29 MỞ LÒNG RA -ĐỂ TIẾP NHẬN NIỀM VUI-

Trong khi hành hương, một hôm nàng Regentsu tới một làng nọ vào lúc xẩm tối. Nàng gõ cửa từng nhà để xin tá túc, nhưng nhà nào cũng sập cửa lại đuổi nàng đi. Nàng đành phải ra giữa đồng, nằm dưới gốc một cây anh đào. Nửa đêm nàng tỉnh dậy và thấy dưới bầu trời đêm xuân, cả ngàn bông anh đào hàm tiếu dưới ánh trăng mờ. Thấy cảnh đẹp rực rỡ, nàng đứng dậy, hướng về phía làng xóm, vái một vái:

"Nhờ họ có lòng tốt không cho tôi tá túc mà tôi mới được thưởng cảnh hoa nở một đêm trăng mờ này."

A First Zen reader (Thiền đạo vấn tân)

TREVOR LEGGETT

ÍT người có được một nghệ thuật sống như nàng Regentsu; mặt dầu bị hất hủi mà nàng vẫn mở lòng để tiếp nhận niềm vui, lại còn mang ơn những kẻ đã hất hủi mình nữa. Gặp hoàn cảnh như nàng thì hầu hết chúng ta đều chua xót trong lòng, than thân, trách người, tự cho mình là bị bỏ rơi mà rồi oán toàn thể nhân loại.

Còn nàng Regentsu thì không. Bạn thử tưởng tượng dưới ánh trăng, trước một cảnh hoa nở rực rỡ như vậy, trong lòng tràn ngập một niềm vui và một niềm tri ân, nàng vái dân trong làng, cám ơn họ đã tử tế không cho nàng tá túc!

Nếu lòng nàng đầy căm hờn, sầu tủi, thì nước mắt xót xa của nàng giàn giụa ra, làm sao còn có thể nhìn thấy cảnh hoa nở dưới trăng. Hoặc nếu nàng cảm thấy được cái đẹp nhưng lòng vẫn uất hận thì tất nàng đã mắng bọn dân làng cho bỏ ghét: "Bọn người ích kỷ kia, Trời Phật đã phạt các người đấy, thấy không? Còn ta thì Trời Phật yêu ta, cho nên mới cho ta được cái cảnh hoa anh đào nở dưới ánh trăng này, các người ti tiện, bỉ ỏi, đóng kín cửa, ở trong nhà, đâu có được Trời Phật cho hưởng cảnh đó!".

Niềm vui chân chính luôn luôn liên lạc mật thiết với những tình cảm tri ân, đại lượng, khoan khoái. Có vui thì có khoan khoái và ta khó mà biết được vì vui mà ta khoan khoái hay vì khoan khoái mà ta vui.

Nhưng ta cũng phải nhận rằng chúng ta thường không biết dùng niềm vui, ta coi nó là một cách để trả thù hoặc để tỏ một thái độ cừu địch. Thứ vui đó là một thứ vui tàn bạo hoặc là một biến thái của tính dục, một thác loạn về thần kinh, cần phải trị.

Thuật chỉ trong chương này không phải để trị thứ vui thác loạn đó, mà chỉ để giúp bạn có ý thức hơn lên, mở lòng ra, sẵn sàng phân phát và tiếp nhận niềm vui lành mạnh, ở đây và ngay bây giờ. Chúng ta thử tự đặt vào cảnh ngộ nàng Regentsu. Sự thực thì chúng ta cũng đã thường ở trong cảnh ngộ đó rồi; chẳng cần phải là một nhà tu hành ở Phương Đông, ban đêm tìm một chỗ tá túc mới bị thiên hạ hất hủi, sập cửa lại, đuổi ta ra. Đã biết bao lần chúng ta thầm lặng hay lên tiếng kêu gọi mà người ta đã khép cửa lại, không thông cảm với ta, không chấp nhận ta! Biết bao lần chính ta cũng đã hành động như vậy, khép chặt lòng lại với người khác! Và đã biết bao lần chúng ta móc cái khoen đầu vào trong cái vòng lẩn quẩn thương thân trách phận rồi xử tệ với người: xử tệ với người rồi thương thân trách phận! Muốn khỏi thương thân trách phận, khỏi buồn khổ, đôi khi chúng ta đã cuồng loạn tìm mua thú vui.

