Mùa Cá Linh

Nó tên gì thì chỉ có má nó biết, còn người ta gọi nó là “thằng Ba Chóp”, vì đầu nó để ba vá, từ hồi đó đến giờ.

Chiều đang xuống chầm chậm trên mặt nước mênh mông đỏ đục. Ánh nắng chói chang từ đám mây có hình thù quái dị, đen ngòm xiên thẳng xuống bãi cát ven bờ. Có nắng chiếu vào làm cho nước da thằng bé đen đỏ thêm, chiếc quần xà lỏn tụt xuống hông, đu bụm lấy phần chót bụng dưới, đung đưa hai ống rộng, thò ra đôi cẳng khẳng khiu, đen cháy. Nó đang lom khom với mảnh lưới nhỏ bên mí nước, ý chừng đang giăng lưới như anh Hai và bà ngoại nó vẫn làm. Xéo sau lưng nó, một nóc chòi nhỏ đang bốc khói, chắc ngoại nó đang nấu cơm. Còn anh Hai hẳn đang bận rộn bên thùng cá cuối cùng nơi cuối bãi, chỗ có một dãy lu hũ của nhà nó để dành làm mắm. Gió chiều thổi mùi cá tanh lẫn mùi nắng khét quyện lấy thằng bé đang loay hoay bên mép nước. Chẳng ai để ý đến nó cả, mà cũng chẳng phải lo, vì dù nó còn nhỏ xíu nhưng nó cũng hơn sáu tuổi rồi, ở tuổi ấy người ta không phải trông nó nữa, mà cũng chẳng sợ nó chết đuối, vì ngoại nó đã tập bơi cho nó lúc tập đi rồi. Trẻ con sinh ra ở vùng nước đều thế, ngoại nó nói như vậy. Đứa trẻ tự lớn, tự ăn, tự chơi cho người lớn làm lụng kiếm gạo bỏ bụng. Mà nó cũng không chơi gì lạ ngoài việc bắt chước những việc làm của người lớn: kéo lưới, vãi chài, giăng câu, mót lúa... Lớn hơn chút nữa, bằng anh nó là biết chèo xuồng đi làm mướn, làm mắm, sạ lúa, vãi phân... y như người lớn.

Ở vùng đất mà với hai mùa khô, mùa nước phải làm giỏi những việc bình thường ấy mới kiếm đủ gạo mà ăn. Bà ngoại nó kể rằng, xưa kia nơi đây toàn bưng trấp, sình lầy, muỗi cũng nhiều, cá tôm cũng lắm, người ta chỉ phải làm một mùa cũng dư ăn... Còn bây giờ, để kiếm những thứ đó con người phải làm cật lực từ sáng đến chiều, mong cho đủ ăn là có phước lớn rồi... Hễ rảnh là ngoại nó lại ca cẩm, kể lể chuyện xưa hoài. Khuôn mặt dăn deo xếp lớp cứ lắc lư suốt ngày như phiền giận điều gì. Chính vì thế nên dù mới sáu tuổi nó đã biết mình sinh ra và lớn lên dưới bàn tay già nua của ngoại.

Ngoại nó kể: Ngày trước vùng này đông vui, trù phú lắm, nhưng rồi khi không, giặc giã nổi lên, lâu lâu lại có trận giặc tràn qua đốt phá giết người ở biên giới bên này, người chạy không kịp, lớp bị giết, lớp thất tán chạy lung tung cả. Ba nó cũng là một người bị thất lạc gia đình trong những trận đó đã xin trú lại trong nhà bà ngoại. Thương cảnh lưu lạc, ngoại giữ ba nó lại nhà, biểu ở chờ tin tức. Dần dà ba nó quen với cuộc sống gia đình ngoại, giỏi giăng câu, đặt lợp, hiền lành, ít nói. Ngoại gả má nó cho ba để cầm chân một người đàn ông giỏi giang, tốt bụng trong nhà đặng nương dựa tuổi già. Má nó sanh anh Hai, rồi chớm có bầu nó thì ba bỏ đi mất. Người ta bảo rằng ba nó tìm thấy gia đình nên bỏ đi. Má nó chờ đợi sanh ra nó cho cứng tháng rồi cũng bỏ con cho ngoại mà đi. Nó còn quá nhỏ nên chẳng biết má đi đâu, chỉ há cái mỏ non nớt ra mà gào sữa. Ngoại nấu cơm, chắt nước cơm hòa đường cho uống. Lớn lên chút nữa thì ăn cháo nghiền, rồi cơm nghiền với cá. Được cái cá không thiếu như gạo, như đường. Tới mùa cá thì thằng nhỏ cứ mặc sức mà ăn cho tới khi “Tào Tháo rượt”. Cứ thế nó lớn lên trong đôi tay run rẩy của ngoại hiệp sức với đôi tay yếu ớt của anh Hai hơn nó ba tuổi. Ngoại để cho nó ba chòm tóc và kêu bằng “thằng Ba Chóp”. Nó chỉ hơi nhỏ con so với tuổi chứ mạnh cùi cụi suốt tháng suốt năm. Cơm cá cũng ăn mà cơm với muối cục cũng “quằm” đủ ba chén, ăn xong quẹt mỏ, múc một tô nước trong cái lu trước chòi, uống một bụng là rồi bữa cơm.

Chà, nó nghe đang đói, sao chưa thấy ngoại kêu về ăn cơm cà? Nó ngước mặt nhìn trời, ánh chiều đã tắt từ lâu, khí lạnh bắt đầu dâng mờ mờ trên mặt sóng. Nó ngóng về phía chòi, bóng ngoại lụm cụm đi về phía anh Hai đang làm cá. Nó phóng về:

- Ngoại à!...

Ngoại dừng bước, quay nhìn nó.

- Cơm chín chưa ngoại, con đói bụng.

