Chương 26 THIÊN KIẾN: ẢO TƯỞNG CỦA BỘ NÃO

May mắn cho ai có tư duy nghiêm túc nhận ra và hóa giải các thiên kiến sai lệch.

- Benjamin Haydon

CUỘC CHIẾN BÊN TRONG BỘ NÃO

Trong hành trình phát triển bản thân, kẻ thù chính yếu của chúng ta không phải là những trở ngại, khó khăn bên ngoài, mà chính là bộ não của mình. Bất kỳ ai cũng phải khổ sở với những giằng co giữa tình cảm và lý trí. Một phần của bạn hướng đến thành công và hạnh phúc trong khi phần còn lại là những chi phối, ảnh hưởng từ Kịch Bản Cuộc Đời, dẫn đến cái kết tẻ nhạt – tìm kiếm sự dễ dàng, lối tắt, an toàn.

Bộ não của bạn không được cấu tạo để giúp bạn thành công mà ngược lại. Hãy nhận thức rõ đối thủ này để bạn có thể chiến thắng. Đa số đều không biết điều này. Nếu bạn không nhận ra, bạn đang trên con đường dẫn đến thất bại.

Vũ khí của bộ não trong cuộc chiến này chính là các thiên kiến sai lệch khiến cho bạn đưa ra các quyết định sai lầm trong hành động hoặc tệ hơn là không làm gì cả.

Để khắc phục các trở ngại này, trước hết cần một sự thay đổi trong cách nhận thức. Thay đổi từ việc bị bộ não chi phối bằng cách tách biệt và xem xét cẩn thận những quyết định, thông tin nó đưa ra. Nói cách khác, bắt đầu bằng cách xem xét cách thức suy nghĩ của bản thân thông qua bảy phần sau đây:

THIÊN KIẾN SỢ THAY ĐỔI

Yếu tố đầu tiên cần xem xét là thiên kiến sai lầm không muốn thay đổi của bộ não. Nó muốn mọi thứ ổn định và dễ dàng dự đoán trước. Một cách tự nhiên, chúng ta muốn hành động theo thói quen, làm những việc quen thuộc. Trong bất kỳ hoàn cảnh nào, bộ não xem những thay đổi là tiêu cực, khó chịu hay đau đớn.

Trong kinh doanh, điều này diễn ra giống như là khi thay đổi giao diện của một trang web. Ví dụ, bất cứ khi nào Facebook thay đổi giao diện, sẽ có rất nhiều người phản đối. Rất nhiều trang web không muốn thay đổi, cải thiện vì điều này.

Thêm vào đó, thiên kiến sai lệch này dẫn đến sai lầm khi nghĩ rằng kết quả có thể thay đổi mà không cần thay đổi nguyên nhân. Thành ngữ có câu: “Khờ khạo là làm theo cách cũ mà mong có kết quả mới”. Chốt lại, cuộc sống sẽ không có gì thay đổi nếu chúng ta không thay đổi.

Ví dụ, tôi tập nâng tạ đã hơn hai mươi lăm năm. Tuy nhiên, tôi phải thừa nhận là có lúc chẳng thấy kết quả gì. Có lúc tôi nhận ra và quyết định phải thay đổi – cách ăn uống, cách tập luyện, tần suất. Kết quả tuyệt vời xảy ra khi tôi thay đổi sang tập lúc bốn giờ sáng. Tôi thường thức khuya nên đây là một sự thay đổi rất khó khăn, tuy nhiên thành quả thì xứng đáng.

Nhân thay đổi dẫn đến quả thay đổi. Bạn có tin rằng đây là bí mật của thành công? Nó rất hiển nhiên phải không? Nhưng không hẳn thế. Bởi vì thay đổi là lựa chọn khó khăn nên con người có khuynh hướng né tránh nó. Ai cũng muốn thành công nhưng không ai muốn thay đổi lựa chọn. Thay vào đó, chúng ta vẫn hành động như cũ nhưng lại mong muốn có kết quả khác đi. Muốn thành công? Hãy lựa chọn bắt tay vào hành trình thay đổi và hành động cho đến khi có hiệu quả.