Đó là một lẽ làm cho kỹ nghệ sản xuất thú vui mới thịnh vượng như vậy. Gần đến lễ Giáng Sinh, chúng ta hấp tấp nóng nảy đi mua thú vui. Chúng ta lăng xăng chạy khắp nơi, lòng lo lắng, óc kích thích, mà cứ rán tự dối mình rằng mình vui. Chúng ta la lên: "Thú quá! Thú quá!" mà không biết rằng các y sĩ, các nhà chuyên trị bệnh tinh thần, cứ gần đến lễ Giáng Sinh là bận rộn nhất, vì mười người thì có tới năm người ăn không tiêu, bị những cơn đau gan, hoặc bị bệnh thần kinh tái phát. Mà tỉ số tai nạn lưu thông cũng vào mùa đó lên tới cái mức cao nhất trong năm. Như vậy mà là vui ư?

Có cả một vực thẳm giữa thái độ cương quyết bắt buộc đi tìm thú vui đó với các tâm trạng thư thái, khoan khoái nó làm cho ta cảm thấy, đón mời và tiếp nhận được niềm vui. Không có một kỹ nghệ sản xuất thú vui nào có thể tặng ta được cái cảnh "anh đào đua nở dưới trăng mờ". Chỉ có cái "kỹ nghệ" ở trong thâm tâm ta mới tạo cho ta được cái tâm trạng đó, cái thái độ mở lòng để tiếp nhận niềm vui đó.

Khó mà định nghĩa được niềm vui, vì cái vui của mỗi người một khác. Tôi đã yêu cầu nhiều người tính tình khác nhau tả cho tôi cái trạng thái vui, cái cảm giác vui tự bản thể, chứ không phải cảm giác họ thấy trước một thú vui riêng biệt nào đó.

Lạ lùng thay, họ đều trả lời, đại y như nhau:

"Khi tôi thấy như nhất thể, nghĩa là không thấy có một phần nào của tôi đi về phía này, một phần khác đi về phía khác, một phần thứ ba nữa thì biện luận; khi tôi không nghĩ tới cái vui, tôi không phân tích, biện luận về cái thú vui; khi cái vui với tôi chỉ là một; thì lúc đó tôi vui."

" Tôi có tâm trạng vui khi tôi không nhận thấy rằng mình vui nữa."

"Tôi có tâm trạng vui khi tôi nhận thức được cảm giác hơn là nhân thức được con người tôi."

"Tôi có tâm trạng vui khi tôi không thấy một sự trầm uất nào cả, tinh thần lẫn thể chất đều phơi phới."

"Tôi có tâm trạng vui khi tôi không hướng vào tôi, không nghĩ riêng về tôi."

"Tôi có tâm trạng vui khi có một cái gì làm cho tôi hóa tốt hơn."

Tâm trạng vui xuất hiện ở mỗi người một cách. Nó có thể do ngũ quan gây ra, do lòng mình thấy thỏa mãn về công việc mình làm, hoặc thỏa mãn về phương diện thân ái. Có người chỉ khi nào được tiếp xúc mật thiết với thiên nhiên là mới thấy một niềm vui thanh cao nhất, nồng nàn nhất; có người cho rằng thú nhất là phát minh ra được một cái gì, hoặc tự hiểu được mình. Để diễn cái trạng thái quân bình, điều hòa trong thâm tâm đó, người ta thường nói: "Tôi thấy tự tại".

Nhiều khi, vì làm cho người khác sung sướng hoặc vì tạo ra được một cái đẹp mà ta thấy vui. Khi ta thực khỏe mạnh, nhận thức được sự khoan khoái, thì ta thấy cái vui được sống, được cử động, thở, mở mắt, nhắm mắt, thấy sinh lực ùa vào đầy cơ thể - thấy cái vui nửa đêm thức giấc mà nghe cảnh tĩnh mịch bốn bề.