Ngoại lại chậm rãi bước đi, miệng nói với lại:

- Cơm canh chín rồi, ngoại để trỏng. Con vô bới lấy ăn, ngoại đi làm tiếp anh Hai cho mau xong nghen con.

- Dạ.

Ngoại đi khuất, nó vô lục nồi cơm, canh cá nấu chua với bạc hà, khóm thơm ngát. Nhưng ngoại với anh Hai chưa ăn. Nó với tay lấy con dao yếm nhỏ, chạy ra chỗ anh Hai. Anh Hai Mạnh của nó vẫn đang móc hầu mớ cá linh - tiền công đáy Ba Mập trả cho - để làm mắm. Ngoại đang xóc rửa cá dưới sông, nó chạy ào đến:

- Để em móc tiếp nghen anh Hai.

- Ừa.

- Bữa nay nhiều cá hén anh Hai.

- Ừa.

Nó ngồi phệt xuống đất, vớ một khúc cây đầy ruột cá, để một con cá linh lên, lấy mũi dao yếm nhấn vào hầu cá, một chút ruột cá xam xám lòi ra, nó lôi hết đám ruột rồi vứt con cá nhỏ vào rổ. Cái rổ lùm lùm toàn cá đã móc ruột. Anh Hai nó thì chẳng cần đòn cây kê để làm thớt, cứ thoăn thoắt cầm cá lên, dứt mũi dao móc ra mớ ruột, xong là vứt vào rổ ngay. Ngó anh Hai làm, nó thở ra, nó làm chưa lại ảnh. Được một hồi, chừng chán nó hỏi:

- Sao người ta phải bỏ ruột cá chi vậy, anh Hai?

- Cho nớ bớt đắng mật, với lại bỏ cứt nó đi. Vậy chứ mày ăn cứt cá được không?

Nó lắc đầu. Chi, cá còn ăn không hết, ăn cứt cá làm chi. Nó dợm hỏi ngược lại coi anh Hai có ăn được không mà hỏi nó, thì nghe anh nó nói tiếp:

- Ráng mà làm đi, móc ruột không kịp nó sình lên đó, lại phải đem làm nước mắm cá, mà lu nước mắm nhà mình lại hết rồi.

Nó ngước nhìn lũ lu sành của nhà. Có đến hơn chục chiếc, cái thì làm mắm cá còn cái thì chứa nước mắm. Nhưng nó biết làm mắm cá thì bán được tiền hơn nên phải ráng móc hầu cá nhiều hơn.

Trời đã sụp tối. Ngoại đem rửa mớ cá cuối cùng rồi đổ vào lu, rắc muối. Anh Hai hốt chỗ cá còn không móc hầu kịp đổ sang lu khác để làm nước mắm. Lu này thì lại không cho muối ngay, để cá nó sình lên đã. Anh Hai gọi:

- Mai chắc mình phải mua thêm lu, ngoại à. Mùa cá năm nay trúng, ráng mần có để dành nghen ngoại.

- Ờ, ngặt cái phải chờ ghe lu qua chớ ngoại rinh không nổi từ vựa về đâu con à.

- Ngoại để con đi cho.

- Con chở không nổi đâu, lỡ rớt xuống sông biết làm sao mà mò.

Thu dọn xong, bà cháu về gian chòi bày cơm ra bộ vạc. Cơm vừa nguội ăn với canh cá chua, cá kho tiêu, cực ngon. Mỗi đứa chan canh lùa xong bốn năm chén rồi múc nước súc miệng, rửa mỏ, xuống bến rửa chân tay lên, vẫn thấy ngoại rị mọ ngồi nhai. Mấy nay ngoại có vẻ chậm dần, chớ lúc trước ngoại mạnh, nhanh nhẹn lắm. Nó nằm cạnh anh Hai trên bộ vạc làm giường, ngó ngoại nhai cơm bên ngọn đèn lù mù. Ngoại không ăn canh như mấy đứa cháu, ngoại ăn cơm với cá kho tiêu, ăn xong hết, ngoại mới uống nước canh nên lâu. Mùa lúa, đi mót tới tối sập mới về, có hôm không nấu được canh thì bọn nó chan cơm với nước lạnh, còn ngoại thì uống nước cơm chắt thay canh. Không biết ngoại bao nhiêu tuổi mà tóc ngoại bạc trắng, gom thành một búi gọn phía sau. Mặt ngoại hằn sâu những vết nhăn coi có vẻ già lắm. Mắt ngoại cũng bạc màu, chậm chạp nhìn tới, nhìn lui chớ không đảo lia được như tụi nó... Ba Chóp nằm nghĩ lơ mơ về ngoại, thiếp dần đi trong tiếng va chạm lách cách ngoại nó thu dọn chén đũa để đem xuống bến rửa. Đêm đã buông tấm màn đen đặc yên tĩnh xuống khắp nơi, chỉ còn le lói đó đây vài ánh đèn dầu cô độc, đủ sáng cho người ta làm nốt những công việc cuối ngày.

Sớm nay, Ba Chóp theo anh Hai Mạnh nó vào trong đồng để giăng lưới. Nước đã giựt nhiều hơn mấy bữa trước, cá đã bớt nhưng vẫn còn nhiều người quăng chài, giăng câu đầy đồng. Hai anh em nó vác theo hai tay lưới xuống nước. Anh Hai dẫn nó ra xa, tới lúc nước ngập ngang ngực nó thì anh bắt đầu cặm lưới. Anh nó bảo:

- Lẽ ra phải đi xa hơn, nhưng mày bé quá không ra xa được, thôi, mình cặm gần bờ một chút.

