- 15 - TIÊU CHẢY

HỎI: Tôi vừa đi du lịch xa về; ngày cuối ở nước ngoài tôi bị tiêu chảy nặng, hiện giờ đã đỡ nhưng hai tuần nay vẫn tiếp tục bị tiêu chảy ngày 4-5 lần. Mỗi khi uống sữa hay ăn đồ mỡ lại bị nặng hơn. Xin bác sĩ cho biết những nguyên nhân nào gây bệnh tiêu chảy cách chữa trị và phòng ngừa ra sao? Vũ Đ. K. ĐÁP: Tiêu chảy là một trong những bệnh quan trọng tại các xứ chậm tiến như Việt Nam hiện tại, nhiều xứ Á châu khác hay như tại Mexico và các xứ Mỹ châu La tinh. Đi du lịch tại các vùng này dễ bị mắc bệnh tiêu chảy do vấn đề vệ sinh không cẩn thận, thường bệnh nhẹ và ngắn hạn, tuy nhiên một số trường hợp có thể bị nặng và kéo dài khá lâu. Những nguyên nhân nào gây ra tiêu chảy? Mỗi ngày trung bình một người hấp thụ khoảng hai lít nước trong đồ ăn và thức uống, các cơ quan tiêu hoá như tuyến nước bọt, bao tử, mật, tụy tạng, ruột non tiết ra khoảng bảy lít các dịch tiêu hoá giúp cho việc biến dưỡng thực phảm. Chín lít nước này sẽ được hấp thụ lại gần hết trong ruột non và chỉ còn một lít nước đi qua ruột già. 80 – 90% số nước này sẽ được màng nhầy ruột già hấp thụ lại và chỉ còn khoảng dưới 100 - 200 cc nước được bài tiết với phân ra ngoài. Tiêu chảy xảy ra khi số lượng nước và phân mỗi ngày nhiều hơn 200 grams nếu không ăn nhiều đồ rau cỏ và xảy ra trên 4, 5 lần một ngày. Nguyên nhân như vậy là vì nước không được hấp thụ lại do ruột già bị viêm, hoặc do trong ruột già có những chất gây ra tác dụng thấm thấu (osmotic) như trường hợp người uống sữa không tiêu hoá được, sữa chạy xuống ruột già trở thành dung dịch thấm thấu làm nước không được hấp thụ lại trong ruột già. Ruột già khi bị viêm có thể sẽ bài tiết ra thêm nước và các chất điện giải, tế bào màng nhầy bị chết v.v... Ngoài ra một số người bị những bệnh làm cho ruột già co thắt bất thường làm ngăn trở sự hấp thụ nước nên cũng hay gây ra tiêu chảy. Người khoẻ mạnh bình thường bỗng dưng bị tiêu chảy, nhất là trong khi đi du lịch hay vừa về từ các xứ chậm tiến, nguyên nhân thường nhất là do ruột già bị viêm vì nhiễm trùng. Ngoài tiêu chảy những triệu chứng đi kèm gồm có sốt, nhức đầu, đau nhức trong người, mệt mỏi, buồn nôn v.v..., tuy nhiên đây chỉ là những triệu chứng thường thấy khi bị nhiễm trùng. Lý do nhiễm trùng vì vệ sinh không cẩn thận, ăn uống đồ ăn không được sát trùng kỹ lưỡng. Nếu bị tiêu chảy trong vòng 12 tiếng sau khi ăn đồ hư, thường là độc chất của vi trùng Staphylococcus tiết ra. Nếu bị tiêu chảy muộn hơn trong vòng 2, 3 ngày sau khi trúng thực, vi trùng loại Salmonella thường là nguyên nhân. Vi trùng này nếu thuộc loại Salmonella typhi có thể gây ra bệnh thường hàn làm sốt nặng, có thể lủng ruột và có thể bị tử vong. Vi trùng Shigella Aexneri gây ra tiêu chảy loại kiết (Shigellosis) làm tiêu chảy có máu, đi cầu bị đau. Các loại vi trùng kể trên thường xâm nhập màng nhầy ruột già, làm lở loét và chảy máu nên đi cầu thường có đàm và máu. Một loại vi trùng quan trọng khác gây ra tiêu chảy là vi trùng Vibrio cholarae gây ra bệnh dịch tả (cholera). Loại này đặc biệt chỉ bám vào lớp ngoài của màng nhầy, không xâm nhập tế bào, tuy nhiên tiết ra độc chất làm ruột non bài tiết ra nước và điện giải (electrolytes) rất nhiều. Tuy thế cơ cấu của tế bào và màng nhầy hoàn toàn bình thường. Người bệnh bị tiêu chảy liên miên và chết vì mất quá nhiều nước và chất điện giải. Lý do này giải thích tại sao chữa trị bệnh này chính yếu là phải cho nước đầy đủ hoặc truyền nước biển, hoặc cho uống dung dịch có đường, muối và chất potassium để thay thế số lượng nước bị mất vì tiêu chảy. Người bị dịch tả có thể mất một lít nước trong vòng một giờ trong ngày đầu bị bệnh nên nếu không cho nước đủ, người bệnh có thể chết vì bị kích xúc do mất nước gây ra. Một loại vi trùng khác làm tiêu chảy do độc tố (enterotoxin) là vi trùng Escherichia coli. Vi trùng này thường người nào cũng có ở trong ruột không gây ra bệnh, tuy nhiên có một ít nhóm vi trùng có khả năng tiết độc tố làm tiêu chảy. Những người đi du lịch từ Hoa Kỳ sang chơi Mexico hay bị tiêu chảy do độc tố của loại vi trùng này gây ra làm tiêu chảy nhẹ, ngắn hạn trong vài ngày gọi là bệnh tiêu chảy Montezuma’s revenge. Montezuma là ông vua cuối cùng của giống dân Aztec ở Mexico bị người chinh phục Tây Ban Nha giết chết nên khách du lịch từ Hoa Kỳ sang chơi đi về bị tiêu chảy đặt tên cho bệnh này là bệnh do Montezuma trả thù! Ngoài vi trùng ra, một trong những nguyên nhân thường nhất của tiêu chảy là cực vi trùng. Tiêu chảy loại này thường nhẹ, kéo dài từ 1 đến 3 ngày, phần nhiều do ruột non bị xâm nhập, màng nhầy của ruột già vẫn bình thường nên chỉ có tiêu chảy nước, không có máu. Cực vi trùng loại Norwalk và loại rotavirus hay gây ra bệnh tiêu chảy nhẹ này, không trị liệu cũng tự khỏi. Tại Việt Nam, tiêu chảy do ký sinh trùng Amib, tên khoa học gọi là Entamoeba histolytica, gây ra bệnh kiết lỵ vẫn còn là nguyên nhân quan trọng. Trùng Amib thường ít gây ra triệu chứng mặc dù tồn tại trong ruột già của số lớn dân chúng tại các xứ chậm tiến. Con số này có thể lên đến 50% dân số, tuy nhiên chỉ có một số rất ít có triệu chứng kiết lỵ. Phân thường có đàm và máu. Đôi khi bị nóng sốt, đau bụng và đi cầu đau, ra máu tươi. Bệnh có thể tự bớt rồi bị đi bị lại, kéo dài năm này qua năm khác. Một Ít trường hợp hiếm có, trùng amib chạy vào gan làm gan sưng lớn, cứng, dễ gây ra nhầm với ung thư gan. Tại Việt Nam trước đây, với thử nghiệm định bệnh khó khăn, các người bệnh này đều được chữa với thuốc trị trùng amib là Flagyl. Nhiều người tưởng là bị ung thư gan, chữa với thuốc Flagyl thấy công hiệu, thực sự là do trùng amib làm abcès trong gan. Dĩ nhiên, ở Hoa Kỳ hiện tại, việc định bệnh và phân biệt hai loại bệnh này dễ dàng hơn nhiều. Vấn đề chữa trị bệnh tiêu chảy tùy thuộc vào định bệnh loại nhiễm trùng nào. Nếu do cực vi trùng, không cần phải chữa trị, sau vài ngày sẽ khỏi. Nếu do nhiễm trùng sau khi ăn đồ ăn hư hỏng, thường cũng chỉ bị nhẹ không cần phải uống trụ sinh. Tiêu chảy do các loại độc tố của vi trùng Escherichia coli nếu bị nhẹ chỉ cần uống Pepto-Bismol bán không cần toa như trường hợp du lịch tại Mexico chẳng hạn. Có thể dùng thêm Immodium AD bán không cần toa nếu chưa hết nhanh. Tiêu chảy do vi trùng Salmonella thường cũng bị nhẹ không cần trụ sinh. Dĩ nhiên nếu bị loại Salmonella typhi là vi trùng thương hàn là bệnh nặng cần phải nhập viện để chữa trị. Loại vi trùng Shigella gây ra tiêu chảy loại kiết thường phải dùng thuốc loại Bactrim để trị. Cũng như một ít trường hợp tiêu chảy do vi trùng Escherichia coli, nếu bị nặng sẽ kéo dài lâu cũng phải cần thuốc trụ sinh loại này. Người Việt Nam dễ bị phản ứng với thuốc Bactrim nên khi dùng phải cẩn thận, nếu bị phản ứng không tốt (side effects) như ngứa ngáy, nổi mề đay, sưng khớp xương, sốt v.v. .. phải ngưng ngay và đổi sang trụ sinh khác. Bệnh dịch tả là bệnh nặng, nếu bị cần phải nhập viện để chữa trị và truyền nước như đã nói ở trên. Vi trùng này thường trị bằng Tetracyline. Bệnh kiết lỵ do trùng Amib có thể trị bằng thuốc Flagyl kèm với thuốc Iodoquinol hay Tetracycline, loại Emetine nếu bị nặng. Tóm lại, tiêu chảy có thể do rất nhiều nguyên nhân khác nhau gây ra. Trên đây là những trường hợp tiêu chảy cấp tính do nhiễm trùng. Tiêu chảy kinh niên thường do nhiều nguyên nhân khác về đường tiêu hoá phải khám nghiệm và làm nhiều thử nghiệm mới có thể định bệnh đuợc. Phòng ngừa bệnh tiêu chảy khi đi du lịch xa và tại các xứ chậm tiến, tốt nhất là giữ vệ sinh cẩn thận, tránh các thứ đồ ăn không được sạch sẽ. Nếu bị nhẹ, Pepto Bismol và Imodium là các thứ thuốc có thể tự dùng, tuy nhiên nếu bị nặng và có nhiều triệu chứng khác, cần phải đi khám nghiệm ngay, về chích ngừa, hiện nay có thuốc chích ngừa cho dịch tả (cholera), và thuốc chích ngừa thương hàn (typhoid fever), thường phải chích làm hai lần cách nhau một vài tuần. Công hiệu được khoảng 40 đến 60%, và chỉ ngừa được khoảng 4 đến 6 tháng trong trường hợp bệnh dịch tả, vì thế vấn đề giữ vệ sinh vẫn là cách ngừa quan trọng nhất.