Chương 12 TÌNH HÌNH CHUNG VÀ SỰ ĐẠI BẠI NHƯ TIỀN ĐỀ CỦA NHỮNG CƠ HỘI MỚI-SỰ DỊCH CHUYỀN CỦA PUTIN TỪ SAINT PETERSBURG VỀ MOSKVA
Công việc của Vladimir Putin ở Saint Petersburg năm 1996 cũng không tốt lắm. Phía trước là cuộc bầu cử chính quyền địa phương. Putin nằm trong số những người tổ chức cuộc vận động tranh cử cho người đỡ đầu mình, Thị trưởng Anatoly Sobchak. Nhưng ông này cuối cùng lại thua với một cách biệt không lớn. Người chiến thắng là Vladimir Yakovlev, cựu đồng nghiệp của Putin trong chính quyền thành phố, đã đề nghị Putin tiếp tục nhiệm vụ nhưng không làm cho Sobchak, mà cho ông ta. Vì những lý do trung thành, Putin đã từ chối. “Tôi nằm trong số những nhân vật tin cậy thân cận của Sobchak và sau thất bại đó, chúng tôi chịu cảnh thất nghiệp. Rõ ràng, ở Petersburg, tôi không tìm được việc làm khác”, ông nói. Ông lui về nhà nghỉ vài tuần, liếm láp vết thương và bắt đầu tìm việc mới.
Thậm chí nhiều năm sau, trong cuộc đàm đạo với chúng tôi ở London, Berezovsky đã lắc đầu không hiểu khi nói về quyết định của Putin. “Tôi rất ngạc nhiên khi ông ta khước từ làm việc cho thị trưởng mới. Ông ta nói với tôi rằng chưa sẵn sàng thay đổi vị thế của mình”, Berezovsky nói “sự thiếu linh hoạt như thế thật xa lạ với ông ta”.
Qua một thời gian, Putin nhận được đề nghị từ điện Kremlin và cuối mùa hè, ông chuyển về Moskva. Cựu đồng nghiệp của ông ở Saint Petersburg - Aleksey Kudrin - làm việc trong Phủ Tổng thống và quan tâm tới ông. “Tôi là phó Chánh Văn phòng Tổng thống và biết Putin đang tìm việc. Khi đó, tôi nói với Anatoly Chubais, một người quen ở Petersburg của họ, và tất cả êm xuôi”, Kudrin nhớ lại. Trong bộ máy điều hành của Tổng thống có một chỗ trống, và Putin trở thành người chịu trách nhiệm về các vấn đề bất động sản nhà nước. Ông trụ ở sân sau, nhiệt tình quan sát dòng chảy của những quá trình chính trị, nhận biết ai có ảnh hưởng tới việc đưa ra quyết định và ai thì không. Ba năm nữa trôi qua, ông trở thành Thủ tướng chính phủ Liên bang Nga. Và nửa năm sau đó - là Tổng thống.
Boris Yeltsin, người bị Putin thay thế vào tháng 5-2000, cũng đã đấu tranh cho chức vụ của mình trong năm 1996 định mệnh. Vì cuộc chiến kéo dài ở Chechnya, vì những gian lận được tiết lộ và cuộc cải cách ghê tởm mà mức ủng hộ đối với ông sụt giảm mạnh. Kết quả các cuộc thăm dò đơn giản là thảm họa. Trong bảng xếp hạng, Gennady Zyuganov, ứng viên của Đảng Cộng sản và là đối thủ mạnh nhất của Yeltsin trong cuộc bầu cử tổng thống mùa hè tới, dẫn trước với khoảng bứt phá lớn. Năm năm sau sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản, như một ứng viên của học thuyết quốc gia, ông ta là người mà phe “đỏ” đặt hy vọng, hứa hẹn sự ổn định và trở về những thời kỳ tốt đẹp. Mức ủng hộ Yeltsin dao động từ 3% đến 5%, tuột xuống hạng tư, còn Zyuganov đạt 20% chiếm hàng đầu. Đảng của ông ta giành được kết quả tốt đẹp trong các cuộc bầu cử quốc hội trước đó (106).
