Tám

Nhân vật thứ hai gần nhà tôi nổi tiếng khắp tỉnh. Đó là ông Đồ Điện, tức cụ Phan cha đẻ của hai anh Phan Anh, Phan Mỹ.

Anh em tôi sợ cu Điện lắm. Ông ta chuyên môn dọa trẻ con, thích thú với trò dọa trẻ con. Nhiều nhà dùng ông làm Ngáo ộp để dọa con cái – «Mang nó sang nhà Cụ Điện »… Hoặc – « Kìa cụ Điện cụ ấy đến kìa…» Chỉ nghe đến danh «Cụ Điện », bọn con nít chúng tôi đã sợ đến nín khóc ngay lập tức.

Ông Đồ Điện người thấp, nhưng to ngang, đầu trọc, nói bô bô, oang oang, ông chuyên mặc áo cánh nâu hoặc trắng, quần xắn lá tọa ống thấp ống cao, đi đâu cũng xách cây ba-toong. Gặp bọn trẻ con, ông bắt đứng ở giữa phố, xếp hàng trước mặt ông, khi ông la – « Oong…» cả bọn ngồi thụp xuống, ông la – « Đơ…», cả bọn lại đứng lên. Cứ thế mà ông hành. Thằng bé nào mặt cũng tái xanh, tái xám, đứng lên ngồi xuống theo tiếng hô như những thằng người gỗ.

Ông Đồ Điện người miền Trung, phiêu bạt ra Bắc dạy học. Ông hay uống rượu, mặt thường đó khé, ông ta còn ăn trầu như đàn bà. Những ông Đồ Nghệ đa số đều tánh nết khó chịu, hay dùng lời nói làm cho người khác phải đau đớn. Ông Đồ Điện, ngoài cái tật chung của những ông Đồ xứ Nghệ ngày xưa ấy, còn hơi điên khùng nữa. Có người nói ông điên là vì yêu nước nhưng bất đắc chí. Tôi hồi ấy còn nhỏ nên tôi không có nhận xét gì về nguyên do chứng điên của ông Đồ Điện. Tôi chỉ còn nhớ, tôi sợ ông ta. Đi trong phố, trông thấy ông ta đi đằng xa, lọc cọc chống cây ba-toong, là tôi rẽ sang đường khác. Tôi không ưa bị ông ta «Oong…Đơ», nhưng rủi gặp ông ta để ông ta « Oong…đơ», tôi lại không dám phản đối hay bỏ chạy.

Ông Đồ Điện có mở lớp dạy học ở nhà. Học trò ông là năm bẩy thằng bé con những nhà quen gần đấy và con cháu của ông. Tôi nhớ có lần ông sang nhà tôi, ngồi nói chuyện với thầy tôi và tôi lẩn quẩn gần đó nghe lóm được cái nguyên do tại sao ông đặt tên cho hai con là Phan Anh, Phan Mỹ:

– Ông Phán thấy không?? Bây giờ nước Mỹ, nước Anh là hai nước mạnh nhất, giầu nhất hoàn cầu. Nước nào cũng sợ chúng…Vì thế tôi đặt tên hai thằng con tôi là thằng Anh, thằng Mỹ… Để tôi có quyền gọi chúng nó bằng thằng…Thằng Anh, thằng Mỹ… Tôi có quyền chửi bố chúng nó… Ha..Ha…

Ông Đồ Điện, lẽ tự nhiên là nghèo. Hình như bà vợ ông mất sau khi sanh ra hai mạng Phan Anh, Phan Mỹ. Ông lại có nhiều cháu. Một hôm, tôi chứng kiến cái cảnh một anh cháu của ông mang rương quần áo ra học ở Trường Bưởi. Trường hợp đặc biệt, anh được ông Đồ gọi một chiếc xe kéo, chở anh và cái rương quần áo, ra bến xe điện. Chính tay ông Đồ khiêng cái rương đặt lên xe cho anh cháu. Rồi xe đi, ông Đồ phanh bụng xắn quần đẩy đằng sau xe trong lúc anh cháu ngồi trèn dở khóc, dở mếu. Ông Đồ đẩy xe cho cháu như vậy suốt từ nhà lên đến bến xe điện ra Hà Nội.

Năm đó Phan Anh, Phan Mỹ bắt đầu nổi tiếng là học giỏi. Thiên hạ đã nghĩ là hai anh đó sẽ làm một cái gì sau này. Họ đã là giáo sư dậy học ở Hà Nội. Nhưng tôi nhận thấy hai anh ít khi nào vào Hà Đông thăm bố già. Dường như suốt mấy năm thanh bình tôi đã lớn, biết ghi nhận và sống ở Hà Đồng, gần sát bên nhà ông Đồ Điện, tôi chỉ thấy Phan Anh, Phan Mỹ về thăm ông cụ có mỗi một lần, vào dịp Tết Nguyên Đán.

