng như một số người tưởng. Trước những mưu mô đàn áp và mua chuộc của quân thù hết sức phá hoại, trong hàng ngũ của anh chị em không thể tất cả đều trọn vẹn hăng hái hy sinh. Và không phải lúc nào cũng như lúc nào, công nhân có thể giằng lại những miếng cơm manh áo của mình bị bọn tham tàn kia bóc lột.

Nhưng dù thiếu thốn, cùng quẫn, dù bị một số người giáo giở, dù không thấy một tăm hơi gì ở những bàn giấy lạnh lùng kia nhả ra, gần hai ngàn công nhân của năm sở vẫn không chịu đi làm. Mỗi khi hai tiếng "đi làm" bắn đến tai họ thì lại ran lên những tiếng đáp lại:

- Không! Không!... Năm ngày, hai mươi ngày, hay một tháng nữa đói cũng tranh đấu.

- Đói! Tuy đói bây giờ nhưng đỡ đói đỡ khổ mãi. Đói khổ lâu nữa để tranh đấu còn hơn chịu tan rã, khốn cực với chúng nó.

Những chị công nhân, những anh trẻ và cả những bà cụ già cũng đứng lên nói với mọi người như thế. Có những câu dài hơn, kêu gọi nhau:

- Anh chị em! Chúng ta bị bóc lột đói khổ nhiều rồi, thế mà trong những bước đấu tranh đầu tiên này chúng ta không chịu đoàn kết, hy sinh nữa thì cái đời bán sức lao động tối tăm của chúng ta không bao giờ được giải phóng hết.

Bên những câu nói quyết liệt của những đại biểu còn có những câu thong thả khẽ nói thôi cùng những anh chị em tin cậy:

- Anh! Chị! Rồi cuộc chiến tranh sẽ nổ, vô sản ở các nước thuộc địa và cả các nước đi xâm lược còn trải nhiều cuộc đấu tranh gay go. Chúng ta sẽ còn phải tiến lên tổng bãi công, chống vũ trang khủng bố, tuần hành thị oai, chiếm xưởng, và điều kiện già dặn, chúng ta nổi cách mạng, cướp lấy chính quyền. Vậy chúng ta phải luyện tập, phải giữ vững tinh thần và hàng ngũ đấu tranh, xung phong mạnh mẽ ngay từ bây giờ.

Cuộc đình công đã sang ngày thứ sáu. Một buổi sáng mới bừng ánh mặt trời, gần hết công nhân năm sở kéo đến trước Sở thanh tra lao động để đòi cho đoàn đại biểu được tiếp nhận và bọn chủ phải đến đây giải quyết những bản yêu sách của anh chị em. Đó là những điều rất chính đáng trong cái lúc bọn thống trị, bọn chủ và tay chân của chúng chia tay nhau vơ vét tiền lãi cứ hết vạn này tiếp triệu khác, còn công nhân thì túng thiếu vô cùng.

Từng hàng năm, anh chị em đi từ phố nọ sang phố kia cũng vẫn không hết người. Già trẻ trai gái đều nắm tay nhau, bước đều như một đội lính. Tiếng nón mũ sàn sạt, những bước chân rào rào, những con mắt nhìn đăm đăm, lấp lánh. Trăm hàng như một, không một người cười nói.

Lập tức ở các ngả đường dồn về khu đó, xe đạp của cảnh sát liền tới tấp phóng đến bao vây các đầu đường. Có hàng chục tên đeo súng lục, cầm dùi cao su lăm lăm xông vào. Chúng nó hô anh chị em phải đứng lại, bắt tản đi theo mình. Tuy bị chúng nó ngắt ra làm mấy quãng và xô đẩy cho chúi bước lên nhau, anh chị em chỉ lộn xộn giây phút, sau lại bảo nhau tăm tắp thành hàng rồi mới chịu rẽ sang ngả khác.

Tôi theo chị em hai sở chè Buynle và Côtơsích quặt ra phố Ga. Tới đây, một ít chị em đi muộn - đồng hồ ga mới bảy rưỡi nhưng chúng tôi vẫn cho rằng muộn - đương hớt hải trên hè bên kia vội chạy sang nhập vào hàng. Ngoái trông lại chúng tôi thấy đoàn anh em Máy chai sắp đến Sở thanh tra lao động đã bị dồn mãi tít lên đường Tòa án và hình như anh em không những bị chúng xô đẩy bằng tay, bằng dùi cui mà còn bị những tên cảnh sát Tây lao xe đạp vào, đấm đá nữa.