Nó lại bên cây cọc giữ lưới để anh Hai nó tìm đường rải lưới. Xa xa, người ta cũng giăng câu đầy, ở những chỗ nước sâu tới cổ người lớn, cá nhiều hơn. Lưới của nhà nó giăng kế lưới nhà chị em con Tám. Giăng xong lưới, anh em nó lên bờ, lủi vô chòi chị em con Tám ngồi giỡn. Sẵn có mớ rơm rải trong góc, Ba Chóp lết vô nằm ngó trời, dỏng tai nghe anh Hai nó bị chị em con Tám chọc ghẹo. Trời xanh ngắt lãng đãng vài đám mây trôi như đám bông gòn lan lan. Chà, phải chi mình có cánh bay lên tới đám mây kia, ngó lại dưới đất lúc này thiệt đã. Nó lơ mơ rồi ngủ mất lúc nào không biết. Chẳng hiểu chừng bao lâu, anh Hai nó lay chân:

- Dậy, ra gỡ cá chớ. Giăng câu mà ngủ vậy cá chạy hết còn gì!

Nó lồm cồm bò ra, chị em con Tám đã xuống gỡ cá. Tiếng reo vui hớn hở làm cho nó sốt ruột. Nó chạy ào tới mí nước, vượt qua anh Hai nó đang lạch cạch chiếc chậu đằng sau để đựng cá. Hai anh em nó gỡ cọc lưới, nâng lên. Chà, cá “dính” nhiều quá. Những mắt lưới sáng long lanh cá quẫy. Những con cá linh, cá sơn, cả cá chốt lao vun vút trong nước không thấy lưới. Chúng đâm sầm vào mắt lưới và kẹt không lách qua được. Hai anh em nó chỉ việc nâng lưới lên trên mặt nước gỡ cá ra khỏi lưới. Vì mắt lưới đồng cỡ nên cá dính lưới cũng đồng hạng. Những con cá được thảy vào trong chiếc chậu rộng, cao thành vẫn còn muốn thoát thân. Chúng tung mình lên cao, vảy lấp lánh trong nắng rồi lại rơi trở xuống lòng chậu nhôm lạnh. Anh Hai nó tiếc rẻ:

- Phải mình giăng lưới chỗ nước sâu hơn chắc cá dính đầy nhóc.

Nó nhìn chị em con Tám mặt mày hớn hở. Chắc cá nhiều dữ! Chị em nó lớn hơn nên ra được chỗ sâu hơn mà! Dù sao nó thấy cá vậy cũng được rồi, vì lần đầu tiên đi giăng lưới, gỡ cá nên nó không biết bao nhiêu mới là nhiều. Gỡ xong, anh em nó lên bờ, chà vảy, ướp muối để chiều về đổ vô lu. Dăm bữa, ngoại rang gạo làm thính trộn chung vô cá, sau đó ít lâu lại trộn đường và đu đủ bào vào rồi đem bán. Mắm cá này mà gặp cơm nguội để nguyên trong nồi, xớt một miếng cá, một miếng cơm cục, nó có thể ăn no tới cành bụng mới thôi. Ăn xong “dứt” một tô nước mưa ngọt lừ là no tới chiều, tới khuya luôn.

Nước vẫn rút dần dần, còn khoảng tới bắp chân thì người ta bắt đầu cày bừa chuẩn bị sạ lúa. Hết mùa làm cá, ngoại và anh Hai đi sạ lúa mướn, từ sáng tới chiều mới về. Nó còn nhỏ, không ai mướn nên tối ngày đi chơi. Cơm ngoại nấu từ lúc còn tối đất, ngoại vắt một gói mang theo, còn một nồi ăn với cá kho tiêu hay mắm cá linh từ đầu mùa tùy nó. Ăn rồi, nó buộc cánh cửa căn chòi, dông vào xóm chơi. Bữa thì nó lê la ở sân Ủy ban, chỗ người ta xử kiện bu đông nghẹt. Nó và đám con nít cũng bu lại coi mà chẳng hiểu gì, một lúc bọn chúng rủ nhau chơi thảy cao su, chơi trốn tìm. Bữa thì nó ngồi ghé cửa lớp mẫu giáo coi tụi nó ca, tụi nó chòng lộn nhau xong méc lên cô Tám, một cô giáo suốt ngày đọc sách.Chúng méc gì, cô cũng gật, ngặt quá, chúng khóc ầm nhà, cô mới la, phạt cả hai bên chẳng cần lỗi phải gì ráo. Nhưng coi bọn đó không thú vị bằng coi lớp học chữ của thầy Tân. Có lớp tụi nó lớn hơn Ba Chóp một chút, nói bảy - tám tuổi là lớp một mà nó mới hơn sáu tuổi. Nó cũng muốn đi học, nhưng chắc phải nộp nhiều tiền, ngoại nó kiếm đâu ra. Thôi, coi ké vậy. Nó cũng học lõm bõm đánh vần được chữ A, chữ O, chớ còn đọc như bọn nó thì không chạy nổi chữ.