Kết quả các thăm dò và phát biểu tự tin bất ngờ của ứng viên đội cận vệ cộng sản cũ tại Diễn đàn Kinh tế Thế giới ở Davos đả lôi kéo sự chú ý của ông chủ các tập đoàn phương Tây. Các nhà quản trị hàng đầu đã thảo luận với tổng thống tiếp theo khả dĩ của nước Nga, mặc dù các nhóm gắn với đồng vốn lớn không thích thú gì những người cộng sản. Boris Berezovsky và các nhà tài phiệt còn lại cũng đang lang thang trong cuộc làm việc danh giá này ở ngọn núi Thụy Sĩ, cảm thấy âu lo và ngay lập tức thoả thuận tiến hành cuộc họp khủng hoảng. Ngoài Berezovsky, toàn bộ nhóm mà ông triệu tập còn có những ngôi sao đang lên trong giới doanh nhân như Mikhail Khodorkovsky, Vladimir Potanin, Mikhail Fridman, Vladimir Gusinsky... Cái liên kết họ, ngoài tiền tỉ, còn là sự căm ghét nhau sâu sắc. Nhưng hầu như mỗi người trong số bảy quý ông này, những người đã gặp Boris Yeltsin hồi tháng 3, đều kiếm lợi từ chương trình quốc gia tái phân phối tài sản, và họ có cái để mất. Nếu Đảng Cộng sản thắng trong cuộc bầu cử, tân Tổng thống Ziuganov nhiều khả năng sẽ bãi bỏ các kết quả tư hữu hóa. Sự hoảng sợ đã buộc các tỉ phú phải cùng nhau hành động. “Những người cộng sản sẽ treo chúng ta lên cột đèn. Nếu chúng ta không thay đổi tình hình bây giờ, thì tất cả sẽ quá muộn”, Berezovsky nêu lên tâm trạng bao trùm cả nhóm. Tình hình còn bi đát hơn bởi sức khỏe của Boris Yeltsin đang xấu đi: tim ông ta có vấn đề.
Họ hứa với Tổng thống đương nhiệm sẽ chi hàng triệu đô la cho chiến dịch tranh cử của ông và tổ chức một bộ tham mưu đặc biệt gồm những chuyên gia tốt nhất. Đó là một kiểu phẫu thuật động mạch vành, có điều là trong lĩnh vực tài chính. Quỹ tư nhân, được sáng lập để bầu lại Yeltsin, mang cái tên thích hợp: “Trung tâm bảo vệ tài sản tư nhân” (107). Các nhà tài phiệt cử vào chức vụ lãnh đạo trung tâm này người bảo đảm vị thế cho họ mà họ đã nhiều năm tin tưởng hợp tác. Giờ nhiệm vụ của ông ta là không để họ mất những đồng tiền này lần nữa. Người cứu nạn đó tên Anatoly Chubais, cựu Bộ trưởng Tài chính thời Yeltsin và là kiến trúc sư của cuộc tư hữu hóa quốc gia. Ông ta sẽ tiến hành cuộc vận động tranh cử, và cuộc chiến sẽ bẩn thỉu.
Chính quyền và các phương tiện truyền thông đại chúng
Các nhà tài phiệt liên kết sức mạnh và đặt cược vào các phương tiện truyền thông đại chúng. Đế chế của Boris Berezovsky gồm “Kênh Một - ORT” và các tờ báo kết liên minh với tập đoàn Gusinsky Media - Most và kênh NTV của ông ta. Kênh chính phủ RTR cũng tham gia liên minh hết sức hùng hậu này để vào cuộc thập tự chinh chống Gennady Zyuganov và Đảng Cộng sản Liên bang Nga. Những nhà báo nổi tiếng nhất, chẳng hạn như Igor Malashenko ở NTV, chuyển sang đội truyền thông cho Tổng thống. Vấn đề kết quả bầu cử được thổi phồng lên thành quyết định định mệnh cho cả nước Nga. Ở Đức và Hoa Kỳ, Helmut Kohl và Bill Clinton cũng quan tâm tới sự hồi sinh giả định của chủ nghĩa cộng sản. Yeltsin - đó là con đường tiến vào tương lai dân chủ, Zyuganov - đó là sự trở lại quá khứ tối tăm. Châm ngôn là như thế. Từ Hoa Kỳ, các chuyên gia truyền thông trước bầu cử bay sang. Trong vòng vài tháng tiếp đó, họ lập trại ở Khách sạn Tổng thống tại Moskva và lên kế hoạch vận động truyền hình. “Cứu Boris” - tuần san tin tức Time ngay sau bầu cử đã gọi như thế khi nói về sứ mệnh thành công của nhóm cố vấn Hoa Kỳ trong cuộc chiến giành quyền lực Moskva và in trên trang bìa ứng viên, được mô tả như người say chiến thắng Boris Yeltsin với cờ Mỹ trong tay (108).