Khi ta nghĩ tới một cái vui đã qua, thì một cái vui khác thường đột nhiên hiện ra trong óc. Bảo một người kể lúc vui nhất của họ, bạn sẽ thấy tính tình người đó vui hẳn lên. Đôi khi chỉ sống lại một lúc vui đã qua mà cũng có thể làm cho tâm hồn nhẹ nhàng, khoan khoái và hết được chứng bực mình lo lắng. Cái vui nào không làm hại người khác thì bao giờ cũng tốt cho cơ thể và tinh thần ta.

Nhưng cũng có khi ôn lại một lúc vui đã qua mà bỗng nhiên ta thấy lòng thắt lại vì buồn vô hạn. Ta nghĩ rằng những cái vui đó hết hẳn rồi, không sao trở lại nữa, và ta thấy muốn khóc; những lúc đó, cứ khóc đi, vì cho lệ tuôn ra còn hơn là cầm nó ở trong lòng. Những giọt lệ đó có thể êm đềm mà cũng có thể chua xót. Nén nó lại, cầm nó lại thì nó ngăn ta không cảm được cái vui bây giờ nữa.

Khi ta sẵn sàng - cả cơ thể lẫn tinh thần - tiếp nhận cái vui thì nó tới từ những khía cạnh rất bất ngờ. Đã lâu rồi, tôi có lần kinh nghiệm điều đó. Nhà tôi và tôi đương ngồi đợi một chuyến máy bay ở một phi trường nhỏ Tân-Mễ-Tây-Cơ. Chúng tôi uống cà phê. Ở bàn bên cạnh là một gia đình gồm cha mẹ, ba người con trai và một em gái. Gia đình đó có vẻ hòa hợp đoàn kết với nhau, nghiêm trang mà tự nhiên, ai nấy rất thương mến nhau nên không cần phải tỏ ra bề ngoài bằng cử chỉ, ngôn ngữ. Tôi chú ý nhất tới đứa em gái. Em mới độ ba tuổi, chứ không hơn, mặt hồng hào, vui vẻ. Mắt đen và lớn. Em và tôi cùng ngó nhau chăm chú tới nỗi nhà tôi phải bảo tôi: "Mình thôi miên em bé đó". Giọng nhà tôi lúc đó, tôi nghe văng vẳng như ở xa đưa lại, xa, xa lắm. Tôi đáp rằng trái lại, chính em bé đó thôi miên tôi.

Em bé và tôi chăm chú nhìn nhau cho tới khi người ta dọn cơm lên. Ai nấy lặng lẽ ăn. Rồi tới lúc gia đình của em phải đi. Người cha và ba người con trai ra trước, người mẹ theo sau. Còn em bé thì quay lại, lại gần bàn tôi, ngó tôi cùng chăm chú như lúc này.

Bây giờ tôi vẫn còn như nhìn thấy em ở trước mặt. Em lại sát tôi và chúng tôi nhìn chòng chọc nhau như bị nhau thôi miên hoàn toàn. Em đứng trước mặt tôi, bé nhỏ mà mạnh mẽ. Không hề mấp máy môi, tôi thì thầm lặng lẽ: "Em ngoan và xinh" như chỉ muốn truyền tư tưởng và tình cảm qua em thôi.

Không ai có thể nghe lời thì thầm của tôi được. Nhưng lòng em mở rộng nên đã tiếp nhận được tình cảm của tôi. Cũng bằng cái giọng thì thầm đó mà chỉ tôi mới cảm nổi, em đáp lại: "Bà cũng vậy".

Rồi chúng tôi im lặng hoàn toàn, tôi không nhớ im lặng như vậy bao lâu. Tôi ý thức được rằng bà mẹ đứng lánh ở gần đó, lặng lẽ đợi em. Bà ta tế nhị làm sao! Bà không làm gián đoạn cái phút tuyệt thú đó; bà không nói năng gì cả vì nói gì thì cũng chỉ là vô nghĩa; bà chỉ nhìn con gái của bà, không phá cái ân tính vô cùng đó mà cho tôi hiểu rằng đã tới lúc để cho em đi. Tôi nắm lấy tay em bé và lần này thì tôi nói thành tiếng: "Thôi em đi nhé. Chúc em một cuộc du lịch thật thú".