Tiếng hô phản đối, tiếng thét, tiếng khua guốc nổi ầm ầm ngay lên. Bọn cảnh sát Tây càng rối rít, sấn vào đàn áp.

- Đi... đi... Alê... Côsông... Xalô. (3)

- Đi... đi... Giải tán... phải giải tán hết...

-----

(3) Giống lợn, đồ chó.

Hai tên đội xếp Tây càng thúc xe vào mọi người vừa mím môi chửi rủa, vừa quắc mắt ốp những tên đội xếp ta phải thẳng tay đàn áp như chúng. Hàng phố nhà nào nhà nấy đều đổ ra xem. Có mấy anh kéo xe, mấy người gồng gánh và mấy thanh niên học sinh cũng nhập nốt vào hàng biểu tình:

- Đi... đi... im... Côsông... Xalô...

Bỗng những hàng người chùn lại thành một đám đầy, đông nghịt, với những tiếng hô phản đối càng âm vang lên. Dưới bánh xe đạp của một tên đội xếp Tây sán vào, một chị bị đạp dúi xuống đường. Tức thì, cả đám người mở ra vây tròn lấy cả đội xếp và chị bạn nọ. Tên đội xếp vội vung tay, quăng bừa xe đạp vào đầu, vào mặt mọi người. Một chị khác nhảy luôn vào, giằng lấy xe đạp, đoạn cúi xuống xốc nách chị bạn ngã lên. Rũ ra như tàu lá úa, cái thân hình nọ vừa đứng lả vào người bạn, thì mắt mọi người càng hoa lên, cái huyên náo càng ngùn ngụt. Người bị nạn chính là chị công nhân Tapi có chửa đã theo anh chị em đi luôn mấy hôm nay. Mặt chị tái nhợt. Mắt đen bầm, nhắm nghiền. Một mảng bụng trắng căng trật ra ngoài cạp quần. Máu băng băng trên mặt đất.

Tên đội xếp Tây bị giằng lấy cái xe đạp không đánh đập được nữa, nó nhớn nhác nhìn những lớp người ngợp lên nó. Nó lại hét lên, sùi cả bọt mép. Nó chửi rủa, rồi huýt còi thất thanh, vừa luống cuống bấm khuy bao súng. Cái ôtô xám chuyên đi bắt người của Sở mật thám đã phóng đến. Đám người giãn ra. Một tên Tây khác ở trên xe nhảy xuống nắm lấy tay chị công nhân chết ngất, định lôi lên xe.

Một anh thợ - anh Ty bé nhỏ, làm ở nhà máy tơ giờ nghỉ tầm nhưng cũng đi dự đấu tranh - chồm ngay lên cửa xe, níu lấy chị bạn lại. Tên đội xếp Tây mới đến cố ý đánh tháo cho tên thủ phạm, liền giơ chân giày đạp thốc vào ngực anh Ty. Ty "hự" lên một tiếng, ngã vật xuống chân xe. Tên đội xếp đạp bồi thêm Ty một cái nữa cũng vào ngực, rồi lôi chị công nhân lên. Đám người lại chùn lại, bỏ tên đội xếp giữ xe đạp, quây lấy cái ôtô. Mấy chị khác lăn xả vào giữ lấy chị bạn mà họ biết thế nào bọn chúng cướp được đi thì sẽ làm biến hết tang tích nếu chị chết.

Tiếng huýt còi gấp hơn. Thêm không biết bao nhiêu đội xếp đạp xe đến. Và, quái gở, không hiểu ở đâu hiện ra hai tên lính lê dương và hai tên lính da đen hùng hục như lợn lòi xông vào. Những cánh tay lông lá của chúng văng vào làm tối tăm hết cả mặt mũi mọi người lại cùng với những giày đinh đá tràn đi, đạp tràn lên. Đám người rạp cả lại. Bọn đội xếp và lính lê dương sấn lên các người bị ngã, để chồm vào anh Ty và mấy chị cố ôm giữ lấy chị công nhân Tapi.