Vấn đề không chỉ bó hẹp trong những cuộc tư vấn chuyên nghiệp. Các nhà tài phiệt đã chi hàng trăm nghìn đô la để mua các nhà báo Nga. Báo chí vì cuộc khủng hoảng thường trực đã sống thật khó khăn. Thật sự là không có quảng cáo, không có người đặt báo. Trong khi đó lại xuất hiện mô hình kinh doanh đối trọng. Bình luận về sự suy đồi nghiệp vụ, tờ New Yorker đã viết: có thể đặt những bài báo tích cực như đặt pizza ở nhà hàng kề bên, “thậm chí là trên những tờ báo tốt nhất”. Vấn đề chỉ là giá cả. Trên tờ Washington Post xuất hiện bài báo nhan đề “Yeltsin đã trả bao nhiêu tiền cho việc đưa tin tích cực về cuộc vận động tranh cử?” (110). Một số nhà báo viết những thông tin có lợi cho Yeltsin và cố ngăn chặn thất bại của ông ta không chỉ vì tiền, mà còn vì niềm tin của họ. Và vì nỗi sợ hãi rằng sự tự do vừa có được của các phương tiện truyền thông có thể lần nữa sẽ bị thay đổi bằng nạn kiếm duyệt cộng sản như thời Liên Xô. Các nhà nghiên cứu Đại học Harvard phân tích việc đưa tin bầu cử của các phương tiện truyền thông và thống kê được: trong vòng một của cuộc bầu cử đã có 492 tài liệu truyền hình tích cực về Yeltsin và 313 tài liệu truyền hình tiêu cực về Zyuganov (111). Từ đầu chiến dịch bầu cử, IMF đã tuyên bố nước Nga có thể dựa vào thêm một khoản tín dụng đô la bạc tỉ (112).
Chiến dịch diễn ra thành công, Yeltsin, người mà tưởng như trong hoàn cảnh vô vọng, đã cất cánh từ vị trí thứ tư lên thứ nhất. Ngày 3-7-1996, Tổng thống được bầu lại với 54% số phiếu, Gennady Zyuganov được 40%. Boris Berezovsky đã đạt được mục tiêu là trở thành “người tạo ra vua” nhờ sự hỗ trợ của các phương tiện truyền thông. “Chúng tôi đã lấn át những người cộng sản nhờ sự hỗ trợ của vũ khí - truyền hình, để tiếp tục cuộc cải cách của chúng tôi”, ông đã mô tả chiến thắng của mình như thế. Trả lời phỏng vấn Thời báo tài chính, ông vạch ra những kỳ vọng tiếp theo của mình: “Chúng tôi, bảy doanh nhân giàu nhất, đã bỏ số tiền khổng lồ vào chiến dịch bầu cử của Yeltsin, đã thuê Chubais làm người điều hành nó và bảo đảm chiến thắng. Giờ đây, chúng tôi phải thu hoạch thành quả của mình - chiếm các vị trí chủ chốt trong chính phủ” (113).
Đầu tiên, chủ nhà băng - tỉ phú Vladimir Potanin - nhận chức Phó Thủ tướng và cùng với đó là khả năng tác động lên tiến trình tư hữu hóa tiếp theo, sau đó ông ta được thay thế bởi Anatoly Chubais - người cùng lúc cũng đứng đầu Văn phòng Tổng thống và cầm lái điện Kremlin. Berezovsky trở thành Phó Chủ tịch Hội đồng An ninh Quốc gia. Mikhail Khodorkovsky, trùm tư bản dầu hỏa, tiếp tục xây dựng đế chế của mình bằng tiền nhà nước, mô tả chương trình của các nhà tài phiệt trong những năm sắp tới trên báo Độc lập của Berezovsky: “Doanh nghiệp có lãi nhất ở Nga - đó là chính trị. Và nó sẽ mãi là như thế. Chúng tôi ở đây bắt thăm với nhau xem ai sẽ tham gia chính phủ. (...). Lần sau sẽ là người khác” (114).
Thế nhưng, Vladimir Putin cũng rút ra một kinh nghiệm quan trọng từ cuộc bầu cử này. Các phương tiện truyền thông đại chúng đã tạo ra những thế giới mới, trong đó họ không cần phản ảnh thực tế, và trong kinh doanh chính trị, họ được sử dụng như một loại vũ khí hiệu quả. Các nhà tài phiệt không để ý đến một con người bình thường từ Saint Petersburg, chuyển sang Kremlin vào chức vụ hành chính cao nhất từ bắt đầu nhiệm kỳ tổng thống thứ hai [của Yeltsin]. Vladimir Putin đã vài lần giao tiếp với tầng lớp tinh hoa Moskva này, nhưng tạm thời chỉ quan sát họ từ xa. Trong thời gian tới, ông sẽ làm quen với họ gần hơn. Ông học nhanh. Công việc ở Kremlin là một khóa học chuyên sâu cho ông, cho phép ông nhanh chóng tìm hiểu tất cả thông tin và kỹ năng cần thiết trong việc đối phó với quyền lực và những hoàn cảnh thực tại. Sau khi phục vụ trong KGB, làm việc ở nước ngoài và tham gia chính trị ở cấp thành phố, với Putin, chính quyền tổng thống trở thành sân tập cho giai đoạn cuối cùng của khóa đào tạo trước khi đảm nhận chức vụ người đứng đầu nhà nước.