Rời lớp học, nó ra bờ sông xem người ta ngả me chất chà. Những cành me nước to, xùm xòa cành lá, đầy gai được đốn xuống để kéo ra bờ sông. Người ta lựa chỗ vắng, thả các cành me xuống rồi đóng cọc, ngăn cho tàu ghe không qua nơi đó. Được ít lâu, không động nước nên cá rủ nhau tới trú, người ta đem thức ăn ra nhử, cá ăn quen kéo tới hoài. Vài ba tháng sau, chừng hiếm cá, và mùa nước lại sắp về, người ta giăng lưới chung quanh đám chà, đóng cọc giữ nó lúc nước lớn nhất rồi xúm nhau dỡ cành me để vứt lên bờ. Xem dỡ chà vui lắm. Nó có thể ngồi suốt ngày coi dỡ chà cho tới tối, tới lúc nhậu. Lúc đó, thế nào cũng có người ngó thấy nó, có khi thảy cho nó một con tôm nướng thiệt to, ngọt lịm nhưng đó không phải là điều nó trông đợi. Nó thích nhìn mực nước giựt dần trơ bùn trơ bãi, lũ cá tôm bị ngăn trong lưới, nhảy lao xao tính vượt, mà vượt qua sao nổi tấm lưới cao quá đầu người lớn vài sải. Thế mà cũng có con cá quẫy thật mạnh để văng ra, lúc đó ai cũng tiếc. Vì đó chắc là những con cá to như cá tai tượng hàng ký lô hay những con cá mè vinh lớn gần ký và rất nhiều loại cá khác, mà nó không biết hết tên. Người ta giăng lưới, kéo lên lấy vợt xúc thả vào cần xé. Những bà buôn cá chực sẵn trên ghe, ghé vào đòi cân, kỳ kèo thêm bớt rồi cũng cân xong, lại khiêng đổ trở vào lòng một ghe lái chực sẵn. Chừng nào đầy ghe, hoặc giả hết tiền, ghe lái quay mũi, nổ máy xuôi dòng ra chợ tỉnh. Chiều xuống, theo lệ, chủ nhà chia cho mỗi người một con cá to nhất trong đám, biếu cho gia đình đem về ăn “lấy thảo”. Lúc nào quanh đám dỡ chà cũng có cả đám người lớn, bé đứng coi. Lũ trẻ con như nó thì hàng chục đứa, chỉ có một cái quần xà lỏn lỏng lẻo trên xương hông, nhiều hơn thì có thêm chiếc áo cộc tay nhem nhuốc bùn phong phanh đôi vạt mất nút, phô cái bụng tròn lủm dính đầy cát. Chúng xem dỡ chà, giả vờ xem gần rồi giật lấy những con tôm, con cá nằm phơi trên miệng cần xé. Người lớn quát đuổi đi, chúng lủi mất để giấu những con cá, con tôm lấy được ở đâu đó, rồi lại len lén vào ngóc mỏ coi người lớn cãi lộn, chửi thề, kỳ kèo, giành giựt... Và lựa lúc không ai để ý, lén lấy nữa. Ba Chóp không muốn lấy như thế, dù nó biết cá, tôm lớn ngọt thịt lắm. Nó không lấy vì đã có lần nó chứng kiến một thằng bé trong xóm, đầu trọc lóc giựt một con cá mè vinh, bị tay chân chủ chà đánh cho văng máu miệng. Ba Chóp cũng chẳng có ai thân trong đám dỡ chà như lũ nhỏ lắp xắp trên bờ bên cạnh nó. Lũ chúng nó, có ba, có anh, chú Tám, cậu Tư, dượng Chín trong đám dỡ chà, miệng thì thét đuổi, chửi thề, nhưng thỉnh thoảng lại kêu: “Ê, lượm nè, cu Đen” và quăng lên một con tôm thiệt bự. Thằng cu Đen nào đó chạy sà lại, vồ con tôm đem về nhà mất biến. Ba Chóp coi để mà coi thôi. Cũng như lúc này đây, nó ngồi bó gối bên một gốc me lão sần sùi, coi người lớn đốn cành, tính giá rồi kéo chà ra bờ sông chuẩn bị chất.

Ngoại sắm cho nó một chiếc quần dài mới, một chiếc quần xà lỏn và một áo cộc tay xanh da trời. Nó không thích mặc đồ dài và áo, chỉ mặc khi nào nó thấy lạnh thôi, còn thì nó cởi trần, nước da nhuộm nắng, nhuộm bùn, nhuộm nước, trở thành nâu đen như người Miên. May mà tóc nó suôn, để ba vá chứ không xoắn tít lên như cọng mì thì người ta kêu nó bằng “Miên con” mất. Ngoại nói:

- Sắm đồ vậy là để Tết con mặc với người ta. Tết không có ai ở trần hết, còn ngày thường, bận thế nào cũng được đặng.

Nó hỏi:

- Vậy ngoại có đồ mới không?

- Ngoại còn tấm áo má mày may hồi đó còn mới lắm.

- Còn anh Hai?

- Nó cũng có một bộ như con vậy.

Nghe Tết sắp đến, bọn trẻ con trong xóm có tiền mua pháo đã đốt đì đẹt từ mấy bữa nay. Ngoại nghỉ làm cỏ mướn, đi chợ sắm Tết. Trong xóm có nhà thịt heo quết chả, gói bánh tét, bánh ít, bánh phồng ì xèo. Nhà nó chẳng có gì cả. Bánh tét ngoại mua một cặp về cúng, bàn thờ có dĩa trái cây, bánh kẹo, trong bếp có nồi thịt heo kho rệu chung với hột vịt ăn bắt ngán. Cá lóc anh Hai tát đìa phụ người ta chia còn rộng trong lu, lúc nào ăn thì bắt đập đầu đem nướng. Tết anh Hai và ngoại nghỉ làm mướn. Ngoại vô xóm chơi bài tứ sắc, anh Hai cũng đánh bài, hay là theo lũ bạn đi mãi ra thị trấn cho mỏi cẳng rồi về, đem cho Ba Chóp một nắm kẹo, ăn muốn ngất ngư vì ngán. Tết chẳng có gì khác Tết năm trước, chỉ có khác là mẹ nó về.

Mẹ Ba Chóp về hôm mùng hai. Chiều đó, nó nghe đói bụng vì mải xem ti vi ké nhà ông Năm Máy Xay từ quá trưa. Nó chạy về nhà lục cơm. Nó thấy có một bà nào nằm trên bộ ván của ngoại quay mặt vào trong. Nghi ngại, nhưng đói bụng quá, nó vào bếp cạy nồi. Người đàn bà trở dậy, vấn tóc, nhìn sững nó một hồi rồi hỏi:

- Phải con đó không, Ba Chóp?

Nó dè dặt:

- Dạ.

