1. KIẾP NGHÈO

Hoàng hôn xuống, ánh nắng yếu ớt gượng trải mình trên nội cỏ, bờ sông A-chi-ra-va-ti đã khuất tối ở phía tây. Từng đàn chim ríu rít gọi nhau về tổ. Mục đồng lùa bò về chuồng. Núi rừng, nội cỏ hoang vắng, ánh sáng nhạt nhẽo của hoàng hôn cũng từ từ biến dạng.

Thiện Duyên lủi thủi theo sau bầy bò. Gương mặt, tay chân và màu da sạm nắng. Y phục rách rưới tả tơi. Cha chàng sống về nghề đốn tre. Một chiếc xe bò, hai con bò đực và ba con bò cái là tất cả sự nghiệp của gia đình chàng. Cứ một vài hôm, cha chàng lại đánh xe chở tre ra chợ bán. Nhờ đó gia đình cũng tạm sống qua ngày mặc dù cơ cực. Còn Thiện Duyên thì giúp cha chăn bò, cho ăn cỏ dọc theo hữu ngạn con sông A-chi-ra-va-ti. Bản tánh trầm mặc, thích yên tĩnh nên mỗi khi tìm được chỗ tốt thả bò ăn cỏ. Thiện Duyên thường ngồi tựa gốc cây nghỉ mát chứ không thích nhập bọn với các trẻ mục đồng khác. Hơn nữa, Thiện Duyên cũng chán cảnh ẩu đả giữa đám trẻ mục đồng và đám trẻ Bà-La-Môn. Mà nguyên nhân là kì thị giai cấp.

Chiều nay như thường lệ Thiện Duyên lùa bò về nhà. Trên đường về, chàng cho bò uống nước tại một bến lầy của con sông A-chi-ra-va-ti và cũng tự mình tắm rửa. Tung tăng bơi lội trong dòng nước trong mát, Thiện Duyên cảm thấy thích thú và quên hết những nỗi cơ cực hàng ngày. Tắm xong chàng tiếp tục lùa bò. Vừa đi vừa nhớ chiều nay, cha chàng có mua cho chàng chiếc mền, chàng muốn reo lên vì sung sướng. Đã lâu rồi chàng không có mền đắp. Đêm lạnh, chàng đành tạm dùng cái khăn choàng rách thay mền. Có những đêm không ngủ được vì lạnh. Nay có mền đắp, chàng sẽ được ngủ ngon, không sợ lạnh nữa.

Sau bữa cơm tối, trong khi nhận mền, cha chàng báo cho biết một tin quan trọng.

- Này con, ông bá hộ Đa Phúc có nhờ cha tìm giúp một cậu con trai khoảng mười lăm tuổi để ông sai vặt. Mỗi ngày ông cho một đồng. Bằng nếu được con hầu cận thì ông giúp sẽ cho gấp đôi. Cha bàn kĩ với mẹ con thì mẹ con cũng đồng ý...

Thiện Duyên cúi đầu im lặng. Nhưng mẹ chàng thì đọc được tất cả ý nghĩ trong sự im lặng ấy, bà nói:

- Con ạ, mẹ thì yếu đuối, bệnh hoạn không gánh vác việc nặng nhọc giúp cha con được, ngoại trừ việc bếp núc. Còn cha con thì đã luống tuổi lại thêm làm việc vất vả suốt ngày, dãi dầu sương nắng nên sức khỏe suy giảm rất nhiều. Do đó nếu con chịu giúp việc cho ông bá hộ thì con có thể chia bớt gánh nặng gia đình, khả năng tài chính của con. Nghĩa là cha mẹ nhờ con mà bớt đi phần nào cơ cực. Hơn nữa, sống ở nhà bá hộ, con sẽ tiếp thu nếp sống văn minh, mở mang kiến thức, không còn quê mùa, dốt nát như ở nhà nữa. Cha mẹ già rồi, nguồn an ủi duy nhất là con. Nguyện vọng khiêm nhường của cha mẹ là được thấy con có công ăn việc làm để bảo đảm đời sống thật sự an lành hạnh phúc.

Trong thâm tâm, Thiện Duyên không muốn sống xa cha mẹ nhưng nghe những lời nói vô cùng thiết yếu nhất là của mẹ. Chàng cảm thấy mềm lòng. Vấn đề còn lại là ông bá hộ Đa Phúc thuộc giai cấp Bà-La-Môn trong khi chàng thuộc giai cấp Thủ-Đà-La.

Để đánh tan sự thắc mắc này, cha chàng giải thích:

- Này con, đành rằng ông bá hộ thuộc giai cấp Bà La Môn nhưng rất nhân hậu, không kì thị khinh người. Về điểm này cha bảo đảm với con, vì cha có liên hệ giao mối hàng tre cho nhà ông nhiều lần nên cha biết được bản tánh ông ấy.

Trong đêm tối Thiện Duyên cứ mãi trằn trọc không sao ngủ được mặc dù đã có mền. Trời đêm tuy lạnh nhưng lòng chàng lạnh hơn. Nhớ đến ngày mai phải ra đi, xa ngôi nhà nghèo nhiều kỉ niệm, xa cha già luống tuổi nhiều phong sương, xa bạn bè đồng giai cấp nhiều tình nghĩa, xa bầy bò hiền hậu dễ thương... Tất cả đối với chàng là một mất mát lớn. Triền miên trong dòng suy tư, mãi đến gà gáy rộ chàng mới thiếp đi vì mệt mỏi.