Em vui vẻ, lanh lẹ đáp: "Dạ", quay gót đi rồi mất dạng.

Cuộc gặp gỡ ngắn ngủi đó đã là một niềm vui cho tôi. Trời đã cho tôi cái vô song đó một cách bất ngờ. Nhưng nếu lòng tôi không sẵn sàng để tiếp nhận nó thì đâu có hưởng nó được.

Biết bao lần cái vui hiện tới mà ta để cho nó thoát mất chỉ vì ta không sẵn sàng để tiếp nhận đó! Khi chúng ta bận việc hoặc buồn rầu, thì khó mà ngắm, rất khó mà hái được những bông hoa vui thú trên đường đời. Chúng ta không trông thấy nó, tới nỗi có thể dẫm lên nó nữa.

Một hôm ở Mễ-Tây-Cơ, một người lại thăm tôi để bàn bạc về một vấn đề làm cho người đó khó ngủ. Tôi rũ ông ta đi dạo mát.

Khi ra tới cửa tôi thốt lên một lời khen, cây cỏ hoa lá rực rỡ dưới ánh nắng ban mai. Ông ta vội vàng biểu đồng tình, rồi chẳng ngó cảnh, ông ta nói ngay về tình thế đau lòng của mình. Từ miệng ông ta bật ra tất cả những cảm xúc, những tình cảm mà ông ta đã phải nén lại, phải trá hình trong đời sống hằng ngày. Tôi để ông ta tự nhiên khóc lóc, chửi rủa cho lòng ông vơi bớt đi.

Chúng tôi dạo mát được non một giờ. Rồi thình lình ông ta ngừng lại, ngó chung quanh. Như bị cảnh thiên nhiên chinh phục, ông ta la lên: "Bà nhìn kìa! Cây cối, đồi núi đẹp làm sao! Chưa bao giờ tôi được thấy một cảnh đẹp như vậy". Ông ta bắt tôi phải nhìn, phải ngắm, để thấy rõ những vẻ đẹp mà ông ta thấy, thấy đủ từng chi tiết một. Sau cùng, để biểu lộ hết nỗi vui, ông ta cao hứng ca hát.

Mà cảnh đó chính là cảnh tôi đã muốn cho ông ta ngắm hồi mới đi, cách đó một giờ.

Tâm trạng vui thích có thể bị một thực trạng phong tỏa, ngăn chặn, như khi ta đau đớn, hoặc bắt buộc phải làm một bổn phận, hoặc khi trời nóng quá, lạnh quá, không khí ồn ào quá, có những mùi khó chịu. Trong đời có nhiều cái cản trở như vậy, không cho ta hưởng được vui.

Lại có nhiều cản trở khác mà ta cho là thực tại, nhưng xét ra thì một phần lớn là tùy thuộc ta, ta có thể thắng nó được, diệt nó được. Chẳng hạn những bóng ma thời trước, nó cứ ám ảnh ở chung quanh ta, vô hình mà mạnh mẽ. Những bóng ma đó có thể liên quan mật thiết với những lời nói, với nền giáo dục của ta; nó cũng có thể là hồi ký của ta về một người thân đã khuất.

Thuật tôi chỉ trong chương này nhằm ba mục đích: tìm xem có một hình ma nào ám ảnh ta không; nếu có thì làm cho nó mất sinh lực đi, làm cho nó tan rã; và sau cùng gợi ở trong bản thể ta cái tâm trạng sẵn sàng mời mọc, tiếp nhận và phân phát niềm vui.

Trước hết chúng ta phải hiểu thế nào là vui thích, thế nào là không vui thích. Dưới đây là một bảng liệt kê còn thiếu sót mà bạn có thể bổ túc:

Vui thích là tất cả những cái gì Không phải là vui thích những cái gì

Không làm phật ý ai. Làm cho tôi phật ý.

Làm cho tôi thành nhất thể. Làm cho người khác phật ý.

Làm cho tôi mạnh lên và nhân từ, hiền lương lên. Gây một sự chán nản.

Cho tôi một cảm giác mới mẽ và "duy nhất". Lặp đi lặp lại thành một thói quen.

Cho tôi một cảm tưởng tự do và khinh khoái. Cho tôi một cảm tưởng tội lỗi, tối tăm.

