THUNG DUNG CÁNH HẠC NHẬP THIÊN THAI
Đã nằm xuống rồi, giáo sư Trần Văn Khê, cây đại thụ của làng âm nhạc và văn hoá nước nhà, toả bóng mát muôn phương và rợp che mười năm cuối đời tại Đất Việt, nhà văn hoá kiệt xuất của Việt Nam trong thế kỷ XX và 15 năm của thế kỷ XXI.
Ông trút hơi thở cuối cùng hồi 2 giờ 55 phút ngày 24 tháng 6 năm 2015. Trước đó ông đã kịp làm bản di chúc gửi lại hậu thế. Như thế, ông đi...
Đêm nay, đêm 28 tháng 6, là đêm cuối cùng Trần Văn Khê ngủ trên dương thế. Sớm mai, xe linh cữu kết đầy hoa chầm chậm trong tiên nhạc dặt dìu sẽ đưa ông đi về một thế giới khác, an lạc vĩnh hằng.
Biết bao nhiêu nhân sỹ, trí thức, nghệ sỹ, ký giả đã có những bài viết tiễn biệt ông trong buồn thương kính tiếc. Nhưng Trần Văn Khê là một nhân vật lớn, trí tuệ và tâm hồn Trần Văn Khê là một dòng suối tuôn trào không biết mệt và chưa từng vơi cạn, bao nhiêu môn sinh, bao nhiêu người trong chúng ta đã chịu ơn ông, đã bơi lội tung tăng trong dòng nước đó. Đóng góp của Trần Văn Khê đối với văn hoá và âm nhạc thì trưởng nam Trần Quang Hải đã kể lại trong một bài viết dài. Bấy nhiêu, cũng chỉ là những dòng chữ vắn tắt, khô khan của một bản lý lịch. Đằng sau những sự kiện ấy, là những vui buồn, hồi hộp, là những chia sẻ của ông, thì đã có Hồi ký Trần Văn Khê hai tập< epub:type="noteref" href="Endnotes.xhtml#n251" title="17. Hồi ký Trần Văn Khê xuất bản lần đầu năm 2005 gồm năm tập với 20.000 bản. Năm 2010 và 2013, hồi ký được tái bản, chắt lọc lại còn hai tập với số lượng in mỗi lần là 10.000 bản (BT)." class="sup"> (17) đã được in ra. Đó là hơi thở, là tâm tình, là tình tự, là nhật ký tâm hồn Trần Văn Khê...
Người gần gũi với Trần Văn Khê là nhà văn Trần Đông Thức có kể về trí nhớ mẫn tiệp cho đến trước khi ra đi của Trần Văn Khê. Ông cho biết, cả cuộc đời Trần Văn Khê, đi đâu, gặp ai, sự kiện gì, công việc gì, niềm vui nào, nỗi buồn nào cũng được ông ghi lại hết, đều đặn, chi tiết. Trần Văn Khê còn lưu lại các chứng tích, giữ lại các vé máy bay, hoá đơn, hợp đồng, như là những tài liệu của Sở cẩm. Giờ đây, ông Khê đã nằm mấy đêm cuối cùng trên dương thế để chờ phút giây lên đường sang hẳn bên kia thế giới, cho dù nhã nhạc đã và đang tấu lên dìu dặt và êm dịu như khúc nhạc tiên giới vọng về nhưng sao vẫn xót xa quá chừng. Ông Khê nằm đó như giấc ngủ của một ông tiên đã mãn hạn trần gian. Phải rồi, Trần Văn Khê là một vị tiên giáng xuống trần gian để sống một cuộc đời cao quý. Ông cần mẫn ghi lại và giữ lại những chứng tích hiện hữu ở trần gian cứ như là để khi trở lại Lãng Uyển, Bồng Hồ nếu chư tiên có hỏi đến thì bảo: “Đấy, tôi ở đây, ngày này, gặp người này, làm việc này” chăng?