Nhà ông Đồ Điện còn ở cuối phố Bóp Kèn hơn nhà tôi. Đi qua nhà ông Đồ là đến tòa biệt thự lớn nhà lầu, vườn hoa, hồ sen mà tôi đã tả. Nhà lớn của ông Bố Hành. Nhân vật Bố Hành là môt thứ «tham quan ô lại» điển hình: trông hệt như nhân vật Bang Bạnh của những báo Phong Hóa, Ngày Nay: bụng phệ, mặt phè phè, cổ bự bằng mặt, da đen sì, môi dầy như đỉa trâu, mặt Quan ngu đần, tham lam ra mặt. Cả khu phố Bóp Kèn qnanh nhà tôi đều ghét ông Bố Hành. Người ghét Quan Bố nhất là ông Đồ Điện. Và ông Bố cũng hận ông Đồ nhiều. Vì ông Đồ hay làm thơ chửi xỏ ông Bố Hành, liệt ông Bố Hành, cũng như ông Thiếu Hoàng, vào loại tham lam tàn dân, hại nước.

Dân Bóp Kèn ghét ông Bố Hành không phải là vì có tinh thần yêu nước hay ghét tham lam, ô lại gì hết. Dân Bóp Kèn, vào thời đó, theo tôi, hiền như đất, cam phận muôn năm không khác gì 10.972.034 người dân tỉnh nhỏ ở xứ Bắc Kỳ. Dân Bóp Kèn ghét ông Bố Hành vì một chuyện bẩn.

Chuyện bẩn đó, lẽ tự nhiên, có dính tới ông Năm Diệm và một chất dính không mấy ai ưa: phân – Chuyện đổ thùng. Số là khu phố nhà tôi đằng sau là đồng. Ruộng lúa hoặc thả rau muống nhờ nước cống trong những nhà gần đó chẩy ra. Từ trước, nhà xí mỗi nhà đều có cái lỗ, để phu đổ thùng đứng ngoài thò cây gậy có móc vào kéo thùng cũ ra, đẩy thùng mới vào. Lối đổi thùng này cho dân khu phố tôi được cái lợi là không cần mở cửa cho phu đổ thùng đi qua nhà. Đỡ phải ngửi mùi thối. Nhưng ông Bố Hành ác ôn, ông mua hết khu ruộng sau khu phố nhà tôi rào lại, lập hàng rào tre làm trại trồng cây ăn trái. Thế là cả khu phố bị bịt kín đằng sau, phu đồ thùng không có lối phải đi vào nhà bằng cửa trước.

Thối om. Dân phố cay cú, chửi ông Bố Hành. Nhưng chỉ chửi trong nhà với nhau, chửi cho vợ con nghe thôi. Vì ông Bố Hành hành động hợp pháp, đúng quyền sở hữu, cóc ai làm gì được. Trong số những nhà bị bịt lối sau đó có nhà tôi, nhà ông Đồ Điện. Ông Đồ bèn làm một bài thơ, dưới ký tên «Vô Danh Thị», đem ra dán ở gốc cây bàng trước cửa ông Đội Dĩnh.

Bà con hàng phố rủ nhau ra đọc, rồi học thuộc lòng và đọc cho nhau nghe, có lẽ thích thú, hả dạ vì trò báo thù vặt nặng mầu sắc dân tộc bị đè nén, áp bức ấy lắm. Ai cũng biết bài thơ đó là tác phẩm của ông Đồ Điện. Chính ông Đồ cũng không chối điều đó. Ông uống rượu say. Mặt đỏ tưng bừng, chờ thầy tôi đi làm về, xách ba-toong sang ngồi trên bộ sa-lông Tầu, rung đùi ngâm loạn lên bài thơ chửi ông Bố Hành. Tôi nhớ bài thơ đó có câu: “Chặn đường lấy cứt quanh hàng xóm…”

Ông Đồ có vẻ khoái chí, thích thú vì câu thơ này lắm “Chặn đường lấy cứt quanh hàng xóm…” có thể hiểu theo hai nghĩa. Một nghĩa như tôi vừa kể trên đây. Nghĩa thứ hai là… «chặn đường lấy cứt của người hàng xóm». Chỉ có loài chó dữ thì mới có hành động «ghê gớm» đến như thế.

Ông Điện còn là tác giả của nhiều bài thơ nặc danh khác xỏ xiên ông Thiếu Hà Đông được truyền tụng trong tỉnh. Trong số có bài – « Cụ Thiếu, ông Thừa » mà tôi vì nhỏ quá, nên không nhớ được lời.

