Tây đi xe đạp Christine Buckley

“Xe đạp là phương tiện vận chuyển văn minh nhất mà con người biết được. Những dạng chuyên chở khác ngày càng trở nên ác mộng hơn. Chỉ còn xe đạp là trong tâm còn thuần khiết.”

(Iris Murdoch, Đỏ và Xanh)

Bạn hãy nhắm mắt lại và gọi lên một hình ảnh hoặc một ấn tượng cảm quan duy nhất chụp bắt được cái tinh túy về Việt Nam của bạn. Thứ bức tranh mà bạn gợi ra cho chính mình khi bạn ở xa và nhức nhối nỗi nhớ nhà.

Cái gì đến với tâm trí bạn? Phải chăng là một tô phở tỏa hơi, một thửa ruộng lúa xanh rờn sau cơn mưa bão, một cánh đồng hoa dại ở Đà Lạt, hay tiếng rao thân quen của người bán hàng dạo trên đường phố? Có ai hình dung ra bóng dáng một cô nữ sinh thong thả đạp xe, tóc buông xõa lưng phủ chiếc áo dài trắng không vương chút âu lo trên đời?

Có chi xảy ra được với cô gái đó và cái thế giới thung dung mà cô trú ngụ?

Tôi đã sống ở Việt Nam gần được hai năm. Tôi có thể nói được tiếng Việt và đã hội nhập vào cái xã hội này trong mức độ của một cô gái da trắng. Nhưng thú tiêu khiển ưa chuộng nhất của tôi đã làm vướng lối sự hòa đồng kia. Ngay chính sự tồn tại của nó cũng bị lâm nguy vì những thái độ và giá trị đổi thay cấp tốc trong một thành phố Sài Gòn đang đổi mới bằng mọi giá.

Tôi lớn lên trong một đô thị, chưa từng có một chiếc xe hơi, và đã luôn luôn chọn xe đạp làm phương tiện vận chuyển chính yếu trong mọi thành phố tôi đã gọi là nhà mình cho đến nay: New York, Sydney, Paris. Vậy nên tôi đã nghĩ Sài Gòn cũng chẳng có gì khác khi tôi di chuyển từ đồng bằng sông Cửu Long lên đây hơn một năm về trước. Vậy mà từ đó đến nay tôi đã bị chế giễu, quấy nhiễu, la ó, và nhiếc móc chỉ vì dấn thân vào thứ hoạt động không đe dọa, không ô nhiễm này của mình.

Nếu bạn ngạc nhiên thì tôi xin giãi bày: tôi biết luật lệ giao thông của xứ sở này, và tôi tuân thủ chúng. Tôi tránh lối của xe vận tải và chưa từng ngưng giữa đường phố Lê Lợi khi có đèn xanh để trả lời điện thoại di động. Tôi tránh không cắt ngang luồng xe cộ đang chạy tới và không đi trái ngược đường dù chỉ để tới mục tiêu sớm được ba giây đồng hồ. Tôi ngừng lại khi có đèn đỏ, ngó cả hai chiều trước khi nhập vào đường lộ và ra hiệu khi sắp sửa quẹo. Và như thế, tôi bị rầy la và thù ghét - chỉ cùng lắm là được tha thứ - bởi chính những người niềm nở đón chào tôi tại văn phòng, bàn ăn, và đình chùa của họ. Cung cách người dân Sài Gòn xử sự trên đường lộ thì hầu như không thể hòa giải với phong độ gương mẫu của họ trong gần như mọi mặt sinh hoạt khác.

“U buồn thì không thích hợp với việc đạp xe.”

• James E. Starrs, Người đạp xe có văn học

Tuần lễ vừa qua tôi cố tìm cách đậu xe đạp của mình trong khoảng bên ngoài tòa nhà Diamond Plaza, nơi tôi tính viếng thăm một người bạn trong văn phòng của bà ta. Tôi đưa xe lên khỏi lòng đường, mỉm cười và hỏi bằng tiếng Việt xem phải để xe đạp ở đâu. Người quản lí bãi đậu xe, bận rộn đếm xấp tiền, chẳng bận ngó lên nhưng cũng gượng nhếch mép khi thấy chiếc xe đạp. Bà giơ tay phác một cử chỉ, có thể là chỉ về phía sau bãi đậu xe hoặc là xua tôi đi.

Tôi ngoan ngoãn theo lối về “khu thua thiệt”, tức góc xa nhất của bãi đậu dành cho mọi thứ xe cộ rẻ tiền. Mọi quán ăn, quán cà phê hào nhoáng, và trong trường hợp này là bãi đậu đều có một khu vực như thế. Nếu bạn diện một điện thoại cầm tay trị giá 1.000 đô và một xe gắn máy 10.000 đô, một tiếp viên sẽ mỉm cười đón xe của bạn và dành cho nó một chỗ kiêu hãnh ở phía trước; như thế bạn tha hồ phô trương và không phải đi xa. Còn đám chẳng ra gì như tôi thì phải tự tìm lối mà đi.