Trần Văn Khê đã từng học nhiều chuyên môn, từng học đại học ngành y, rồi ngành ngoại giao, rồi hành chính. Ông lại cũng làm nhiều công việc tưởng chừng như là chỉ để kiếm sống như đóng phim, lồng tiếng, dạy học, giảng dạy. Về diễn thuyết thì cho đến nay chưa có ai vượt được Trần Văn Khê, sau nữa liệu có ai bằng được ông chăng?! Ông nói mà máy ghi âm ghi lại, khi gỡ băng là có ngay văn bản chỉn chu. Ông nói về những vấn đề cao siêu mà trình độ nào nghe cũng hiểu, cũng lĩnh hội được ý ông. Ông nói mà âm sắc và câu chữ cứ như đọc từ trong đầu một áng văn hay, dìu dặt, biền ngẫu, phong vị cổ kính thanh cao. Ông nói về chuyên môn, dù là khó hay dễ, một khi được phát lên truyền thanh, truyền hình thì ai nghe cũng xúc động về tâm tình, nể trọng về kiến thức và cách diễn đạt. Trần Văn Khê nói say mê, chân thành như một nhà thuyết pháp chinh phục và kéo người nghe về với vấn đề mình đang nói. Trần Văn Khê còn có biệt tài là nói cái gì cũng chi ly, chi tiết đầy đủ chứng lý và minh hoạ. Ông nói chuyện về các truyền thống âm nhạc khắp năm châu, nói đến đâu thì hát, ngâm minh họa đến đó, nói đến nhạc cụ nào thì miệng nói tay đàn, rất linh hoạt, rất tự nhiên, rất tài tình tạo nên một không gian ấm áp lạthường quanh Trần Văn Khê.
Giáo sư Trần Văn Khê là một nhà bác học. Ngoài âm nhạc, ông nói về văn hoá, về ẩm thực, về giáo dục, về tín ngưỡng, phong tục, lời nào chuyện ấy đều rất hấp dẫn, mới mẻ, bằng trải nghiệm của một người từng trải và thuyết phục người nghe bằng cả lý thuyết lần thực hành. Ông là một bậc danh vọng trong làng trí thức, có đời sống thanh cao, lịch sự, nhưng bất cứ ai tìm đến ông vì bất cứ điều gì ông đều đón nhận chân thành. Lắng nghe, giảng giải ôn tồn, nâng đỡ ân cần, Trần Văn Khê là một bậc thạc đức trong làng trí thức gốc Việt trên thế giới cũng như ở Việt Nam.
Tất cả những hoạt động của ông từ nửa thế kỷ nay đều phụng sự cho văn hóa, âm nhạc Việt Nam, nhằm giữ gìn những nét đẹp tinh hoa và giới thiệu văn hóa, âm nhạc Việt Nam đi khắp năm châu bốn bể. Chúng ta nhớ năm 1976, khi quan họ và ca trù có một đời sống lay lắt thì giáo sư Trần Văn Khê trở về và ghi những đĩa hát về quan họ và ca trù, ghi âm với những nghệ nhân giỏi nhất thời bấy giờ để đi giới thiệu với UNESCO, cho UNESCO in ra 400 đĩa gửi đi khắp nơi. Sau đó, nó có một tiếng vọng rất lớn trở lại Việt Nam. Hầu hết các di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam được UNESCO vinh danh, đều có sự tham gia của Trần Văn Khê. Những hồ sơ di sản Nhã nhạc cung đình Huế, ca trù, quan họ, đờn ca tài tử,... đều có bàn tay chăm sóc của Trần Văn Khê.
Giáo sư Trần Văn Khê luôn là một người thật sự công tâm, khách quan, minh bạch. Khi được Chính phủ Việt Nam mời về để làm cố vấn cho việc trình hồ sơ ca trù Việt Nam lên UNESCO, ông đã mời tôi để viết phần lịch sử và sự phát triển của ca trù, mặc dù trước đó hai đơn vị này đã có dự kiến khác. Giáo sư Trần Văn Khê có gọi tôi đến khách sạn Bàn Cờ tại số 87 Nguyễn Thái Học, nơi ông lưu lại mỗi khi về Hà Nội, và yêu cầu tôi khi viết về lịch sử ca trù là phải đưa ra những tư liệu xác thực nhất, có thể kiểm chứng được trên thực tế như văn bia và các tài liệu Hán Nôm và không được dựa trên những huyền thoại, truyền thuyết. Trong một lần khác, Chính phủ Việt Nam đề nghị giáo sư tham gia đưa môn đờn ca tài tử (vốn là sở trường của ông) trình lên UNESCO để được công nhân là di sản văn hóa phi vật thể, giáo sư đã từ chối với lý lẽ đờn ca tài tử tuy đặc biệt nhưng vẫn xếp sau một số bộ môn nghệ thuật khác. Mãi về sau, khi các di sản âm nhạc khác đã “đăng quang”, ông mới ủng hộ đề cử đờn ca tài tử và làm hồ sơ gửi đi, rồi được UNESCO vinh danh.
