MỘT SỐ Ý KIẾN NHẬN XÉ PHÊ BÌNH PHÓNG SỰ “TRƯỚC VÀNH MÓNG NGỰA”-VŨ NGỌC PHAN:-

Trong số những sách đầu tay của ông, quyển đáng chú ý hơn cả lập phóng sự về tòa án “Trước vành móng ngựa” (Đời nay - Hà Nội 1918), quyển sách làm cho người đọc vừa phì cười vừa thương tâm. Tập văn này cho người ta những cảm tưởng thật phải trái. Ta phải phì cười về cái óc quá giản dị của nhiều người mà Hoàng Đạo đã vẽ dưới mắt ta bằng những nét chấm phá khi họ tiến ra trước vành móng ngựa và ta phải thương họ về những cử chỉ đơn giản cùng những việc không suy nghĩ mà họ đã làm.

Những bài ‘‘ Hai nghìn quan tiền tây’’, ‘‘Du đãng’’, và ‘‘Tòa thương”, thật là những bài đanh thép có thể chứng thực cho cái tư tưởng này của Pascal:

“Công lý mà không có sức mạnh thì bị người ta phản đối, vì bao giờ cũng có những kẻ ác tâm; sức mạnh mà không có công lý thì bị người ta kết án. Vậy phải để cho công lý và sức mạnh cùng đi với nhau. Và như thế, phải làm cho cái gì công bình được mạnh, hay cái gì mạnh được công bình’’[1]

Những bài trong “Trước vành móng ngựa” rất có liên lạc với nhau, liên lạc về ý, không phải liên lạc về việc. Những cử chỉ và ngôn ngữ mà tác giả được nhìn thấy, nghe thấy và thắt lại trong mỗi bài, đều là những kết quả tai hại của cái nghèo và cái dốt, hai nạn lớn ở xã hội ta. Sau nữa, ta thấy rằng “tòa án có con cưng, con ghét”. Con cưng là những bị cáo được tất cả mọi người chú ý đến, vì bọn ấy có nhiều tiền thuê hai ba ông thầy kiện dong tay lên để khen ngợi họ.

Đây hãy nghe bị cáo thứ nhất trong bài “Du đảng’’:

“- Anh làm gì?

- Bẩm, kéo xe bò.

- Chủ là ai?

- Bẩm, không có chủ, ai thuê thì làm thôi ạ.

- Anh không có tiền?

- Bẩm, kiếm không đủ ăn.

- Ba tháng một ngày nhà phai

Rồi bị cáo thứ hai:

- Anh làm nghề gì?

- Bẩm, con làm cu ly.

- Cu ly cho ai?

- Bẩm, cu ly cho cai Đào, nhưng con thôi đã được một tháng nay.

- Thế một tháng nay làm gì?

- Bẩm, con đi tìm việc, không làm việc gì cả.

- Không làm gì cả? Ba tháng một ngày nhà pha!

Rồi bị cáo thứ ba:

- Anh làm nghề gì?

- Bẩm, làm nghề rửa nứa ở ngoài bãi.

- Rửa nứa không phải một nghề.. Ba tháng một ngày nhà pha!

Những việc trên này đủ tỏ cho ta thấy sự cùng khổ của hạng bình dân nước ta. Không cần phải những bải trường giang đại hải nêu ra trăm nghìn lý thuyết mới đưa người đọc đến sự thật. Chỉ một bài con con dưới ngọn bút rắn rỏi cứa một nhà văn đủ cho người ta thấy rõ sự thật.

Người ta nhận thấy Hoàng Đạo rất thiết tha với những sự công bình trong xã hội, nên tiểu thuyết của ông ngã hẳn về mặt bình dân. Nhưng cái khuynh hướng thương xót người nghèo của Hoàng Đạo vẫn còn là cái khuynh hướng của người phú hào nghiêng mình xuống hạng thấp kém mình.

Cái khuynh hướng ấy của ông phô diễn rất rõ trong tiểu thuyết của ông.

(Nhà văn hiện đại - NXB Đời nay, 1942)

Chú thích:

[1] “La justice sans force est contredite, parce qu'il y a toujours des méchants, la force sans la justice est accusée. II faut donc mettre ensemble la justice et la force; et pour cela faire que ce qui est juste soit fort, ou que ce qui est fort soit juste". (Pascal).