Khi để xe xong, tôi hỏi phiếu giữ xe, và được người ta nhăn mặt bảo cho biết rằng không hề có phiếu cho xe đạp, khiến bọn nhân viên bao quanh cười rộ lên, bấy giờ họ đã tụ tập lại để ngó chòng chọc vào con người nước ngoài lắm chuyện. Người giữ tiền ở quầy nói: “Chúng tôi không tính tiền gửi xe đạp của cô. Vậy thì đưa phiếu giữ xe làm gì?” Tôi mỉm cười và nói tôi sẵn sàng trả tiền giữ xe, nhưng có một giấy biên nhận nào đó - bất kể loại gì - dù chỉ một mẩu giấy, cũng là tốt. Tôi chỉ một tấm bảng có ghi: Giữ xe đạp: 1.000VNĐ.. Bà ta trả lời cụt ngủn: Cái đó xưa rồi.

Đã trễ và không còn lựa chọn nào khác, tôi lủi đi, không có phiếu giữ xe và bối rối. Một tiếp viên nam châm chọc hỏi khi tôi đi ngang: Thế sao cô không sắm một xe gắn máy cho rồi? Câu hỏi vang vang tôi nghe được cả chục lần mỗi ngày.

Cũng tiến trình ấy lặp lại khắp thành phố trong những tháng qua, nhất là ở những địa điểm nóng thuộc quận 1, nơi các thân chủ hầu hết chuyên xuất hiện với những xe gắn máy cao cấp, và ngày càng tăng là xe hơi. Nếu tôi có năng lực giải thích khó khăn của mình và liên kết được với giới tiếp viên ở bãi đậu xe, thường khi tôi có thể thuyết phục họ giữ xe đạp của tôi, nhưng mỗi lần việc dàn xếp là một sự vụ hàm hồ và đòi hỏi một liều lượng kha khá về tương tín. Họ phá lề luật khi cho phép tôi đậu xe trong bãi của họ, và tôi phải tin tưởng là họ sẽ “nhớ mặt” tôi khi tôi trở ra. Tiến trình can hệ nhiều đối đáp thông minh và khoảng chừng hai chục câu hỏi từ phía những tiếp viên trẻ thiện chí. Cho đến nay, sự việc suôn sẻ. Trừ một điều là lề thói này ngày càng trở nên chán ngắt.

“Mỗi lần tôi thấy một người lớn ngồi trên xe đạp là tôi không còn tuyệt vọng về tương lai của loài người”.

• H. G. Wells

Trong tuần này có hai lần tôi trở thành chủ đề của sự xoi mói hơn bình thường của những người đồng hành trên đường khi ngừng đèn đỏ. Anh chàng thứ nhất buông một câu tiếng Việt với người bạn: “Nhìn Tây đi xe đạp kìa.” Anh bạn kia ngó nhìn, khịt mũi, rồi quay sang tôi cười ngọt xớt cất tiếng chào “Hello,” lên giọng như thể đó là một câu hỏi. Câu đáp trong bụng tôi là: “Ừ, ngó tôi đi. Người Tây phương. Tôi đang đi xe đạp nè. Hấp dẫn chưa”. Thế nhưng tôi chỉ nhướng mày với họ, gây ra những tiếng cười phá lên trong đám khách đồng hành chung quanh.

Cuộc đụng độ thứ nhì “gay cấn” hơn. Một anh chàng trên một chiếc xe máy Yamaha đời mới bóng lộn hí như ngựa khi anh ta vừa rú còi vừa chạy sau tôi xuôi đường Điện Biên Phủ, lạng lách liều mạng giữa luồng xe cộ giờ cao điểm, và cười như phá suốt dọc đường. Tới chỗ ngừng đèn đỏ, anh chàng bắt đầu giải thích cho cô bạn gái ngồi sau bằng giọng sành sỏi là: hầu hết người nước ngoài không biết chạy xe gắn máy, cho nên lúc nào cũng chỉ cuốc bộ hoặc cưỡi xe đạp.

Lần này thì tôi hết chịu nổi và trả lời bằng tiếng Việt là này, thật ra là tôi biết chạy xe máy và chắc chạy còn giỏi hơn anh ta nhiều. Tôi nói tôi chọn đi xe đạp chỉ đơn giản vì tôi thích đạp xe. Liệu đáp vậy anh ta thấy có ổn không? Dĩ nhiên là không. Khi tiếp tục lăn bánh, anh ta lại lên giọng dạy đời bồi thêm. “Đi xe đạp là xấu. Nhất là với phụ nữ. Đây là Việt Nam. Ở đây cô phải đi xe gắn máy nếu muốn giống như chúng tôi.”

Tôi chán ngấy cái anh chàng quấy nhiễu đầy thành kiến này. Tôi giã biệt anh chàng rồi rẽ phắt bên trái về đường Đinh Tiên Hoàng, bỏ lại anh chàng bị nuốt chửng bởi dòng xe cộ ào ạt chồm về phía trước trên đường Điện Biên Phủ.