Đến bây giờ, ai nói về Trần Văn Khê mà dám nhận đã nói đầy đủ. Trần Văn Khê là một tòa lâu đài đẹp đẽ, nguy nga và cao rộng về chiều kích mà mỗi chúng ta chỉ chiêm ngưỡng từ một góc nhìn hoặc ngó vào qua một ô cửa nhỏ. Ông có bề dày của cuộc sống bôn ba hải ngoại gần bảy chục năm trong số 94 năm tuổi đời. Từ nền tảng văn hóa và âm nhạc Việt, ông đã bồi đắp cho mình về âm nhạc bác học của phương Tây, rồi quan sát tỉ mỉ truyền thống âm nhạc trên thế giới. Từ học tập rồi đến quảng bá, truyền dạy về văn hóa và âm nhạc dân tộc, Trần Văn Khê suốt đời tìm kiếm và phổ biến những nét đẹp, nét tinh hoa, tinh anh của truyền thống Việt với một giọng nói trầm hùng, hào sảng và thiết tha. Trần Văn Khê đã bỏ mặc trần gian mà đi…
Bản đàn cuối cùng mà ông nghe là mấy khúc nhạc của người bạn tri âm Vĩnh Bảo đêm 27 tháng 6, một ngày trước khi di quan. Đêm đó cũng là đêm các học trò và con cháu ông tụ tập quanh linh cữu ông để hòa nhạc lần cuối tạ ơn ông. Trần Văn Khê chắc hẳn đã mỉm cười lặng lẽ.
Bản di chúc mà ông để lại, ông chỉ dành mấy dòng về đám tang của mình (theo nghi lễ Phật giáo, có hòa tấu âm nhạc, hỏa táng, tro cốt đưa về nhà 32 Huỳnh Đình Hai, quận Bình Thạnh…). Ông dành nhiều con chữ trong di chúc để cho việc đào tạo và nâng đỡ các tài năng âm nhạc truyền thống Việt Nam (học bổng, biến nhà ông thành ra thư viện để ai cũng có thể tới đọc, xem và nghe các tư liệu ông để lại, rồi các buổi hòa tấu, thuyết giảng về văn hóa và âm nhạc…). Ông còn dành nói về chị Nguyễn Thị Na (mà tôi đã gặp đầu năm 2010), người đã ân cần và tận tụy chăm sóc cho ông từ năm 2005 đến lúc ra đi.
Như mọi người đã biết, khi giáo sư tiến sỹ Trần Văn Khê có ý định trở về nước để sống những năm cuối đời và được ra đi trên đất mẹ Việt Nam, chính quyền Thành phố Hồ Chí Minh đã lắng nghe tâm nguyện ấy và đã dành tặng ông một căn nhà rộng rãi, là biệt thự cũ ở số 32 Huỳnh Đình Hai, phường 24, quận Bình Thạnh. Ông đã về đó và mười năm qua, trong nhà luôn vang tiếng nhạc hoặc tiếng giảng giải của ông về âm nhạc cổ truyền. Một trong những người có công lớn trong việc thu xếp để giáo sư Khê có được căn nhà này là bà Nguyễn Thế Thanh, khi ấy là Phó giám đốc Sở Văn hóa - Thông tin Thành phố Hồ Chí Minh. Giáo sư Trần Văn Khê đã mang toàn bộ tài sản của cả đời tích góp của mình về đây: gần 500 thùng tư liệu sách vở, băng đĩa, vật phẩm văn hóa. Ông dành một căn phòng nhỏ để chứa băng đĩa trong một chế độ nhiệt độ và độ ẩm thích hợp. Ông dành cả phòng khách lớn để tiếp khách ngày thường và là nơi mỗi tháng đều đặn tổ chức một buổi để ông hoặc khách mời của ông nói chuyện về văn hóa và âm nhạc.