- Má nè con.

Người đàn bà bước vội xuống đất, sà lại bên nó. Nó né sang một bên, im lặng.

- Mà nè, ngoại với anh Hai con đâu rồi?

- Ở trỏng.

Nó hất đầu vô xóm.

- Con ăn cơm rồi đi kêu ngoại về, nói má con kiếm, nghen con.

- Dạ...

Nó e dè nhìn người vừa xưng “má”, rồi chùi tay vô quần, đứng dậy ra lu múc nước uống. Ba Chóp đi chầm chậm vô xóm lòng suy nghĩ miên man.

Má, lâu lắm rồi nó không biết có má. Ngoại biểu má đi làm ăn xa, sẽ có lúc về với anh em nó, mà sao mãi tới giờ này mới thấy má về. Còn ba nó đâu, sao không về với má? Má, nghe lạ quá, hồi đó giờ anh em nó lớn lên trong đôi tay run rẩy già nua của ngoại, không có má, sao giờ này lại có má về?

Má nó coi có vẻ hiền. Tuy còn nhỏ nhưng nó cảm biết ai hiền, ai dữ. Dòm vào mắt họ, người nào hiền, trong lòng nó cảm mến, còn ai dữ, mắt gằm mình như con chó nhà bà Hai Ốm, mà nó và bọn trẻ vẫn tìm cách ghẹo hoài. Con chó đó lắm lời y như bà chủ Ốm hay cho vay lãi của nó. Nó có thể sủa dai nhách hàng giờ, mà cũng có thể im khe rồi hằn học ngó người được bà chủ tiếp. Bà đó chẳng được ai ưa, cũng như con chó của bà vậy.

Mải nghĩ vẩn vơ, nó tới sòng bài xóm Năm Lá, ngoại nó đang ngồi chung với mấy bà già cầm bài trên tay. Nó lén tới bên ngoại, kê vào tai nói nhỏ:

- Ngoại, má về.

Ngoại quay lại dòm nó, bộ ngạc nhiên lắm:

- Bao giờ, ở đâu con?

- Ở nhà mình, kêu con đi kiếm ngoại.

Nó nói trống không, bởi kêu “má” nó ngượng miệng sao đó.

Ngoại lật đật đứng dậy:

- Xin kiếu chị em, tôi về nhà một chút lại liền.

Ngoại dắt nó ra đám đánh bi đầu xóm kêu anh Hai về.

Anh Hai chưa chịu về ngay, còn mải đánh thắng thằng Cu Quậy để ăn đủ một ngàn của nó đã. Ngoại vẫn chờ, rồi kéo tay anh Hai đi. Ngoại trách: má con lâu lắm mới về, sao ngoại biểu con không về ngay? Anh Hai vùng vằng:

- Kệ bả.

- Không được vậy con, còn ai thương mấy con hơn má được nữa. Ngoại có chết thì má nuôi mấy con đi học chớ...

- Không, con hổng thèm...

Nó im lặng nghe ngoại và anh Hai vằng qua vằng lại cho tới gần nhà.

Má nó la lên: “Má” rồi chạy lại ôm ngoại. Nó cũng không biết ngoại chạy lại hay má nó chạy nữa. Rồi má tíu tít, hỏi coi ngoại khỏe không, có đau ốm không, mùa rồi làm mắm có nhiều cá không, có nhận được thuốc má nó gởi về không...

Ngoại dường như quên anh em nó lo trả lời má. Hai đứa ngồi cạnh nhau trên bộ vạc, chân đung đưa, há mỏ dõi theo câu chuyện của hai người đàn bà. Chừng sực nhớ, ngoại la:

- Chèng ơi, con ăn cơm chưa, má đi nấu cơm chiều luôn nghen?

- Con chưa đói má à.

- Nhưng phải nấu mấy đứa nhỏ ăn chớ chiều rồi.

- Vậy để con nấu luôn.

Má nó thọc chân xuống quơ dép rồi vội vã, xăng xái trong nhà, coi bộ vui vẻ lắm.

Cơm tối xong là vừa lên đèn. Má đem chén ra sông rửa, ngoại soạn mùng mền, trải chiếu sẵn. Anh em nó đã lăn qua lăn lại trên bộ vạc của mình. Tết mới đó mà chỉ còn chiều nay nữa là hết. Ngày mai anh Hai nó phải đi làm cỏ mướn cho người ta rồi. Tết chỉ gồm ăn ngon hơn chút đỉnh, đánh bài bạc, mặc quần áo mới và nghỉ làm mướn hai ngày.

Ngủ một giấc, nó lơ mơ nghe có tiếng thì thầm. Nó tỉnh ngủ, lắng nghe trong bóng tối.

- Ổng bả được lắm, người ta làm nghề thuốc nên sống nhân nghĩa, lại hiếm muộn nên con tin nó ở đó sẽ sướng hơn.

- Nhưng tao thương nó quá.

- Má kỳ ghê. Nó ở đây với má sẽ không biết chữ như con, má muốn đời nó khổ sao chớ! Ở đó người ta cũng thương nó, cũng có máu mủ với nó chớ bộ. Nó sẽ được đi học. Còn má có thằng Hai giúp, thỉnh thoảng con sẽ về thăm má nữa.

- Ờ thôi thì tính sao đó tính.

- Má ơi, cũng chưa đi được ngay đâu, để qua mùa lúa rồi con sẽ về rước nó cũng chưa muộn.

- Ờ.

Nó lại ngủ mất. Trong giấc mơ nó thấy nó được đi học thầy Tân. Mà kỳ, nó mặc một bộ đồ diêm dúa như cháu ông Năm Máy Xay, đứa nào thấy cũng chạy hết. Sao kỳ vậy cà?...

