Bia miệng

Tân thời bây giờ khi nói về đời sống kinh tế-xã hội những năm trước Đổi Mới nhiều người hay khái quát bằng ba chữ: thời bao cấp, mà thường là với nghĩa chê bai... Sản xuất nông nghiệp thời bao cấp, cơ chế phân phối hàng hóa thời bao cấp, y tế thời bao cấp, văn hóa thời bao cấp v.v... người ta cứ nói đại tất cả vào một gói như thế.

Sự thực thì thời kỳ ấy có rất nhiều điều tốt đẹp còn lưu dấu mãi mãi, và tất nhiên cũng chẳng thể nào tránh nổi không phạm phải những cái dở, thậm chí rất dở, để lại hậu quả lâu dài, đập vào mắt đời sau. Tuy nhiên, cũng như mọi thời kỳ lịch sử khác, những sự không hay ở thời bao cấp hầu hết không phải là do tất cả những người sống trong thời đó làm ra và gây nên. Thế nhưng ở ta, ít nhất là thuở trước, người ta chỉ khoái lưu danh cá nhân ở những sự hay ho, còn những kém cỏi thì thường bị đánh đồng. Không ít những “tối kiến “về kinh tế và văn hóa trước năm 1986 mà thiên hạ thời nay chỉ cứ biết gọi chung chung rằng đó là hậu quả còn để lại của thế hệ thời bao cấp.

Ngày nay sự thể đã khác nhiều. Nhờ pháp luật chặt chẽ, nghiêm minh, hiệu quả hơn, nhờ báo chí rộng đường hơn, nhất là nhờ tầm dân trí cao lên rất nhiều, nên công tội ở đời đã được rành rẽ phân minh hơn. Một cá nhân nào đó vi phạm pháp luật mà bị công an phát hiện thì nói chung là sẽ phải hầu tòa, nếu bị kết án sẽ phải đi tù và phải chịu búa rìu dư luận, chứ khó lòng chung chung ù xuệ hòa cả làng được. Tỷ dụ, các ông bà đã “ăn” Dự án đại lộ Đông Tây, đã “ăn” đất công ở Đồ Sơn v.v... thì cả về tội trạng lẫn tai tiếng đều không thể xập xí xập ngầu “hòa mình vào tập thể”.

Tuy nhiên, đấy là nếu như bị lộ, còn chưa lộ thì vẫn “hòa mình” được như thường. Thêm nữa, muôn sự ở đời không phải cứ cái gì cũng có thể dùng luật pháp để xét đoàn và phân định rõ ràng rành mạch. Nhất là rõ ràng rành mạch về trách nhiệm cá nhân. Sự nhòa mờ tính danh ấy chẳng những đã giúp những người gây họa tránh được sự chỉ trích đích danh mà còn khiến cho nhiều người mặc dù chẳng lỗi lầm gì phải chịu lây tai tiếng một cách bất công và không đâu. Một cung đường, một cây cầu vừa làm xong đã hỏng. Có một hoặc vài người nào đó phải chịu trách nhiệm, song là ai, không phải bất kỳ trường hợp nào cũng qui rõ ra được. Mà như thế thì tất cả mọi nhân công của những công trình kiểu đó, gồm cả những người chẳng làm gì nên tội cũng ít nhiều, không sao tránh được, phải chịu chung cái tiếng xấu là tham lam, dối trá và ăn bẩn.

Nói rộng ra thì hầu hết chúng ta thời nay mặc dù chẳng ai làm gì nên tội, chẳng ai liên can gì, nhưng liệu rằng đến giữa thế kỷ XXI chúng ta có bị coi là những người đồng trách nhiệm với với sự mất dần từng mảng lớn rừng xanh, với tình trạng “nhiễm sông ngòi, cạn kiệt nguồn nước, với việc xây dựng những ngôi nhà, cây cầu, con đường bị thất thoát tiền bạc, bòn mót vật liệu mà rồi hậu thế chắc chắn sẽ phải hứng chịu hậu quả? Liệu hậu thế có gộp chung tất cả chúng ta hôm nay vào một gói văn hóa với những vị đang ráo riết “tân trang và mới hóa” một cách thô bạo làm mất đi của đất nước rất nhiều danh thắng và di tích lịch sử? Liệu chúng ta có bị coi là đồng tác giả của những tòa cao ốc xấu xí mà ngay từ hôm nay đã rất lỗi thời và rị mọ làm hỏng cảnh quan của Hà Nội.

Những ngày này dạo trong khu phố cổ, nhìn cái tháp nước Hàng Đậu, và các phố xưa tuyệt đẹp của kinh thành đang được ai đó rầm rộ ráo riết đổ tiền tỷ tiền tấn vào để sơn quét bôi trát tô vàng, tô hồng, tô xanh da trời, không thể không hỏi rằng ai đó là ai? Thẩm mỹ thế nào, trình độ học lực và văn hóa đến đâu? Phải rõ ràng ra là một ai đó chứ! Bởi vì đương nhiên không phải là tập thể quần chúng nhân dân Hà Nội rồi. Không lẽ là các nhà sử học và văn học vẫn thường lên tivi bàn về Thăng Long ngàn năm văn vật? Hay là các nhà học giả uyên bác và đáng kính vẫn được tôn vinh là những nhà Hà Nội học? Nhưng chắc là không phải, bởi vì trời ạ, thẩm mỹ chướng và lố quá như thế thì chẳng Việt Nam chút nào, chẳng mảy may gì là của người Thủ Đô.

Xưa các cụ có câu: ngàn năm bia miệng vẫn còn trơ trơ, khiến cho thời nay những ai còn muốn giữ danh dự và nhân cách phải lấy làm lời răn nằm lòng, để mà khi làm bất cứ việc gì ít nhiều có liên quan và ảnh hưởng tới đời sống chung thì phải cẩn trọng với không chỉ pháp luật hiện hành, mà với cả sự đánh giá bình luận của hậu thế, với cái danh sẽ còn để lại cho con cháu, với bia miệng muôn đời.

Quân Đội Nhân Dân, 3-2010, ký tên Mã Pí Lèng