MỘT CỘI AN CHO LÁ RỤNG VỀ
Festival Huế 2002, với giáo sư Trần Văn Khê, là một sự kiện quan trọng. Ông gọi đó là cơ duyên “đã đổi hướng cuộc đời”. Trong một bữa tiệc chiêu đãi, vị giáo sư đáng kính được sắp xếp ngồi gần bà Trương Ngọc Thủy, Giám đốc Sở Văn hóa - Thông tin Thành phố Hồ Chí Minh lúc bấy giờ. Qua câu chuyện trao đổi, bà Thủy có dò hỏi hỏi ông về ý định lưu trữ tư liệu nghiên cứu ở đâu hay không. Giáo sư Khê tâm sự rằng, ông gom góp một kho tư liệu về âm nhạc Việt Nam và những nền âm nhạc lớn của châu Á, hiện đang lưu giữ tại nhà riêng bên Paris; ông đã lập di chúc để giao lại cho trưởng nam Trần Quang Hải quản lý và khi thuận tiện thì kết nối với cơ quan chức năng trong nước để mang về nước lưu giữ cho dân tộc Việt Nam. Giáo sư cũng bày tỏ mong muốn rằng, nếu được nhìn thấy việc đó xảy ra trước khi mất thì đó là một niềm vui lớn.
Gần như đã có một ước hẹn giữa bà giám đốc và giáo sư Trần Văn Khê về số phận của kho tư liệu quý giá còn nằm tận bên Paris.
Trong năm đó, bà Trương Ngọc Thủy cùng đoàn cán bộ Ủy ban Nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh đến Pháp công tác và ghé thăm nhà giáo sư Khê. Những người làm quản lý văn hóa tận mắt chứng kiến năm gian tư liệu đồ sộ và sớm nhận thấy đó là một kho tàng vô giá. Một lần nữa, bà Thủy mở lời đề nghị với giáo sư Khê sớm đưa kho tài liệu đó về lưu giữ tại Thành phố Hồ Chí Minh theo đúng như ước nguyện của ông< epub:type="noteref" href="Endnotes.xhtml#n252" title="18. Những chuyện trên thuật lại từ Hồi ký Trần Văn Khê (Công ty văn hóa Phương Nam và Nhà xuất bản Thời đại phát hành)." class="sup"> (18) .
Bà Nguyễn Thế Thanh, lúc bấy giờ là Phó giám đốc Sở Văn hóa - Thông tin Thành phố Hồ Chí Minh, là người được giao trực tiếp chỉ đạo các đơn vị và phòng chức năng của Sở thực hiện công việc này.
Trong chương Lá rụng về cội, Hồi ký Trần Văn Khê, quyển hai do Phương Nam và Nhà xuất bản Thời đại phát hành, giáo sư Khê kể lại: “Tất cả gói gọn trong 465 kiện, trong đó có những bộ sách ghi chép về lịch sử âm nhạc Việt Nam, những đĩa hát đầu tiên của một vài nghệ nhân Việt Nam và các nước châu Á mà ngay ở các nước sở tại đôi khi cũng khó tìm được. Tôi cũng có hơn 100 quyển thuộc loại từ điển bách khoa của Anh, Mỹ, Ý, Pháp; gần 200 cuốn sổ đi đường, như một thiên nhật ký, ghi chép hành trình tôi tham dự hơn 200 hội nghị ở khoảng hơn 68 nước trên thế giới để làm tư liệu về dân tộc học; hơn 2.000 sách, tạp chí thuộc loại nghiên cứu âm nhạc học và nhạc kịch Việt Nam, một kho hình ảnh cùng 800 băng cát-xét ghi lại nội dung gặp gỡ nghệ nhân trong các chuyến điền dã khắp Việt Nam và một số nước trên thế giới… Những thứ của cải này tuy không có giá trị thương mại nhưng vô giá đối với tôi và tôi nghĩ rằng chúng có ích cho những thế hệ mai sau trong việc tìm hiểu và nghiên cứu âm nhạc theo phương pháp dân tộc nhạc học”.
Tư liệu được đóng trong một container hơn 12m và đưa về nước bằng đường biển, với chi phí lên đến 7.000 Euro. Chi phí vận chuyển trích từ tiền túi của giáo sư Khê và nhiều bạn bè thân hữu xa gần hỗ trợ.
Về phần Sở Văn hóa - Thông tin Thành phố Hồ Chí Minh, một đề án có tên “Nhà Trần Văn Khê” do bà Nguyễn Thế Thanh soạn đã được hoàn thiện nhưng vì còn những ý kiến trái chiều ở cấp Trung ương và thành phố nên chỉ dừng lại ở mức trình giám đốc sở với lời nhận xét “Đề án có nhiều ý tưởng hay”. Trải qua không ít trở lực, cuối cùng, một chính sách văn hóa đúng đắn, chu đáo đối với một cuộc đời nhiều đóng góp cho nhạc học dân tộc đã thành hiện thực. Một biệt thự cũ đã được cho cải tạo lại theo kiểu kiến trúc nhà Nam bộ, trở nên gần gũi, phù hợp với chức năng trưng bày, thư viện và sinh hoạt văn nghệ truyền thống.
