TA NÓI GÌ KHI NÓI VỀ THA THỨ:
“Chúng ta c ầ n học cách đánh giá người khác không phải thông qua cái họ làm, hay cái họ bỏ sót không làm, mà qua những kh ổ đau họ đã trải qua” - Dietrich Bonhoeffer
“Trải qua một thời gian dài, rất dài, chúng tôi mới nghiệm ra rằng: Để thấu hiểu nỗi đau của người khác, không phải là một việc dễ dàng gì” – Lời nhân vật trong phim Chuyện tử tế, Trần Văn Thủy
⚝ ❖ ⚝
Ở dưới một bài báo về các bảo mẫu Đông Phương và Thiên Lý bình luận này nhận được sự đồng tình từ 3.3 nghìn bạn đọc: “ Tội này là không thể tha thứ được, không hao giờ được tha thứ!! ”
Dường như nguồn cơn của nhiều khổ đau và bạo lực trong xã hội là do chúng ta đang thiếu khả năng tha thứ. Trong quá trình viết nửa đầu của cuốn sách này, một người bạn hỏi tôi: “Làm sao anh có thể có năng lượng để đi qua những dòng sông độc địa như thế?” Quả thật, đọc, tìm hiểu và ghi chép về sự lăng nhục, giận dữ và căm ghét trong nhiều tháng không phải là một việc dễ dàng. Nhiều hôm tôi gặp khó khăn để mở bản thảo ra. Những lúc đó, tôi đọc về tha thứ để tìm lại sự cân bằng và vững vàng.
Nhưng, tha thứ, chúng ta đã nhắc tới nó trong chương trước về công lý phục hồi, về bản chất, là gì? Nó bao hàm cái gì bên trong mình? Tha thứ đem lại gì cho người tha thứ, cho người được tha thứ? Liệu có điều gì mãi mãi không thể tha thứ được? Tha thứ có thể trở thành một chiến lược đáp trả cái ác?
Và có lẽ, câu hỏi quan trọng nhất: khi tha thứ, người ta có hy sinh công lý?
Dường như đây cũng là nỗi lo ngại của hai vợ chồng Herzog ở Mỹ. Năm 1982, cậu thanh niên 17 tuổi Kevin Tunell lái xe trong lúc say rượu, và đâm chết Susan, cô con gái 18 tuổi của họ. Trước tòa, hai vợ chồng Herzog thắng kiện 1.5 triệu đô la Mỹ. Nhưng họ cho Kevin một thỏa thuận khác. Họ giảm số tiền phạt xuống 936 đô la, nếu như mỗi thứ Sáu hằng tuần trong vòng 18 năm tiếp theo, cậu ta gửi họ một cái séc trị giá 1 đô la, ghi tên người được hưởng là Susan. Cậu nhận lời một cách biết ơn. Mấy năm sau cậu ta bắt đầu lỡ hẹn. Khi bố mẹ cô gái kiện cậu ra tòa, cậu suy sụp. Mỗi lẳn cậu ghi tên Susan, cảm giác tội lỗi lại cắn xé cậu. “Tôi đau đớn kinh khủng,” cậu nói. Cậu đưa cho gia đình Herzog hai hộp đầy séc viết sẵn tới tận 2001, lâu hơn một năm so với thỏa thuận ban đầu. Nhưng họ từ chối. 163
Mỗi tuần, bố mẹ của Susan lại xé miệng vết thương của Kevin Tunell bằng cách bắt cậu viết tấm séc, và cũng mỗi tuần họ tự xé miệng vết thương của chính mình. Vì sao họ lại lựa chọn đắm chìm trong địa ngục của đau khổ? Câu trả lời là vì họ không thể nào tha thứ.
Những câu hỏi về bản chất của khái niệm tha thứ lại một lần nữa được đặt ra khi dư luận tranh cãi gay gắt về việc Bob Kerrey, một cựu chiến binh Mỹ ở Việt Nam, được bổ nhiệm làm chủ tịch hội đồng tín thác của trường Đại học Fulbright, chính thức được thành lập trong chuyến thăm Việt Nam của tổng thống Obama vào đầu năm 2016.
