Chiến dịch bắt đầu
Tuy nhiên phát súng lệnh của chiến dịch quân sự được bắn ra ở Ban Mê Thuột, một thành phố nằm ở trung tâm Cao nguyên. Việc chiếm được thành phố này đã là một cuộc tấn công ngạc nhiên hồi tháng Ba/1975, đánh dấu việc mở đầu chiến dịch Hồ Chí Minh, chấm dứt bằng việc chiếm đóng Saigon. Thành phố có tính chiến lược này, lại một lần nữa được chọn làm nơi tự hào cho lịch sử quân sự Việt Nam. Nửa đêm ngày 24 tháng Chạp, khi tiếng chuông nhà thờ ngân vang, tướng Chu Huy Mân, chính ủy Quân ủy trung ương Quân đội Nhân dân Việt Nam (VPA) rút súng bắn lên không phát súng lệnh để chính thức mở đầu chiến dịch. Tướng Chu Huy Mân từ Hà Nội tới để làm lễ xuất quân cho đạo quân do tướng Hoàng Cầm chỉ huy. Về sau, một quan chức Việt Nam nói với tôi: “Tướng Hoàng Cầm biết rõ vùng phía đông Kampuchia như biết rõ lòng bàn tay ông ta vì ông ta đã chỉ huy những chiến dịch quân sự chống Lon Nol hồi thập niên 1970”. Dưới bầu trời lạnh và đầy sao, những đoàn chiến xa T-54 và những xe vận tải chở đầy binh lính bắt đầu tiến theo quốc lộ 14, hướng tới biên giới Kampuchia. Trong vòng 5 ngày, quân đội Việt Nam đánh tan các đồn binh Khmer Đỏ và chiếm thủ phủ tỉnh Kratie. (39)
Kratie là một thành phố mà người Việt Nam biết rất rõ. Sau khi “giải phóng” thành phố này khỏi tay Lon Nol hồi thập niên 1970, Việt Nam CS đã thiết lập một trường quân sự ở đây để huấn luyện hàng trăm cán bộ Khmer Đỏ. Giờ đây, chín năm sau, Việt Nam CS lại chộp lấy thành phố này khỏi tay những người học trò cũ để giao lại cho đồng minh Khmer mới.
Tháng Giêng/ 1979, từ Lào, lực lượng quân sự Việt Nam tiến dọc theo sông Mêkông xuống chiếm đóng thành phố thứ hai, tỉnh lỵ Stung Treng. Chiếm được hai thành phố lớn trên sông Mêkông, quân Việt Nam đã cắt đứt liên lạc bốn tỉnh phía đông bắc với các tỉnh còn lại của Kampuchia. Mặc dù các tỉnh này có dân cư thượng du thưa thớt, với nhiều ngọn đồi và rừng rậm bao phủ vùng đông bắc, hồi thập niên 70 là căn cứ chống Lon Nol, giờ đây trở thành “khu giải phóng” cho mặt trận Khmer mới.
Trong khi đó, các sư đoàn quân Việt Nam thuộc Quân khu 7 và Quân khu 9, dưới quyền chỉ huy tổng quát của tướng Lê Đức Anh bắt đầu mở cuộc tấn công lớn theo quốc lộ 1 và quốc lộ 7, cả hai đạo quân này đều nhắm tới sông Mêkông. Gần một tuần lễ trước khi mở chiến dịch có xe tăng dẫn đầu này, lực lượng không quân Việt Nam gia tăng đánh phá các vị trí Khmer Đỏ. Vì tập trung gần ba chục ngàn binh sĩ -một nửa quân đội thường trực Khmer Đỏ-, trong một vùng đất có hình vòng cung dọc theo khu vực có tên gọi là Mỏ Vẹt và Lưỡi Câu gần biên giới Việt Nam, Pol Pot đã làm cho số quân này bị tiêu diệt dễ dàng. Đạo quân này bị tàn sát vì đại pháo và không tập sau khi bị không thám phát hiện. Đáng ngạc nhiên là sức kháng cự của lực lượng dân quân Pol Pot, những người được biết là giết người bằng dao và mã tấu, không có thì giờ để được huấn luyện lái máy bay hay dùng súng phòng không. Hầu hết các cố vấn Trung Hoa và chuyên viên quân sự vội vàng rút ra phía biển, để lại các toán quân của Pol Pot chưa được huấn luyện này tự bảo vệ lấy họ. Hàng mấy dãy máy bay Mig-19 mới toanh sơn màu cờ Kampuchia Dân chủ nằm im ở phi trường Pochentong, nhiều chiếc nệm ghế còn bọc nylông khi quân Việt Nam tiến chiếm Phnom Pênh và rồi Việt Nam tuyên bố thắng trận.