Ngày 6 tháng 1 năm 2006, chìa khóa ngôi nhà 32 Huỳnh Đình Hai được đại diện chính quyền Thành phố Hồ Chí Minh trao tay giáo sư Trần Văn Khê có thể xem là một sự kiện, một dấu mốc quan trọng trong cuộc đời ông.
Tư liệu nghiên cứu, nhạc cụ được sắp xếp phân loại với sự hỗ trợ của Bảo tàng Thành phố Hồ Chí Minh. Quá trình số hóa tư liệu cũng được tiến hành trong thời gian dài, những buổi sinh hoạt định kỳ giới thiệu các bộ môn âm nhạc truyền thống được diễn ra. Nhà Trần Văn Khê trở thành địa chỉ của giới học thuật, nghệ sỹ, nghệ nhân, những người trẻ tìm hiểu nhạc dân tộc và các hội đoàn hay chính quyền thành phố đưa khách trong và ngoài nước lui tới.
Trong chín năm sinh sống và làm việc ở đây, ông đã thực sự trở thành linh hồn ngôi nhà. Đây thực sự là một địa chỉ văn hóa mới, sáng giá của thành phố. Chính tại đây, ông viết những dòng hồi ký đầy cảm động trong tâm trạng của một người quy cố hương: “Bắt đầu từ đây, tôi vui sướng tận hưởng cuộc sống mới của người con đất Việt xa quê hương hơn nửa thế kỷ, nay trở về để có thể tiếp tục cống hiến ngay tại quê nhà. Trong những năm cuối đời, tôi may mắn được đồng bào trong và ngoài nước theo dõi, biết qua những chuyện tôi đã làm và lấy tình ruột thịt mà đối đãi với tôi”.
Ngôi nhà Trần Văn Khê như một minh chứng cho chính sách đúng đắn của những người làm quản lý văn hóa biết trước biết sau, có tầm nhìn sâu rộng về văn hóa. Trong di nguyện của mình, giáo sư Trần Văn Khê đã trích dẫn trực tiếp (ông để trong ngoặc kép) một cam kết giữa ông với chính quyền Thành phố Hồ Chí Minh liên quan đến số phận ngôi nhà sau khi ông mất: “Về ngôi nhà và các vật dụng trong nhà: Theo hợp đồng< epub:type="noteref" href="Endnotes.xhtml#n253" title="19. Trên thực tế là Biên bản làm việc." class="sup"> (19) được ký kết giữa tôi và cháu Trương Ngọc Thủy, cháu Nguyễn Thế Thanh (nguyên Giám đốc và Phó giám đốc Sở Văn hóa - Thông tin Thành phố Hồ Chí Minh), khi tôi vĩnh viễn ra đi, lúc ấy ngôi nhà này sẽ được sử dụng để làm Nhà lưu niệm Trần Văn Khê”... Những hiện vật dính vào đời sống nghề nghiệp của tôi đem từ Pháp về như: tất cả sách vở, báo chí, phim ảnh, đĩa hát các loại, các nhạc khí, máy ghi hình, ghi âm, máy cát-xét, máy chuyển tư liệu nghe nhìn, tranh, hình ảnh... giao lại cho ban quản lý nhà lưu niệm giữ... Riêng trang blogspot, facebook trước đây do cháu Khánh Vân tạo và quản lý cho tôi trên 10 năm. Khi tôi qua đời, cháu sẽ tiếp tục được quản lý và phổ biến tư tưởng của tôi. Không được dùng tư liệu đó vào mục đích thương mại…”
Chuyện tiếp đón và lời cam kết với giáo sư Trần Văn Khê trên quê hương cho thấy sự đối đãi thấu đáo, có lợi cho văn hóa và nhân tâm. Một đề án tinh tế và chu đáo đã cho thấy hiệu quả rất rõ ràng: để lại cho thành phố tương lai một kho tàng, di sản vô giá. Những chính sách văn hóa đúng đắn và không nhất thời ấy sẽ để lại một niềm tin cho chính những người được thụ hưởng và cả cộng đồng. Nhưng đó là bước đầu trong một hành trình dài cần có sự nhất quán, bền vững.
Đất nước mình còn biết bao người có tài năng lớn, tâm hồn lớn, nhân cách lớn như giáo sư Trần Văn Khê đang đau đáu ước ao một cội an để lá rụng về, không chỉ “rụng về” mà còn tiếp tục làm dưỡng chất cho những mùa xanh trong tương lai, để âm nhạc, văn hóa dân tộc từ đó mà lan tỏa “rộng trên năm châu, sâu trong dân tộc”.
Nguyễn Vĩnh Nguyên (Theo báo Người đô thị)