Trường ca Trần Anh Thái

Trong số bạn hữu một nhóm với nhau, cùng thời cùng lứa, hằng bao nhiêu năm nay vẫn thường gặp nhau gần như mỗi tuần, chúng tôi chỉ có mỗi một Trần Anh Thái vẫn đang là anh bộ đội và cũng chỉ có được mỗi mình Trần Anh Thái là nhà thơ. Còn thì toàn là những tay cốc đế đầu binh cuối cán đã giải ngũ từ lâu, và đều là dân văn xuôi, sinh nhai bằng nghề viết. Những khi hội tụ, Trần Anh Thái như là ẩn mình vào giữa nhóm. Luôn là một dáng dấp như nho sĩ, ưu tư khắc khổ, vẻ mặt ánh mắt đăm đắm xa vời tâm trí để đi đâu đâu. Anh không màng đến thế sự thời đàm, không thiết luận bàn thời cuộc văn học, và chừng như với cả chuyện thi phú nữa, nhất là thi phú của chính mình, anh cũng tránh.

Với ai không biết chứ với tôi và với các bạn văn gần gũi, Trần Anh Thái hầu như chưa bao giờ đọc cho nghe một bài thơ nào của anh. Chỉ đôi khi, đặc biệt cao hứng, anh mới đề cập tới một bài thơ hoặc một khúc thơ mà anh tâm đắc, nhưng là của một nhà thơ khác. Và anh chỉ đọc bài thơ ấy lên thôi, không khi nào bình. Dĩ nhiên lại càng không khi nào có cái sự Trần Anh Thái xuýt xoa bình thơ Trần Anh Thái. Dù là một sáng tác đã từ lâu hay vừa mới, anh đều im lặng làm thinh như là đã quên hẳn, như là không còn muốn màng đến nó.

Ngay cả sự tặng thơ cho bạn, anh cũng kín đáo. Đổ Bóng Xuống Mặt Trời, Trên Đường, Ngày Đang Mở Sáng, ba tập trường ca ấy tác giả đều đã thầm lặng tặng tôi với rất nhiều rụt rè và do dự, như thể cẩn trọng và e ngại gửi gắm tâm hồn mình. Sau bao tháng ngày miệt mài đắm trong bản trường ca, khi vừa hoàn thành anh như được sổ lồng, đầy hứng khởi gọi cho bạn bè báo tin. Nhưng khi gặp, được anh đề tặng và trao tặng tập thơ mới, tôi lại thấy anh như không vui. Có cái gì tựa như nỗi nuối tiếc. Xong, qua đi một tập thơ, như tan đi mất những ngày dào dạt cảm hứng, như mất đi một quãng dài đời sống tinh thần.

Như hầu hết các nhà thơ, Trần Anh Thái thật là khác đời quá đỗi, tuy nhiên là một sự khác đời dễ thương và vô thức, mà bản thân anh không hề hay biết là mình như thế.

Dạo trước, đôi lúc tôi vẫn ngạc nhiên tự hỏi không hiểu làm sao mà Trần Anh Thái lại có thể hợp tạng bền lâu đến vậy với cuộc sống quân ngũ. Nhưng chơi với nhau lâu càng năm tôi càng thấy ra là không gian đời bộ đội thật sự rất cần và rất nên đối với Trần Anh Thái. Bởi vì bản tính con người thi sĩ nơi anh chẳng những hài hòa mật thiết với những tố chất của người chiến sĩ mà còn được những tố chất ấy, như là ân nghĩa đồng đội đồng chí, tình anh em cưu mang đùm bọc nhau trong bộ đội, che chở. Che chở cho lối sống, cách nghĩ, che chở cho cả nỗi sầu và sự nhạy cảm của anh. Chứ nếu Trần Anh Thái lạc ra với cái gọi là đời thường mà chúng ta đang sống hiện nay, một cõi đầy rẫy sự đời đen bạc, tráo trở, đảo điên, thậm chí hiểm ác này, thì tôi nghĩ là anh sẽ triền miên đắm chìm trong đau xót và khổ tâm, sẽ phát ốm, sẽ hết hơi và không chừng sẽ hết cả thơ.

Nhập ngũ năm lên 18, đến nay nhà thơ Trần Anh Thái đã gần bốn chục tuổi quân. Nhưng anh bộ đội mà tôi cảm thấy được trong các trường ca của Trần Anh Thái thì không già đi, không sành sỏi sần sạn và cằn cỗi đi, không lên sao lên vạch, không trở nên khuyếch khoác đại ngôn, không tự dập mình vào những mẫu hình đúc khuôn, mà anh ấy vẫn thế, mãi mãi, anh bộ đội lính thường, như Thái, như bao anh em chúng tôi hồi đó, thuở xưa, những thân phận con người không số phận, non trẻ, nhẫn nại, can trường, đầy chịu đựng, “chiến tranh hốc hác mặt người”, cùng nhau “hàm răng nghiến chặt vào ngày” cùng nhau “thập thễnh” bước đi nghìn nghịt trên đường chiến tranh, “xơ tước cánh rừng/dốc người dựng ngược”, “ba lô sập mặt/gió lặng hành quân”, những “kẻ thắng trận hai tay ôm mặt khóc/thương tích tạc vào gió thổi ngàn sau”.