Bốn mươi bảy năm trước, khi còn là một thượng úy 25 tuổi của lực lượng hải quân tinh nhuệ Navy Seals của Mỹ, trong một trận càn ở làng Thạnh Phong, tỉnh Bén Tre, Bob Kerrey và đội đặc nhiệm của ông ta đã giết chết ít nhất 13 phụ nữ không vũ trang và trẻ em. 164 (Một số nguồn khác cho rằng con số nạn nhân lên tới 21 người). Kerry được trao tặng Huy chương Ngôi sao hạng đồng sau khi báo cáo sai rằng họ đã diệt 21 quân du kích đối phương. Sự việc nằm trong bóng tối 30 năm cho tới khi được New York Times và kênh truyền hình CBS đưa ra ánh sáng.
Sự bỗ nhiệm phân rẽ dư luận Việt và cả giới trí thức Mỹ quan tâm tới câu chuyện. Ở bên này của lằn ranh là những người khẳng định họ không nuôi dưỡng hận thù, nhưng cho rằng quá khứ của Bob Kerrey khiến ông không thích hợp cho vị trí này. Bên kia là những người kêu gọi “khép lại quá khứ, sống với hiện tại” và “tha thứ nhưng không quên”.
THA THỨ LÀ GÌ?
Trước khi trả lời câu hỏi này, chúng ta hãy nói về tha thứ không phải là gì. Tha thứ không phải là im lặng trước điều sai trái. Nó không phải là bỏ qua, chấp nhận, dung túng hay biện hộ cho cái sai và cho phép hành vi gây hại tiếp tục. Tha thứ không phải là ra vẻ “mọi thứ đều ổn cả”, không có vấn đề gì, hoặc có nhưng “chỉ là chuyên nhỏ thôi”.
Ngược lại, để hành vi tha thứ mang ý nghĩa thì người làm sai, cái sai và mức độ ảnh hưởng của nó cần được ý thức rõ ràng. Qua trình tha thứ chỉ có thể bắt đầu với nhận thức là có điều sai trái đã xảy ra. Không có cái sai thì cũng không có gì và không ai cần được tha thứ.
Như phần lớn các ý kiến xung quanh vụ Bob Kerrey đã chỉ ra, tha thứ không phải là lãng quên. Nó không chối bỏ nỗi đau của nạn nhân hay bắt họ nhất thiết phải trở thành bạn tốt nhất của kẻ gây hại.
Nó cũng không nhất thiết phải là ân xá và khoan hồng, không liên quan tới việc bỏ qua hình phạt với người gây lỗi, mặc dù người tha thứ có thể lựa chọn không thực hành quyền này. “Cái được hủy bỏ trong hành vi tha thứ không phải là cái sai,” tác giả Joanna North viết, “mà là cái tác động tiêu cực và méo mó của cái sai lên người bị hại, lên quan hệ của người này với người gây hại và những người khác.” 165
Vậy tha thứ là gì? Tha thứ là giải phóng bản thân khỏi sự ám ảnh của cái bất công xảy ra với mình, và sống một cuộc sống độc lập, không bị bóng đen của kẻ gây hại phủ lên.
Khi bị hại, những cảm xúc tiêu cực xuất hiện: giận dữ, tổn thương, thất vọng, đi kèm với những ám ảnh không nguôi về kẻ gây hại. Từ là bạn hoặc trung tính, hình ảnh của người đó chuyển sang thù địch. Mong muốn trả thù xuất hiện, nằm trong vô thức hoặc được thể hiện ra ngoài, khiến những cảm xúc tiêu cực hướng tới đối tượng không thể vơi đi được.