Bây giờ tới hai loạt câu hỏi. Xin bạn trả lời thật mau: có hay không. Đừng theo những lời chỉ dẫn trong thuật: "Đặt những câu hỏi nào? Cách đặt ra sao?" để trả lời những câu hỏi dưới đây. Đọc xong mỗi câu hỏi rồi thì trả lời liền, lời đáp nào hiện ngay trong óc bạn thì ghi lại liền.

Loạt câu hỏi thứ nhất Đáp

Vui thích có nhất thiết kéo theo hình phạt không?

Vui thích có nhất thiết phải làm hại cho một người nào không?

Sợ vui thích sẽ tiêu mất, như vậy có làm cho vui thích giảm bớt đi không?

Vui thích có giảm đi vì lòng ghen ghét của tôi không?

Nó có giảm đi vì tinh thần chiếm hữu của tôi không?

Nó có giảm đi vì tính tham lam của tôi không?

Tôi có ngăn cản cái vui của người khác không?

Tôi có cho vui thích là một trái cấm không?

Vui thích có làm trở ngại những nguyên tắc của tôi không?

Vui thích có cho tôi cái cảm giác tội lỗi không?

Khi tôi vui, tôi có thấy rằng tôi tội lỗi không?

Đối với tôi, vui thích có liên quan chặt chẽ với tội lỗi không?

Loạt câu hỏi thứ nhì Đáp

Cơ thể, tinh thần tôi có sẵn sàng tiếp nhận vui thích không?

Tôi có cho rằng tôi đáng được hưởng vui thích không?

Sau khi đã vui thích, tôi có dễ thương với người khác hơn không?

Tôi có thích phân phát và tiếp nhận vui thích không?

Tôi có cho rằng vui thích có lợi cho tôi không?

Và có lợi cho người khác không?

Bạn đã trả lời xong các câu hỏi rồi chứ? Nếu bạn chỉ mới đọc thôi chứ chưa trả lời thì xin bạn hãy ngưng đọc một chút đã; bạn trở lại đi và trả lời cho xong đã rồi hãy đọc tiếp. Đọc xong mỗi câu thì ghi thật mau có hay không.

Bây giờ đây: nếu bạn đã trả lời không cho tất cả những câu hỏi trong loạt thứ nhất, và trả lời có cho tất cả những câu hỏi trong loạt thứ nhì, thì là hoàn toàn! Bạn cứ bình tâm hưởng đời, hưởng vui đi. Bạn không cần dùng tới thuật trong chương này; nhưng bạn có muốn thử chơi thì cứ thử!

Trái lại, nếu bạn trả lời có cho mọi hoặc một vài câu hỏi trong loạt thứ nhất, và trả lời không cho vài câu hỏi trong loạt thứ nhì, thì chắc chắn là có cái gì đó ngăn cản bạn tiếp nhận được sự vui thích.

Vui thích là một trong những yếu tố căn bản của một đời sống toàn diện. Mục đích của những thuật trong cuốn này là san phẳng hết những chướng ngại cho một đời sống toàn diện.

Chướng ngại nào ngăn bạn, không cho bạn tiếp nhận vui thích, thì chướng ngại đó cũng ngăn bạn, không cho bạn sống một đời sống toàn diện. Để diệt trừ những chướng ngại riêng của bạn, xin bạn đọc lại kỹ những thuật dưới đây:

Thận trọng làm cái quái gì?

Thổi bong bóng nước.

Như thể lần đầu vậy.

Yêu mình như thể yêu người.

Óc tưởng tượng của bạn thuộc về bạn đấy.

Bắt từ ngữ phải phục vụ ta.

Nhảy múa theo tiếng nhạc.

Những thuật đó có thể đặc biệt áp dụng vào những câu hỏi mà bạn đã trả lời có trong loạt thứ nhất, và không trong loạt thứ nhì. Khi thực hành những thuật đó, bạn sẽ tự tìm ra được thuật nào có thể giúp bạn một cách hiệu quả nhất để trừ khử những chướng ngại nó ngăn cản bạn không tiếp nhận được cái vui.