Những tàn me chua đã lúc lỉu quả. Mùa hoa me đã tàn, những cánh hoa vàng nhạt lấm tấm bay tỏa một mùi thơm man mát không còn trong gió nữa. Trên cành giờ đây là những quả me cong cong, nho nhỏ chi chít. Ven sông, đám me nước đã lành vết đốn, lại đâm tược mới. Những tược me non, mướt, lá xanh nõn mau chóng tươi tốt thành cành, thành nhánh cho mùa sau người ta lại chặt hạ. Nó đi trên con lộ nhỏ ven sông mát rượi hơi nước, hơi cát, nhìn hàng me thân quằn đủ kiểu. Nắng chói từ phía dòng sông vào, lọc qua lá me non thành một thứ ánh sáng mát dịu, thanh thoảng bao lấy con đường. Nó thích đi trên con lộ nhỏ này hơn đi trên con đường lớn cũng chạy song song cùng với sông, chỉ cách một đỗi vườn. Hai bên con đường lớn đó cũng có me nước ken dày, nhưng một phía dựa lưng vào vườn, nhà quay ra lộ; một phía trông vào cánh đồng trải ra tít tắp. Nếu đi trên con lộ đó, có thể ngửi thấy mùi lúa thơm thơm, nhưng lại luôn giật mình bởi tiếng còi xe, tiếng quát “dô, dô nè” của mấy ông xe lôi. Đó là lộ chính ra tỉnh, nên người ta đi đầy, ai cũng vội vã, đường bụi mù. Còn ở đây, lộ nhỏ ít ai đi nên nó có thể ngồi dưới gốc dừa, gốc me nhà ai đó thả sức ngắm sông hoặc bắn bi với vài đứa bạn mà không sợ bị xe đụng. Nó chỉ còn bữa nay đi chơi nữa thôi, mai phải theo ngoại với anh Hai đi mót lúa. Lúa chín rồi, người ta đang kêu công cắt. Lúc có việc thì cả ngoại cả anh Hai đi cắt lúa mướn. Không ai kêu thì đi mót. Mót lúa cũng vui lắm, nhất là với tụi nhóc như nó.

Sáng là phải dậy lúc mờ đất. Ngoại còn dậy sớm hơn để nấu và vắt cơm mang theo. Lúc mờ đất ngoại mới lay gọi anh em nó dậy, rửa mặt, ăn qua ba hột để còn đi cho kịp. Đồng ở xa lắm, đồng gần cắt ít bữa là xong. Đồng xa mình phải đi sớm. Vậy mà tới ruộng thợ gặt đã cắt xong tới nửa công, một công. Cắt mướn nên người ta làm sớm, làm lẹ để được nhiều. Công cắt chủ trả có khi được hai ba giạ một ngày. Còn đi mót lúa nếu chịu khó, ngoại biểu cũng không đến nỗi tệ. Mót một lúc thì nắng lên sương tan, chim cu gáy bắt đầu gù, ấy là lúc đẹp nhất trong ngày. Trời chưa nắng gắt, gió còn thổi nhè nhẹ trên đồng, mang mùi thơm lúa thơm rơm với tiếng cu gù nghe no ấm trong lòng. Lúa cắt đến đâu thu gom đến đó, rồi chất lên cộ trâu, kéo về nơi máy tuốt “ngự” giữa đồng trống. Tiếng máy dường như cũng nhỏ hơn trong bao la của cánh đồng. Lúa chất như một quả núi nhỏ vun cao màu vàng ấm. Những tháng này thiên nhiên hào phóng cho nắng từ sáng đến chiều. Người ta không phải lo mưa bất chợt, nên lúa tuốt xong cứ phơi khô, quạt sạch, đóng vào bao rồi đem ghe máy đến chở. Buổi trưa, nắng gắt đổ lửa xuống đồng. Thợ gặt nghỉ ăn cơm trốn nắng. Đám trẻ mót lúa như Ba Chóp đi tìm những vũng đìa còn nước, còn cá, be tát kiếm con cá, con tôm về làm nồi canh chua bạc hà. Có hôm ngoại chỉ cho nó cách bứt rau mác, rau ngổ, rau lài về luộc. Có bữa nó còn theo đám trẻ lớn đi đào, bẫy chuột đồng. Chiều sụp xuống rất nhanh, hễ mặt trời sắp lặn là ai nấy hối hả thu xếp ra về để kịp tới nhà lúc chạng vạng. Ngày mùa là những ngày vui nổ trời của trẻ con. Chúng được chơi giỡn đã đời trên cánh đồng mênh mông, trên rơm rạ vàng óng, được phơi nắng và khoái nhất là không ai rảnh để mà la mắng chúng. Ngoại nhìn nó cười tủm tỉm.

- Mặc sức mà giỡn, mà la hét đi con, mai mốt đi học đâu có rảnh mà chơi nữa...

Nó chẳng để ý đến điều đó. Đi học ở chỗ thầy Tân trong xóm còn vui ác, lại còn biết chữ nữa.

Bữa nay má lại về. Chiều muộn, nó lon ton chạy trước anh Hai và ngoại, tay xách xâu cá tát đìa hồi trưa, nó tính chạy lẹ về làm cá, nướng con to nhất ăn chơi. Bỗng nó thấy trên nóc chòi nhà nó có khói. Ai vậy cà?

Nó dòm vào trong bếp, một người đàn bà mặc áo bà ba, tóc bới gọn đang cời than trong bếp. Nghe động, bà ta quay ra, bị bất ngờ nó dợm chạy thì nghe gọi:

- Con đó hả, vô má biểu nè con!