Đọc những trường đoạn chiến tranh trong trường ca Trần Anh Thái, tôi nghĩ, để đạt được những câu thơ như thế nhà thơ phải vô hạn nặng tình với số phận người lính, và bản thân nhà thơ chính là hiện thân của số phận ấy, hoặc đơn giản là nhà thơ phải đã từng trải, phải dãi dầu thực cảnh trận mạc với vị thế một tay súng một đầu lê thật sự trong đội hình bộ binh xung kích, thực sự thấm thía thế nào là “chiến tranh không có con đường thứ ba”, phải đã tận cùng nông nỗi “xác quân thù xác bạn gục vào nhau” và “xác chết chồng xác chết đợi ngày”. Chứ nếu nhà thơ chỉ là một ông lính kiểng đánh giặc trên giấy tờ thì lẽ đương nhiên, như chúng ta vẫn thường đọc thấy, ông ta sẽ chỉ sản sinh ra thêm cho đời những bản tụng ca về một thứ chủ nghĩa anh hùng ước lệ, ngây ngô và giả tạo, hoặc những lời thơ thương vay khóc mướt, sướt mướt và hời hợt. Tất nhiên là phải còn có bản năng thơ, tài năng thơ, thế nhưng nếu thiếu vốn sống hiện thực như lửa cháy máu trào đã nhập tâm ấy thì thơ Trần Anh Thái không thể nào vươn đến được cái tầm cao hồn thơ chiến tranh đời người mà các trường ca của anh đã đạt tới.

Thời nay, đã đạt tới tầm cao của thơ, đã là thơ hiện đại đỉnh cao, tức là đã vượt qua câu chữ, đã “trên chữ”. Vượt qua câu chữ, trên chữ, tôi có được cách diễn đạt này là từ nhà thơ Huy Cận, đã từ lâu năm lắm rồi, khi nhà thơ đến giảng ở trường Nguyễn Du, tôi quá chịu ý ông nói nên nhớ mãi. Thơ “trên chữ” là thơ thế nào, để học viên có thể mường tượng được ý của mình, nhà thơ giải thích thêm cho rõ hơn một chút: đấy là những câu thơ mà chỉ nhà thơ mới đạt tới còn nhà văn thì không thể, là những tứ mà chỉ thơ thôi mới bao hàm nổi chứ không thể bằng văn xuôi. Ông lấy thí dụ cụ thể bằng mấy câu thơ của Trần Đăng Khoa.

Ngoài thềm rơi chiếc lá đa

Tiếng rơi rất khẽ như là rơi nghiêng

Quá tuyệt diệu, đúng không. Tuy nhiên, dù vậy, người viết văn xuôi vẫn có thể có được một câu văn ngang tầm như thế. Nhưng như câu này này, không nổi tiếng lắm của Trần Đăng Khoa, thì đó chính là tầm cỡ của thơ “trên chữ” mà văn xuôi tài mấy cũng bó tay:

Mái gianh ơi hỡi mái gianh

Ngấm bao mưa nắng mà thành quê hương.

Không biết mọi người có chịu không, còn tôi thì chịu vô cùng ý ấy của nhà thơ, đến độ từ đó trở đi khi đọc một bài thơ, một câu thơ dù rằng thích đến mấy, mà tôi vẫn thầm tự hỏi, bằng văn xuôi mình có thể hiện được ý của câu thơ này không? Bài thơ này đã phải thơ “trên chữ” chưa, hay đây còn đang là thơ kể, thơ tả, thơ diễn đạt, thơ “nhờ chữ”?

Đọc trường ca Trần Anh Thái thành thực là tôi không hiểu, đúng hơn là không thể hiểu. Diễn đạt cho đúng hơn nữa, thì với thơ Trần Anh Thái tôi không cần phải hiểu, không buộc phải hiểu. Thậm chí không cần phải tìm đến sự đồng điệu, không buộc phải mường tượng theo nhịp bước và màu sắc của không gian và thời gian của trường ca. Một cái gì đó không lời đẩy tôi vào cõi thơ. Ở đấy không có chữ nghĩa, và cả ý tứ nữa của tác giả. Mà tất cả đã trở thành của riêng tôi. Trường ca Trần Anh Thái mở cho tôi con đường của tôi chứ không phải tả cho tôi thấy con đường và sự trên đường của nhà thơ Trần Anh Thái.

Trong bóng tối của những điều chưa biết là ánh sáng... Gió vì sao/ Mây vì sao? Đâu ánh sáng ban ngày/ đâu bụi nắng tinh khôi khơi mở mạch nguồn? Người ở đâu/ nơi kết thúc chiều / nơi bắt đầu bóng tối? Con đường bắt từ đâu? Mẹ các anh ở đâu / Em gái các anh ở đâu? Giông bão đổ về đâu/ Giận dữ đổ vào đâu?

Sống sâu vào trong cõi thơ Trần Anh Thái ý thức của người viết văn xuôi nơi tôi thường bất chợt bừng tỉnh, tràn ngập niềm cảm hứng mới, niềm cảm hứng có thể chẳng chút gì liên quan đến câu thơ. Đấy là lời mách bảo âm thầm của thơ.

Thơ là bầu trời, mà văn xuôi là thế gian dưới gầm trời đó. Bầu trời có mở sáng thì thế gian mới bừng sáng được.

Văn Nghệ Trẻ, ký tên Bảo Ninh