Tha thứ vừa là một lựa chọn, vừa là một quá trình và một phản ứng nội tại để giải phóng những cảm xúc tiêu cực kia. Khi người bị hại tha thứ thành công, sự giận dữ và căm ghét dịu di, những ám ảnh phục thù được buông bỏ, hình ảnh của kẻ gây hại mất đi tính đe dọa. Mặc dù những tổn thất có thể vẫn còn đó (vết sẹo trên cơ thể, con chó đã bị mất, người chết không sống lại được), nhưng năng lượng tiêu cực không còn được tập trung vào đối tượng, sự căng thẳng nội tâm giảm đi, nhường chỗ cho một trạng thái bình yên và khỏe mạnh hơn. 166
Khi một phụ nữ tha thứ cho kẻ hiếp dâm cô, Joanna North đưa ra một ví dụ, cô khước từ tiếp tục là nạn nhân của tội ác này. “Cái sai này đã gây cho tôi nhiều đau đớn, nhưng nó đã qua rồi, tôi không cho phép nó làm tôi đau nữa.” Cô nói. “Tôi để nó vào chỗ của nó, một điều đã xảy ra trong quá khứ, tôi tha thứ cho anh. Cái sai này không phải là toàn bộ cuộc sống của tôi”
Tha thứ có bản chất chủ động. Nó dùng ý chí để thay đổi con tim, nỗ lực thay thế những ý nghĩ tiêu cực bởi những ý nghĩ tích cực, thay thế giận dữ và căm ghét bởi thiện chí và sự thanh thản. Có lẽ chính vì thế mà người ta hay nói trả thù là dành cho kẻ yếu đuối, chỉ người mạnh mẽ mới có thể tha thứ. Mặt khác, tha thứ bồi đắp cho sự tự tin và lòng tự trọng của người bị tổn thương. Khi anh ta tha thứ, anh ta chứng minh được là hành vi gây hại đã không thể hủy hoại con người anh. Anh vượt qua được tổn thất.
Một số nhà tâm lý học cho rằng tha thứ chỉ trọn vẹn khi nó không chỉ là vượt qua được giận dữ và căm ghét hướng tới người gây hại (và quên đi hay phớt lờ anh ta đi), mà còn phải phát triển được một thái độ tích cực đối với con người này. Những người khác lại cho rằng như thế là đòi hỏi quá nhiều từ người tha thứ. Nhưng có một điều họ thống nhất: tha thứ không chỉ tốt cho người tha thứ, mà còn cho tất cả những người xung quanh. Một người phụ nữ ngừng giận dữ và tha thứ cho người bố đã xâm hại mình trong quá khứ không những chữa lành tâm lý cho bản thân, mà còn đem lại bình yên cho chồng, con và những người khác trong cuộc sống của chị.
CẦN GÌ ĐỂ THA THỨ?
Tha thứ cần gì từ người gây hại để có thể xảy ra? Câu trả lời là không cần gì cả. Tha thứ không cần sự hối lỗi hay sửa sai của người kia làm điều kiện, bởi nếu vậy anh ta có thể chặn quá trình tha thứ lại và giam người bị hại như một con tin. Người gây hại có thể không biết gì tới sự tha thứ, không xin xỏ nó, không cần nó, thậm chí có thể ném trả nó lại. Nhưng anh ta không ngăn chặn được nó. Điều này cho phép một nạn nhân khủng bố tha thứ cho kẻ đánh bom tự sát đã chết.
Nhưng không dễ để tha thứ; quá trình này là một con đường chông gai. Bản năng của cái tôi là muốn tán công kẻ gây hại, tự vệ trước trải nghiệm bị tổn thương và thiết lập lại giác an toàn. Vết thương càng đau thì mong muốn trả thù càng dữ dội. Tha thứ làm lòng vị kỷ bị thương, nó bắt cái tôi phải buông thả sự kiểm soát. Chỉ hình dung ra quyết định tha thứ thôi đã có thể khiến người ta cảm thấy bị đe dọa, lo ngại bị coi là yếu đuối hay hèn nhát.