Nó tần ngần, nhưng nghe má kêu “biểu nè con” ngọt xớt, nó thấy mềm lòng. Hồi nhỏ tới giờ không có má chăm sóc thành quen, chớ thiệt lòng nó cũng muốn có má như mấy đứa trong xóm lắm. Má tắm, chải đầu, khâu may cho những bộ đồ thiệt đẹp... Ngoại già rồi, đồ anh em nó có rách chỉ mới khâu, chớ rách vải là để rách luôn... Nó vẫn thấy ngần ngại, nhưng dáng ngoại và anh Hai đã thoáng đằng xa, nó bước đại vô bếp. Mẹ nói hỏi:

- Bữa nay mót được nhiều hôn con. Cha, con trai má giỏi dữ ha, có tát vũng tát sình gì phải hôn con?

- Dạ.

- Ừa, con lớn dữ rồi hen. Để kỳ này má thu xếp cho con đi học nghen.

- Dạ.

- Con có thích đi học hay thích ở nhà với ngoại nè?

Nó bẽn lẽn cười. Học thích chớ, sáng đi học, chiều về đi mót lúa với ngoại. Có chữ đọc nhiều sách, biết nhiều chuyện như cô giáo mấy đứa mẫu giáo trong xóm, như trên tivi nhà ông Năm Máy Xay... Bỗng có bóng người che khuôn cửa, nó la lên:

- Ngoại.

- A, con Hai, mới về đó hả con?

- Dạ, má đi cắt lúa cho nhà ai vậy?

- Hà, mãi cánh nhà Tư Cường, cắt ba bữa chưa xong đó con.

- Đông người cắt không má?

- Đông, kể tới mười mấy người lận.

- Lúa năm nay trúng hả má?

- Ừa, lúa trúng mà họ vẫn than trời, kêu không đủ tiền trả công thợ.

- Nhà giàu bao giờ cũng kêu mà má.

- Ừa.

Tối hôm đó cơm nước xong, anh em nó đang ngồi đung đưa chân trên bộ vạc, má kêu nó lại gần bảo:

- Nè, má mua cho con với anh Hai mỗi đứa một bộ đồ mới, hai con mặc vô coi có vừa không, rồi mốt má đưa hai đứa xuống thăm nội.

- Nội ở đâu má?

- Nội ở đâu má?

- Nội ở ngoài thị trấn, ra ngoải chơi thăm nội rồi thằng Ba ở lại luôn nội cho đi học, còn thằng Hai, con phải về ở với ngoại.

Hơi bất ngờ, miệng nó há ra, nó lắp bắp:

- Con... con ở ngoải... một mình sao?

- Sao lại một mình? - Má nó cười - Ở với nội, nội cho đi học, con cũng lớn rồi còn gì, đi học cho biết chữ với người ta. Không có chữ khổ lắm con à.

- Vậy sao anh Hai không học?

- Nó còn phải làm nuôi ngoại, chớ đi hết để ngoại một mình sao đặng?

Ngơ ngác, nó không biết nói gì. Đi học thì cũng thích nhưng xa ngoại, xa anh Hai thì nó không muốn. Sao má lại không cho nó đi học thầy Tân cho được ở nhà săn sóc bà với anh Hai nhỉ? Nó muốn hỏi, mà sao thấy muốn khóc quá, kỳ ghê.

Má bỏ nó ở nhà ông bà nội được hai ngày. Má lại đi làm ăn xa. Lạ nhà, nhớ ngoại, nhớ anh Hai, chiều nào nó cũng ra gốc me nước sau hè khóc thầm. Nó tính không đi, nhưng ngoại với má nói nhiều quá, tới lúc nó hết biết tính sao thì má nó kéo đi tới đây. Qua một chặng tàu, hai chặng xe, giờ này thì biết ngoại ở đâu mà kiếm. Ơi ngoại ơi...

- Chóp à, vô nội biểu.

Nó giật mình quẹt mắt, day đôi mi còn đỏ, quẹt ngang quẹt dọc cho hết nước mắt, cất tiếng “dạ” rồi chầm chậm rời gốc me lão vô nhà.

Ông nội ngồi xếp bằng trên bộ ngựa kế bàn nước, giơ tay ngoắc:

- Con lại đây nội biểu.

Nó se sẽ lại gần.

- Lại gần nội nè con, ngồi kế nội, nội hỏi nè. Bộ lúc nãy con khóc hả?

Nó nhè nhẹ lắc đầu.

- Chắc con còn lạ nhà, con buồn, chớ nội cũng thương con như ngoại con vậy. Con ở đây với nội cho vui cửa vui nhà, mai mốt vô năm học mới, nội lo cho con đi học, rồi con biết chữ, con đọc sách với người ta. Đàn ông con trai chớ nên khóc con à, đàn bà hèn yếu mới phải khóc, chớ đấng nam nhi mà yếu hèn người ta cười cho...

Nội xoa tay lên cái đầu trọc của nó. Về ở với nội, việc đầu tiên là nội dắt nó hớt tóc, cắt sạch ba vá để sau này mọc đều tóc sẽ hớt cua. Nội biểu ở phố phải theo phố, “ở bầu thì tròn ở ống thì dài”, để ba vá chúng bạn cười cho. Nội lại sắm cho nó hai bộ đồ cụt để thay đổi với cả một đôi dép, mà nó chẳng đi. Nhưng nó chẳng vui chút nào, nó chỉ mong được về thăm ngoại và chóng được đi học. Nội cất tiếng:

- Bà à!

- Dạ.

Bà nội đon đả đi ra. Bà trắng và mập, coi còn trẻ chứ không như ngoại nó đen đúa, già khằn. Ông nội biểu:

- Ngày mai bà đi chợ mua cuốn tập, cây viết về tập cho cháu nó viết, học chữ trước đi cho khỏi bỡ ngỡ.

- Ừa, viết chì bà đã mua rồi, mai bà sẽ kiếm cuốn tập tốt cho con.

Bà nội hay xưng “bà” với nó như thể tiếng “nội” không chưa đủ, còn phải “bà” nghe cho già hơn.