Mặc dù đã có không tập, cuộc tấn công trên bộ cũng không dễ dàng. Đại tá Bùi Tín, quan sát từ trên trực thăng và chụp hình, nói với tôi trận đánh nặng nhất của chiến cuộc này trước khi chiếm Phnom Pênh là trận ở khu vực Lưỡi Câu. Trận đánh kéo dài khốc liệt hai ngày khi quân đội Việt Nam CS cố gắng vượt qua tuyến phòng ngự dọc theo các kinh đào và các bãi mìn. Khi vượt qua được tuyến phòng ngự này rồi, quân đội Việt Nam CS tiến nhanh tới sông Mêkông, đối diện với tỉnh lỵ Kompong Cham. Hai trận đánh lớn khác là trận Neak Luong, bến phà trên quốc lộ 1 và trận Tani, (tỉnh Takeo) trên quốc lộ 3 dẫn ra biển. (40) Một lực lượng biệt kích Việt Nam CS cố tiến tới bờ sông Tonle Sap, đối diện với Phnom Penh. Buổi sáng ngày 2 tháng Giêng họ cố gắng vượt qua sông để “giải thoát” thái tử Sihanouk khỏi nơi ông cư trú đang bị canh gác chặt chẽ. Tuy nhiên, họ thất bại. Sihanouk nói với tôi trong tiếng thở dài tiếc rẽ: “Họ cố vượt qua sông để bắt cóc tôi nhưng họ đã bị giết hết. Vào lúc đó tôi chẳng biết tại sao bất thần buổi tối đó (2/ tháng Giêng) Khiêu Samphan đến nói với tôi: “Ngài có 15 phút để chuẩn bị rời khỏi nơi này. Sau đó họ đưa tôi đi Battambang rồi Sisophon.” (41)
Đến ngày 4 tháng Giêng, quân Việt Nam kiểm soát toàn bộ khu phía đông sông Mêkông gồm 7 tỉnh nhưng viễn tượng đưa ông hoàng Sihanouk lên làm lãnh đạo Mặt trận Cứu nguy kiểm soát “vùng giải phóng” này coi như tan biến.
Sau một ngày tình hình lắng dịu, lệnh cuối cùng của bộ chính trị ban ra ngày 4 tháng Giêng: “Tiến tới Phnom Pênh.” Ngày 6 tháng Giêng, các đơn vị quân đội Việt Nam vượt sông Mêkông ở bến phà Neak Luong và phía bắc tỉnh Kompong Cham. Cầu nổi do Liên xô chế tạo và những chiếc phà lớn do Mỹ sản xuất được đưa từ Việt Nam tới để đưa xe tăng và quân lính vượt sông. Chẳng bao lâu, 9 trong số 12 sư đoàn quân Việt Nam với ba trung đoàn đi tiên phong từ phía tây nam và hướng bắc tiến vào Phnom Pênh. Buổi sáng ngày 7 tháng Giêng, pháo binh bắt đầu bắn vào ngoại ô Phnom Pênh. Hai con đường quan trọng tiến tới thủ đô -quốc lộ 1 và 7 đã bị khóa chặt vì các đoàn quân Việt Nam đang tiến vào thủ đô.