Khi chướng ngại trong nội tâm đã dẹp được rồi thì bạn không cần phải tốn nhiều công để luyện khả năng tiếp nhận cái vui nữa, vì bạn sẽ thấy cái vui ở khắp nơi, ở chung quanh bạn, cũng như ở trong người bạn. Bạn sẽ ngắm những cảnh vật vẫn thường thấy - chẳng hạn một đám mây, hoặc ánh sáng từ cửa sổ một căn phòng bật đèn ban đêm, hoặc bất kỳ một cảnh vật tầm thường, quen thuộc nào khác - và bạn tìm được cái vui ở trong đó. Có lẽ bạn sẽ vui vẻ nhận thấy rằng cơm có một vị đạm bạc và tuyệt thú. Bạn cũng sẽ ngạc nhiên nhận ra rằng có một cơ thể là được hưởng một nguồn niềm vui thích lạ lùng, mà từ trước bạn không ngờ.

Helen Keller, đui, điếc, câm, có ít khả năng để tiếp nhận cái vui hơn hết thảy chúng ta, vậy mà bà đã viết:

" Để đạt tới mức cao nhất của giáo dục, ta phải dạy và khuyến khích trẻ em tìm ra được một niềm vui và một lợi ích xây dựng trong khi sử dụng ngũ quan: giác quan, thính quan, xúc quan, khứu quan, vị quan... Nếu một bà mẹ biết âu yếm và khéo léo luyện những cơ năng đó cho trẻ cùng hết lòng như khi giữ gìn sức khỏe cho chúng... thì chẳng những chúng sẽ hoàn toàn làm chủ được ngũ quan mà có lẽ tính của chúng cũng dễ già giặn hơn nữa. Bất kỳ một cá nhân hay một đoàn thể nào hễ được dạy dỗ, chuẩn bị hoàn hảo đều sẽ có ích cho nhân loại." (Ladies Home Journal - Tháng ba năm 1951)

" Hoàn toàn làm chủ được ngũ quan", "Tinh thần sẽ dễ già giặn hơn": lời khuyên sâu sắc, sáng suốt và nhân từ đó có ích cho hết thảy chúng ta, lớn cũng như nhỏ.

Dưới đây là một cách để thực hành nó:

Mỗi ngày nhiều lần, mỗi lần chỉ cần vài giây thôi, ta ngừng mọi công việc lại, mà nhìn, nghe, rờ, ngửi, nếm, cảm thấy một cách đầy đủ ý thức. Bất kỳ ở đâu, ta cũng nên kiếm một cái gì ở trong người ta hoặc ở chung quanh ta, nó làm cho ta vui, dù cái đó có thể là thầm kín, vô nghĩa, nhỏ nhoi, người khác coi như là không có, thì cũng không hại.

Tôi đã chỉ xong thuật của tôi rồi. Bây giờ tôi xin bạn đọc lại đoạn đầu của chương này, rồi tự quyết định xem nên theo phương pháp của tôi hay là, do một sự biến hóa chớp nhoáng nào đó trong thâm tâm, nên theo phương pháp của Regentsu. Câu chuyện cảm động của Regentsu cho ta thấy cái ân sũng ở trong tâm hồn con người, trong tâm hồn của Regentsu, của bạn, của chúng ta. Vì người khác có thể đóng sập bao nhiêu cửa họ lại để đuổi chúng ta, chúng ta vẫn có thể mở một cái cửa để tiếp nhận niềm vui, rồi bước qua cái cửa đó để tạo nên một dây chuyền nhân từ, đại độ, cao nhã.

Nếu bạn chịu gắng sức thì thuật này tất hiệu nghiệm.

Trong khi thi hành các thuật, bạn nên gạt bỏ tất cả các ý niệm về tốt hơn, xấu hơn, cao hơn, thấp hơn đi. Bỏ cái óc so sánh, chê bai, biện hộ đi. Đừng phê phán nữa. Cứ làm đúng theo thuật và cảm thấy, thế thôi, rồi để mặc nó. Cứ thản nhiên. Không có tốt, xấu - chỉ có nhận và quả. Đừng nghĩ rằng: phải như vậy - chỉ thấy hiện nay nó như vậy.