Trong Sách tha thứ: Con đường bốn khúc chữa lành chúng ta và thế giới, Tổng giám mục Desmond Tutu, người được coi là “lương tâm đạo đức” trong cuộc đấu tranh chống phân biệt chủng tộc ở Nam Phi, kể lại câu chuyện về Ben Bosinger, một người đàn ông trung niên căm ghét bố từ 30 năm nay. Lúc nhỏ, Bosinger và các anh em mình bị người bố, “con người giận dữ nhất và tàn bạo nhất” mà anh đã từng biết, làm nhục, đánh đập và tra tấn tàn nhẫn. Anh không hiểu vì sao mình lại được sinh ra. Lớn lên, anh cảm ghét người bố và căm ghét bản thân. Anh không coi ông ta là người, không coi ông ấy tồn tại. Người bố không bao giờ xin lỗi, không bao giờ giải thích vì sao ông ta lại hung hãn như vậy. Nhưng rồi, nỗi đau bên trong Bosinger trở nên quá lớn để mang nó đi tiếp trong cuộc đời. Anh kể lại điều đã xảy ra:
Có một điều gi đó lớn lao hơn chính mình đã khiến tôi tha thứ cho ông ấy. M ột hôm tôi lái xe tới trước nhà ông, ông ra ngoài nhà và chúng tôi bắt đầu nói chuyện v ề xe mô tô. Cả hai chúng tôi đều rất thích xe mô tô. Khoảnh khắc đó, khi chúng tôi cùng cúi xuống xem xét cái đ ộng cơ đầy dầu mỡ, bên cạnh nhau, tôi tha thứ cho ông ấy. Tôi nhìn mớ tóc bạc và dài của ông ấy, khuôn mặt nhiều nếp nh ă n, ông đã suy y ế u bởi cuộc sống vật lộn và tuổi già. Ô ng ấy là con người, ông ấy mới nhiều khiếm khuy ế t làm sao. Ông ấy yêu thích xe mô tô, gi ố ng hệt tôi, và đâu đó khi tôi nhìn thấy tất c ả những điều đó, tôi đơn giản tha thứ cho ông . Dường như một tảng đá khổng lồ được nhấc khỏi ngực tôi, cuối cùng tôi đã có thể thở b ì nh thường. Ô ng ấy không xin tôi tha thứ. Ông ấy không h ố i lỗi hay cảm th ấ y ă n n ă n. Nhưng tôi v ẫ n tha thứ. Chúng tôi không khoác vai nhau cùng đi tới hoàng hôn.”
Ben Bosinger tha thứ cho bố, mặc dù hai người không thành bạn tốt khoác vai nhau. Nhưng trải nghiệm của anh không kết thúc ở đó. Những gì anh cảm nhận ở những năm tháng tiếp theo mới giúp chúng ta đi sâu vào trái tim của tha thứ và thực sự hiểu được bản chất của nó.
“Nhiều năm sau, tôi gặp lại ông ấy, ông nói điều gì đó rất gây tổn thương, và trong một khoảnh khắc tôi tự h ỏ i liệu có phải sự tha thứ đã phai mòn. Nhưng r ồ i tôi nhận ra rằng tôi đ ã kỳ vọng là sự tha thứ của tôi sẽ một c á ch thần kỳ nào đ ó biển ông thành một người khác, dễ chịu hơn, tốt đẹp hơn. Với kỳ vọng đó, tôi lại một lần nữa bi ế n m ì nh thành nạn nhân của ông ấy. Sự kỳ diệu không xảy ra v ớ i ô ng. Sự kỳ diệu xảy ra với tôi. Tôi thấy nhẹ nhõm. Th ế giới trở nên một nơi ch ố n có nhiều hy vọng hơn. Tôi hiểu rằng mình là người duy nhất chịu trách nhiệm trong việc tôi làm bố như thế nào với các con tôi. Tôi đã mất nhiều thập kỷ của cuộc đời để tái diễn sự hành hạ mà tôi phải chịu đựng khi còn nhỏ. Khi tôi tha thứ cho bố tôi, tất cả tan chảy như băng. Tôi được tự do. Tha th ứ không cứu rỗi ông ấy hay không xóa lỗi của ông ấy. Nó c ứ u rỗi tôi. ” 167