Hãng taxi Mai Linh vì lòng trân trọng và ngưỡng mộ một nhà văn hóa lớn của đất nước đã tặng một chiếc thẻ để được phục vụ miễn phí giáo sư Trần Văn Khê đi lại bất kỳ đâu và bất kỳ giờ giấc nào. Nhà xuất bản Trẻ thành phố Hồ Chí Minh và công ty Văn hóa Phương Nam thì bàn bạc cùng ông để kịp xuất bản các tập hồi ký của ông khi ông còn đang khỏe mạnh.
Ôi! Những nghĩa cử này thật đáng khen ngợi!
Mừng đấy, nhưng khi Thầy Khê vắng xa thì lại bắt đầu nỗi lo lắng. Bởi vì không biết rồi đây căn nhà 32 Huỳnh Đình Hai sẽ ra sao? Toàn bộ “di sản Trần Văn Khê” trong căn nhà đó sẽ ra sao? Bởi Thành phố Hồ Chí Minh cũng đã từng có tiền lệ là Vân Đường Phủ của cụ Vương Hồng Sển nhãn tiền rồi!
Giáo sư Trần Văn Khê đã qua đời nhưng tất cả di sản đồ sộ cũng như những cống hiến lớn lao của ông đã khiến ông trở thành một biểu tượng của văn hóa Việt Nam. Nhà lưu niệm Trần Văn Khê có thành ra một Vân Đường Phủ của cụ Vương Hồng Sển hay Nhà trưng bày Điềm Phùng thị ở Huế?
Giáo sư Trần Văn Khê nay đã ra người thiên cổ. Biết bao xót thương, tưởng nhớ, ngưỡng mộ! Thương nhớ ông, biết rằng ông “ đang di chuyển tâm nguyện của mình sang một hướng khác ”(Nguyễn Đăng Hưng) nhưng sao vẫn quá bàng hoàng, trống vắng!
Trong âm hưởng của cuộc tiễn biệt Thầy Trần Văn Khê, xin nhắn Thành phố Hồ Chí Minh đối với di sản Trần Văn Khê nhớ câu Kiều: “ Gìn vàng giữ ngọc cho hay/ Cho đành lòng kẻ chân mây cuối trời”.
Di sản Trần Văn Khê là của tin gửi lại của một bậc thiện trí thức đã cả đời bôn ba nước người mà lòng luôn hướng về quê cha đất tổ, về nước Việt thân yêu. Ông đã giữ nguyên quốc tịch Việt Nam và tranh thủ từng cơ hội để quảng bá, giới thiệu văn hóa âm nhạc Việt, đào tạo và nâng đỡ nhân tài cho đất nước! Lại cũng xin nhớ câu Kiều: “Của tin còn một chút này/ Chẳng cầm cho vững lại dày cho tan”.
Đêm cuối cùng của giáo sư Trần Văn Khê trên dương thế xin khơi đỉnh trầm, giải tỏ tấm lòng thành kính tri ân trước linh sàng. Kính dâng lời cầu nguyện Chư Tiên và Chư Phật, Chư Thánh sáng mai sớm đón anh linh giáo sư Trần Văn Khê về miền quá khứ trong khúc nhạc dịu êm dìu dặt mà ẩn chứa bao niềm xót thương luyến tiếc của muôn vạn tấm lòng... Để anh linh Thầy thoắt chốc phiêu bồng nơi Tiên cảnh an lạc vĩnh hằng.... Chư vị đọc đến bài văn đạm bạc, nông cạn và sơ giản, khiếm khuyết này, xin niệm lòng thể tất. Xin đa tạ chư vị...
Nguyễn Xuân Diện (Hà Nội, 23 giờ 23 phút, đêm 28/6/2015)