Nguy hiểm tiếp theo từ thiên kiến này là cách chúng ta phản ứng lại thay đổi hoặc lựa chọn bỏ qua nó. Đây chính là sự khác biệt giữa làm giàu hay phá sản. Cơ hội luôn đi kèm với thay đổi và thay đổi thì luôn diễn ra. Thay đổi tạo ra cơ hội làm giàu. Nếu bạn bỏ lỡ một cơ hội – không có gì phải lo lắng – cơ hội khác sẽ đến.

Mặt khác, câu chuyện phá sản của RadioShack vào năm 2015 là một ví dụ điển hình cho thất bại vì không thay đổi. Ngay từ cái tên đã chỉ ra có điều cần thay đổi. Radio là công nghệ từ nhiều thập niên trước. Bạn có thấy các công ty khác đang dần biến mất vì chậm thay đổi?

Tóm lại, thay đổi tạo ra cơ hội làm giàu, cũng đồng nghĩa với thất bại cho những ai chậm chân. Khi thay đổi diễn ra, chúng ta có thể lựa chọn thay đổi bản thân để thích ứng. Thay đổi là quyết định sẽ làm cho bạn giàu hay nghèo. Bạn có thể lựa chọn.

CỐ CHẤP

Tên khốn.

Đó là tên của người hỏi xin lời khuyên nhưng không thèm nghe. Thay vào đó, họ cố tranh cãi hoặc bỏ ngoài tai. Những người này có rất nhiều trên diễn đàn của tôi, đó không phải vì họ cứng đầu mà họ cứ nghĩ là mình đúng. Ở đây không phải là chuyện đúng sai mà họ chỉ muốn nghe những điều phù hợp với thiên kiến sai lệch của họ.

Tính cố chấp này xuất phát từ đặc tính sợ thay đổi. Họ muốn mình đúng hơn là làm giàu. Ý tôi là bộ não của chúng ta cố chấp muốn tìm điều phù hợp với thiên kiến của nó thay vì mất thời gian nỗ lực suy xét để nhận ra sự thật.

Thêm một nguy hiểm từ tính cố chấp là nó ngăn cản bạn đến với hạnh phúc. Ví dụ, có một anh bạn trẻ ở diễn đàn của tôi kiếm được một công việc anh mơ ước. Anh làm thiết kế trò chơi cho một công ty giải trí lớn nhất ở Bắc Mỹ. Công việc được trả hậu hĩnh và có hàng ngàn người thèm muốn. Ban đầu anh rất hào hứng nhưng càng về sau thì anh càng thất vọng. Anh không cảm thấy hạnh phúc. Anh không còn thời gian cho sở thích nghệ thuật của mình. Bây giờ, công việc chiếm phần lớn thời gian và hút cạn sức lực của anh. Tuy thế, anh vẫn cố chấp tin rằng đây là công việc mà anh hằng mơ ước. Trong khi đó, thâm tâm thì khác, đó không phải là khát vọng thật sự và anh không cảm thấy mãn nguyện.

Thêm một ví dụ khác là niềm tin rằng người giàu là ích kỷ và tham lam. Nếu bạn tin như thế thì bộ não sẽ tìm kiếm những điều để xác tín cho nó. Sự thật là có người giàu tham lam nhưng cũng có cả người nghèo tham lam, vấn đề là bạn chỉ nhìn thấy những gì mình muốn.

Hệ lưới hoạt hóa thần kinh RAS và tính cố chấp sẽ đưa đến những kết luận sai lầm trong khi bỏ qua sự thật. Nó không chỉ đem đến cho bạn những gì thiên kiến của bạn muốn, nó còn phóng đại lên và bỏ qua sự thật. Nhận thức của bạn không phải là thực tế.