Tiếng kêu, tiếng hét chuyển cả một góc trời. Cả mấy chị đều bị hai tên lê dương và hai đội xếp Tây đạp bắn xuống đường, chỉ còn anh Ty vẫn ôm lấy chị bạn. Nhưng, sau khi bị tên đội xếp Tây thủ phạm đạp một cái nữa vào giữa mặt, anh Ty nhào nốt xuống đường... Nhưng cái xe xám vẫn chưa chuyển được bánh. Một loạt người khác lại lăn xả vào. Mấy chị khác lại ôm chầm lấy chị công nhân Tapi. Và, lần này đột nhiên có một cánh tay giơ lên, rung rung với bàn tay nắm chắc, hô những tiếng rất lạ làm mọi người ngước cả mắt lên:

- Tả tào khủng phu... Tả tào khủng phu... Cung dần xi ung ti mân thoen chê i thieo sin chiu tchu sân sang tô thủng trư ba. (4)

-----

(4) Đả đảo khủng bố; đả đảo khủng bố... Toàn thể anh chị em công nhân cứ phải đoàn kết cứu lấy đồng chí bị thương, cứu lấy đồng chí bị thương (chú thích của tác giả).

Không!... Rõ ràng với cặp mắt của tôi mở to vằng vặc nhìn giữa ban ngày lúc đó, tôi thấy nắm tay ấy giơ lên rung chuyển với những tiếng hô kỳ lạ nọ. Và đó là người mẹ tóc búi, quần áo vải xanh đặc rách rưới, địu một đứa bé gầy còm, xách một làn mây chằng buộc dây vải. Bà ở đầu đường chậm chạp đi đến, đăm đăm nhìn đám đông, rồi bỗng vụt qua đường chen vào chỗ ôtô và cố dướn người lên hô:

- Tả tào khủng phu... Tả tào khủng phu... Thoan chê thieo sin chu tchu sang tô thủng trư ba!

Cùng với tiếng hô trên đây, những tiếng hô "Đả đảo khủng bố" "Đả đảo khủng bố" càng cuộn lên, mọi người mặc kệ cả đấm đạp, mặc kệ cả những chày cao su, cả súng lục, mặc kệ cả những giằng xé; càng lăn sả vào những chiếc xe đạp và những tên cảnh sát đè sấn lên họ, giày nghiến lên họ mà chà đạp. Không thể làm gì hơn được với cả cái khối người quấn lấy nó, lợi dụng lúc lộn xộn, cái xe ôtô xám đành lùi bánh, rồi bẻ lái chạy thẳng. Chị công nhân Tapi đã kéo vào được giữa đám anh chị em cùng với anh Ty máu đầy mặt, bước lả đi trong những cánh tay của mấy anh thợ già và mấy chị công nhân trẻ tuổi. Cả hai tên lính lê dương, hai tên lính da đen, cả những tên đội xếp Tây đều phải lùi lại. Còn tất cả anh em lại lên cả bờ hè, từng hàng, từng hàng lại mở ra, tràn ra con đường Sông Lấp đi về phía đường Đốc Lý để tập trung với các đoàn khác.

Không! Cả hai sở chè, cả Nhà máy Tapi và Nhà máy tơ đều không có người mẹ kia làm, và, tất cả những anh chị em biểu tình hôm ấy đều không biết bà là ai cả! Chỉ có tôi. Tôi được biết bà là một người trong những đoàn dân Trung Quốc xơ xác ốm yếu, dìu díu nhau chạy nạn tàn sát của giặc Nhật sang Việt Nam, và, tôi đã gặp bà ở gần ga Hà Nội, một buổi trưa u ám, lạnh lẽo, bọn cảnh sát thực dân súng đạn sẵn sàng áp tải những người nọ đến chỗ tập trung không khác gì đối với những tù tội hay những dân chúng mà chúng vây bắt vậy.

Chỉ có hai lần thoáng qua thôi nhưng hình ảnh ấy, cái sống lưng còng còng, bộ quần áo xanh chàm rách và, đôi gò má cao hốc hác và đôi mắt to một mí kia nói lên bao nhiêu đau khổ của những người mẹ Trung Quốc lao động nghèo đói càng thấm thía trong tâm tưởng tôi.

Người mẹ Trung Quốc địu con và chạy giặc tôi được gặp!

Người mẹ ở một nước có những trận lụt, đói và dịch tễ giết hàng ba, bốn triệu nông dân và luôn luôn bị những vó ngựa, gươm súng của bọn địa chủ, quân phiệt thống trị và bọn xâm lăng bắt tay nhau, thi nhau cướp phá, hãm hiếp, bắn giết kia! Người mẹ ở một nước có Quảng Châu công xã...

Người mẹ cần lao tha hương nào vậy? Người không phân biệt tiếng nói, quê hương và đất nước, đã giơ cao nắm tay cùng với nhân dân lao động Việt Nam đấu tranh. Nhân dân lao động Việt Nam quyết mãi mãi giữ chặt lấy nắm tay ấy, và đấu tranh cho đến toàn thắng...

8-1939