Cuối tuần này nhà điêu khắc Lâm bạn tôi từ Hà Nội vào chơi. Con mắt gạn lọc của anh đã phát hiện ra tôi không được tôn trọng đúng mức chỉ vì bộ dạng chiếc xe đạp của tôi. Chiếc xe một tốc độ đã bắt đầu cũ kỷ và han rỉ vì thời gian và thâm niên. Tôi nghĩ đến lão ngư phủ Á Đông, toàn sơn mũi thuyền bằng mắt xanh, mắt đỏ, mắt vàng để xua đuổi tà ma và cầu an cho vạn chài. Tôi đã sắm mấy lon sơn xịt màu sắc rộn ràng. Biết đâu chút đỏ chẳng làm vận mệnh tôi lên hương.

“Khi con người phát minh ra xe đạp, y đã đạt tới đỉnh thành tựu. Kỳ này, ít ra một lần, nó cũng là một sản phẩm của đầu óc con người hoàn toàn ơn ích cho những ai sử dụng nó, và chẳng hề gây tai hại hoặc phiền hà cho kẻ khác. Sự tiến bộ lẽ ra nên ngừng lại khi con người phát minh ra xe đạp.”

• Elizabeth West, Mái tranh trên đồi

Chỉ một thập niên trước đây, trên các con đường Việt Nam chỉ có xe đạp và chẳng có mấy thứ xe cộ khác. Cùng với sự thịnh vượng, xe gắn máy đã thịnh hành ở đây, làm nghẽn những lá phổi của chúng ta và những phố hai bên đường có trồng cây, dẫn tới một trong những tử suất cao nhất trên thế giới về tai nạn giao thông trên đường. Và sự tiến bộ cứ cuốn đi. Ngay khi xứ sở này gia nhập Tổ chức Mậu dịch Thế giới (World Trade Organization, gọi tắt là WTO), những thuế suất ngất ngưởng đánh vào xe hơi sẽ biến mất, và nhiều người sẽ có thể sắm xe hơi. Xã hội lúc đó liệu sẽ có khinh khỉnh trông xuống những người đi xe gắn máy như những kẻ đi xe gắn máy ngày nay dè bỉu những người đi xe đạp chăng?

Tôi không muốn từ khước dân chúng xứ sở này cơ hội dự một bữa tiệc những thứ công nghệ và hàng hóa tiêu dùng tối tân mà các nước phát triển hàng bao thế hệ đã nghiễm nhiên hưởng thụ. Tuy nhiên tim tôi thắt lại mỗi khi đi lướt qua một cô gái quê nét mặt hồn hậu, trên một chiếc xe đạp ọp ẹp chở đầy trái cây, đang cố gắng tìm lối giữa những chiếc Lexus bực bội và Honda inh còi. Còn bao lâu nữa thì chúng ta lại sống như trong một Bangkok hay Jakarta nữa?

Chiều hôm qua kẹt xe giờ cao điểm ở Cách mạng tháng 8, tôi quay sang một chị trung niên đậu bên tay phải, đang nhấn còi inh ỏi một cách vô ích, mỉm cười hỏi, “Cô muốn đi đâu vậy?”

Câu trách êm ái làm nảy sinh cuộc đối thoại dịu dàng, như thường thấy trên đường phố Sài Gòn. Người phụ nữ cười thành thật, “Không biết nữa!”, rồi chúng tôi huyên thuyên cho đến khi thông đường. Chị ta ngắm nghía tôi, lắc đầu khó hiểu nhìn chiếc xe đạp trước khi giã biệt tôi bằng một câu trìu mến, “Đi trước nhé!”

Những cuộc giao lưu thế này không thể nào xảy ra ở Hoa Kỳ, nơi mà tiến trình giao thông là một việc không thể xem thường. Biết bao nhiêu lần những chàng lái xe máy phóng nhanh vượt đèn đỏ ngã tư Võ Thị Sáu suýt gây tai nạn rồi đáp lại ánh mắt thù địch của tôi bằng một nụ cười cầu hòa với một tiếng “Hello” giản dị. Cơn giận dữ của tôi tan biến tức khắc.

Tối qua tôi ăn tối với một người bạn Việt Nam. Anh ta là một người thành đạt mà địa vị cho phép anh đi lại nhiều. Anh vừa từ thủ đô Amsterdam của Hà Lan trở về và thán phục kể chuyện ở đó gần như mọi người, từ trẻ đến già, đều đi lại trong thành phố bằng xe đạp. Anh bảo: “Tôi muốn nói là hình như họ thấy thích thú thực sự. Ngay cả, một chủ tịch công ty cũng đi làm bằng xe đạp.”

Mặc dù đám người châu Âu lập dị kia thừa sức sắm xe hơi, họ đã chọn cách giản dị hóa đời sống hơn là làm nó phức tạp thêm. Giá xăng dầu đang tăng vọt. Tầng ô zôn rúm ró dần. Nhưng cũng có thể họ trèo lên xe chỉ đơn thuần vì cái thú đạp xe, để nghe gió lùa trong mái tóc và hít thở không khí trong lành.

Tiến Văn dịch