TỰ MÂU THUẪN

Nếu tự do tài chính và lựa chọn công việc mình muốn là mục đích của bạn, thì bạn phải có niềm tin hỗ trợ cho những mục đích đó. Nếu không, hoặc bạn tự lừa dối bản thân hoặc bạn sẽ không có nỗ lực dẫn đến căng thẳng và áp lực.

Ví dụ, bạn tin người giàu thì tham lam và ích kỷ, tuy thế bạn lại muốn giàu có. Bạn có nhìn thấy vấn đề không? Bạn có muốn trở thành người tham lam, ích kỷ? Dĩ nhiên là không. Vậy tại sao bạn muốn làm giàu? Nghịch lý ở đây đã rõ: để làm giàu, bạn phải đi ngược lại niềm tin của mình. Bạn chọn làm giàu hay tham lam, ích kỷ? Hay nghèo nhưng tử tế? Hai niềm tin đối nghịch với nhau gây ra lãnh cảm, thờ ơ, áp lực, thậm chí là tự lừa dối bản thân.

Như thế, niềm tin sai lầm có thể dẫn đến thay đổi mục tiêu: bạn không muốn làm người tham lam, ích kỷ. Liệu bạn có muốn đi ngược lại với tiêu chí đạo đức của mình để thành công trong kinh doanh? Hoặc niềm tin này có thể dẫn đến hành động phi đạo đức: Ai cũng làm quảng cáo láo nên tôi cũng làm.

Những người sợ thành công thường có nghịch lý này: Một phần muốn thành công trong khi một phần tin rằng thành công phải trả giá bằng đạo đức.

Hãy đối diện với điều này và nhìn ra sự thật: Bạn có thể giàu có mà vẫn tuân thủ các chuẩn mực đạo đức.

KHI BẠN KHÁC BIỆT

Vào năm 1847, tiến sĩ Ignaz Semmelweis có một phát hiện táo bạo trong sản khoa. Trái ngược với các quan điểm thời đó, ông chỉ ra rằng rửa sạch tay bằng nước sát trùng có thể giúp giảm thiểu nguy cơ mắc căn bệnh rất phổ biến thời đó là sốt cao khi sinh con. Bạn nghĩ đồng nghiệp sẽ tán thưởng cho phát hiện đó của ông?

Thật không may là phát hiện này trái với các kiến thức y khoa thời đó nên chẳng có ai ủng hộ phát hiện này của ông cả.

Mặc dù thế, ông vẫn bảo vệ quan điểm của mình trong nhiều năm. Vào năm 1865, ông mất mà không được ai chú ý đến.

Sau nhiều thập niên, nhờ vào phát hiện của Louis Pasteur mà giả thuyết của ông đã được chứng minh.

Câu chuyện này là ví dụ minh chứng cho thiên kiến kế tiếp mà bạn phải đối diện trong hành trình tìm lại cuộc sống tự do của mình: Sự phản đối của những người xung quanh khi bạn khác biệt.

Ví dụ, hãy chuẩn bị để đón nhận sự phản đối khi bạn muốn bỏ việc để khởi nghiệp, khi bạn vẫn chạy chiếc xe Camry cũ trong mười năm trong khi ai cũng đổi xe mới.

Điều không may là thiên kiến này giống như nhiều sai lầm khác của não bộ, bạn không có cách gì để xử lý nó ngoài nhận thức và sự chuẩn bị sẵn sàng. Khi bạn khác biệt, hãy chuẩn bị để đón nhận sự phản đối, đặc biệt là những người thân cận, gần gũi với bạn. Chuẩn bị sẵn cho sự truy xét và đôi khi bị cho là “điên”.

Ví dụ như cuốn sách này, nó có rất nhiều ý trái ngược với quan điểm thông thường. Tôi biết nó sẽ bị nhiều người phản đối. Hãy chuẩn bị sẵn sàng và phần thưởng cho bạn không chỉ là theo đuổi hạnh phúc mà là hạnh phúc trong cả hành trình đó.