Học thì nó chịu lắm, học biết chữ, biết đọc sách, mà nhà nội lại có cả một tủ sách. Có sách vẽ hình chữ thiệt to, chữ tây chữ u gì đó, nội bảo là của cô Ngà. Cô Ngà đi học bác sĩ ở thành phố rồi, lâu lắm mới về. Nó thích lật coi hình các sách đó, ngộ ghê. Giá mà nó biết chữ, đọc coi người ta nói cái gì trong đó thì thiệt đã. Bởi vậy nó ham học, ham viết. Bà nội dạy tập viết, nó viết mỏi tay lại lật sách coi. Ở nhà nội ít việc, nó lại bé nên chẳng phải làm gì. Ngoài việc học ra nó cũng thấy buồn. Ở phố người ta không phải giăng câu mà vẫn có cá, có rau, có thịt, có gạo mà ăn. Mỗi sáng bà nội đi chợ xách một giỏ đồ ăn về nấu, chứ không phải như ở nhà ngoại: me thì xin trong xóm, cá thì bắt trong lu hay tát vũng, bạc hà thì ngoại có trồng mấy cây sau hè, có đủ rau thơm, ớt, hành. Ngoại chỉ phải mua muối. Ghe muối đi ngang ngoại phải mua cả lu để dành, gạo thì mua vài lít trong xóm, củi nó đi lượm, đi bẻ, đi chặt ở bất cứ chỗ nào. Nhà nội thì mua, cái gì cũng có bán và có tiền là mua được hết. Không biết tiền đâu mà họ có nhiều thế nhỉ. Ông nội làm nghề bốc thuốc, hàng ngày có những người bị bệnh đến, ông xem mạch, hỏi han, khuyên nhủ người ta rồi bốc thuốc gói vào trong miếng giấy. Thuốc là những lá những cành, rễ cây phơi khô đựng vào các thùng, các bao la liệt, chồng lên nhau trên cái kệ ở góc nhà. Vài ba bữa lại có người đem các bó cỏ, cây thuốc đến cho nội. Nội băm khúc khúc cỡ lóng tay, biểu nó trải tấm đệm bàng ra sân, đem phơi khô rồi cất. Trong nhà sực nức mùi thơm thơm của cây thuốc. Nội vừa băm thuốc, vừa giảng giải cho nó biết tên từng cây, cách người ta dùng. Nội có một chồng sách thuốc, cuốn nào cuốn nấy dày, nặng, nó phải bưng bằng hai tay mới nổi. Mấy sách đó cũng cũ kỹ, già nua như nội. Hễ không băm phơi cây thuốc, nội lại bắt nó bưng sách ra, nội đeo kiếng vô, ngồi trầm ngâm đọc, đầu gật gù. Nó thích ngắm nội ngồi đọc sách, lúc ấy trông nội giống mấy tiên ông, lão ông trong tuồng tích xưa người ta chiếu trên tivi vậy. Nội thường bắt nó ngồi trước mặt, cuốn tập để mở, cây viết chì cầm tay. Nó phải tô, phải viết hết trang này đến trang khác theo chữ mẫu của bà nội cho. Nó mong cho mau biết chữ để đọc. Nhưng các chữ trong sách nội ngộ quá, nó không tròn tròn mà lại có râu có ria, có khuyên có vạch... Nội biểu đó là chữ Hán, rồi từ từ học nó sẽ biết hết, lo gì.

Một bữa, bà nội đi chợ về, mang giỏ xách xuống bếp, bươn bả đi lên, tay cầm tờ giấy:

- Nè ông, ở trường người ta kêu nộp giấy khai sinh cho nó. Tôi đã đi mua tờ khai rồi, ông điền vô đây cho nó đi.

Ông nội đón tờ giấy, mang kiếng, cầm viết lên và đọc. Bỗng ông gọi:

- Chóp à!

- Dạ.

- Lại đây nội nói con nghe... Nè, hồi đó giờ má con sinh ra chưa làm miếng giấy này, gọi là giấy khai sinh. Nay con lớn rồi, đi học không kêu thằng Ba Chóp được, nó kỳ lắm. Vậy ông nội đặt cho con cái tên là... là Phước Thành nghen.

- Dạ.

- Phước là mong con sống có phước đức, Thành là mong con thành đạt. Ở đời mà ăn ở có phước đức thì dễ thành đạt lắm con à. Mà đã thành đạt thì phải giữ phước đức nó mới lâu bền. Ông bà xưa đã nói vậy. Nội ghi cho con là Nguyễn Phước Thành nghen.

- Dạ.

Nó ngơ ngẩn, hồi đó tới giờ ngoại nó vẫn gọi là “thằng Ba Chóp”, có người kêu “ê, Ba Vá”, ngoại không cho ngoại biểu chỉ có chó người ta mới kêu “chó vá”, còn người kêu bằng “Ba Chóp” mới phải. Ông nội tủm tỉm cười:

- Tên Ba Chóp nghe nó xấu lắm, lớn lên, con gái nó kêu “anh Chóp ơi” nghe kỳ hén con...

Nội cười ha hả, nó cũng tủm tỉm cười theo.

Thế là nó đã được đi học. Bà nội dắt nó đi, đưa nó vào lớp với một lũ lau nhau cỡ nó, rồi quay ra nói chuyện với cô giáo. Nó không nghe rõ nội và cô giáo nói chuyện gì, chỉ thấy cô gật gật, mắt nhìn phía nó. Nó hơi thất vọng vì tưởng cũng được học một ông thầy giống thầy Tân. Cô giáo là của bọn con gái, chán lắm. Nó được xếp ngồi bàn thứ hai cùng với ba thằng khác. Việc học cũng không khó lắm vì nội đã dạy ở nhà rồi, nó đã biết đọc, biết cộng trừ, vả lại nó thích học nên chuyện học rất nhẹ nhàng.