THÀNH CÔNG MỚI CẦN CÓ CÁCH THỨC MỚI

Những thông tin kiểu này đôi khi có ích nhưng nó chỉ là những mảnh ghép vụn vặt không phản ánh hết câu chuyện thành công đằng sau. Tuy thế, có rất nhiều người tin vào nó. Tôi nhận được nhiều câu hỏi kiểu này hàng ngày:

Hãy để tôi nói thẳng ra: Bạn muốn một người hoàn toàn xa lạ đưa ra những lời khuyên quan trọng nhất cho các quyết định của cuộc đời bạn? Nó rất lố bịch, tuy thế điều này vẫn xảy ra hàng ngày.

Hậu quả của điều này là: Bạn nghĩ là nó hiệu quả với người khác thì sẽ hiệu quả với mình. Hay nói cách khác, bạn muốn người khác định hướng cho cuộc đời mình?

Ví dụ, cách thức tôi khởi nghiệp từ nhiều năm trước không còn phù hợp với thời điểm hiện tại. Hồi đó chưa có mạng xã hội mà tôi phải tìm kiếm khách hàng thông qua danh bạ Những trang vàng. Tương tự như thế, cách thức tôi tạo ra diễn đàn vào năm 2007, cách tôi xuất bản sách đều đã khác đi. Tôi muốn nhấn mạnh ở đây là: Hoàn cảnh của tôi và bạn không giống nhau. Thành công mới cần có cách thức mới chứ không phải đi theo con đường cũ.

Một vấn đề khác với hiệu ứng này là sự tôn thờ những người thành công. Sự thật là chúng ta đều khác nhau và hoàn hảo theo cách riêng. Nếu cách thức làm một điều gì đó hiệu quả với người khác, chưa chắc nó sẽ có hiệu quả với bạn. Do đó, hãy ngưng tôn thờ những thần tượng mà hãy trở thành thần tượng cho vợ con và gia đình của bạn. Đừng để người khác quyết định cuộc đời bạn mà hãy tự quyết.

TẠI SAO KHÔNG AI KHOE THẤT BẠI?

Bạn chỉ nhìn thấy những người thành công từ một nguyên tắc nào đó mà không có thông tin gì về những người thất bại khi áp dụng nó. Ví dụ như bạn thấy người trúng số được báo chí đưa tin, còn hàng triệu người đã mua và không trúng thì sao? Cũng tương tự như khi có người làm giàu nhờ vào chứng khoán, còn rất nhiều người thất bại thì sao?

LỰC CẢN TỪ QUÁ KHỨ

Đó là thiên kiến để cho quá khứ chi phối các quyết định ở hiện tại.

Ví dụ, bạn muốn làm những gì bạn thích và mở nhà hàng. Sau sáu năm vật lộn với nhiều lần thay đổi, mọi thứ chẳng đi đến đâu. Do đó, giờ đã đến lúc phải từ bỏ và làm việc khác?

Nghe rất hợp lý phải không nào? Nhưng thiên kiến này sẽ ngăn cản bạn: Nó nhắc nhở bạn về những công sức đã lỡ bỏ ra và rồi bạn không thể quyết đoán thay đổi.

Điều này rất quan trọng, bạn cần lưu ý. Bởi vì khi khởi nghiệp, bạn sẽ gặp rất nhiều thất bại tạm thời trước khi thành công. Nếu thiên kiến này níu giữ bạn trong vòng thất bại gần mười năm thì đã đến lúc cần phải thay đổi.

Nếu bạn cần đi hai mươi dặm để xem hòa nhạc và khi mới đi được mười ba dặm thì phát hiện ra buổi hòa nhạc bị hủy. Liệu bạn sẽ đi tiếp bảy dặm nữa vì đã lỡ đi? Hay thừa nhận sai lầm và thay đổi?