Ông Đồ Điện nhân vật Hà Đông duy nhất đã được vào ngồi trong văn học sử. Trong cuốn Giai Thoại Làng Nho của Đại ca Phùng Tất Đắc có một ‘xa-pít” riêng vẽ nhân vật Phan Điện, tức ông Đồ Điện vậy. Phùng Đại Ca có sưu tầm một chuyện về đời tư Phan Điện có liên can đến ông Thiếu Hoàng Trọng Phu như sau:

Tỉnh lỵ Hà Đông có trại lính Garde Indigène, tên là Lính Khố Xanh. Lính Khố Xanh không «hách» bằng Lính Khố Đỏ, là loại lính Việt Nam nhưng thuộc Quân đội Pháp. Đơn vị Lính Khố Xanh thuộc tỉnh lỵ Hà Đông có một viên Giám Binh người Pháp chỉ huy.

Ngày ngày những Chú Cai, Thầy Đội « răng đen, mã tấu » dẫn những anh lính mới tò te – toàn là nông dân đánh bạc, thiếu nợ, hoặc trốn việc, ra tỉnh đầu quân – tới con đường vắng trước cửa Nhà thương tập đi «ắc, ê». Những anh lính mới này đều đi chân đất, chưa được Nhà nước phát giầy săng-đá, chưa biết cả chân phải là chân nào, chân trái là chân nào, nên phải buộc lá chuổi vào chân trái để nhớ bước đầu sau tiếng hô – « Ăng na văng… mác..» là phải bước chân buộc lá chuối, không thì bị xếp bắt đứng nghiêm, đánh cho hai ba cái bạt tai nổ đom đóm mắt.

Chuyện ông Đồ Điện xem lính Khố Xanh tập đi có thể tin được lắm, vì sau đó, chắc là thấy cái trò tập lính khôi hài quá; ông bầy ra trò «Ắc,Ê» bắt tụi lỏi con chúng tôi đứng lên, ngồi xnống để riễu.

★

Mới hai mươi năm qua, tôi viết về những ngày thơ ấu của tôi với những hình ảnh còn mới tinh, những chuyện xảy ra từ hai mươi năm mà tôi tưởng như mới xảy ra hôm qua.

Vậy mà tôi đã có nhiều lầm lẫn. Tôi nhớ một vài chuyện, kể lầm một vài tên tuổi người ngợm ngày xira. Lý do: tôi có tật nghệ sĩ, vừa nhớ lâu vừa mau quên, tôi không coi một việc gì là quan trọng, trừ tình yêu, trừ gia đình lớn và gia đình nhỏ của tôi, nghĩa là trừ cha mẹ, vợ con anh em tôi.

Chẳng hạn như nhân vật quan lại khả bỉ ở gần nhà ông Đồ Điện, nạn nhân của ông Đồ thời ấy không phải là ông Bố Hành như tôi vừa kể, mà là ông Tuần Phủ Đ.Q.G.

Ông Bố Hành chỉ là người đến ở thuê tòa nhà của ông Tuần G., một thời gian mà thôi.

Ông Tuần G. mới là người «chặn đường lấy cứt quanh hàng xóm ». Bài vè do ông Đồ Điện làm ra, dán ở gốc cây bàng, để sỉ vả hành động bẩn của ông Tuần gồm 4 câu:

Trăm năm bia miệng Phố Bóp Kèn.

Có thằng Cu lớn dạ đê hèn

Chặn đường lấy cứt quanh hàng xóm

Trăm năm bia miệng Phố Bóp Kèn.

Ổng Tuần G. được gọi là Cu Lớn. Dường như có một lần nào đó, ông hách dịch chửi bọn dân hàng phố thấy ông đi ngang mà không chào bằng câu – «Cụ Lớn đây mà chúng bay không biết sao?». Câu nói này đến tai ông Đồ Điện. Từ đó, ông Đồ chọn Cụ Lớn làm đối tượng và nạn nhân. Mỗi lần gặp Cụ Lớn đi qua phố, ông Đồ nắm ngay lấy một đứa bé – bất cứ là thằng bé nào – và nói bô bô lên, ông Đồ có giọng Xứ Nghệ rất lớn, sang sảng như chuông, bà con đôi bên hàng phố đều nghe rõ:

– Mày biết không… lúc mày còn bé, cái cu của mày còn bé, thì người ta gọi mày là thằng cu bé, đến lúc mày lớn, cái con cu của mày lớn, thì người ta gọi là thằng Cu Lớn…

Lần nào vớ được Cụ Lớn đi qua, ông Đồ cũng biểu diễn trò giải thích về cu lớn, cu bé như thế. Nhiều lần Cụ Lớn Bà cùng đi với Cụ Lớn Ông, Cụ Lớn Bà mặt cứ xám xịt lại vì giận.

Nếu Cụ Lớn đi qua bằng xe tay nhà, thoáng trông thấy, ông Đồ chạy ra cửa, gọi toáng lên:

– Cu Lớn ơi, Cu Lớn… Cu Lớn đi đâu đấy?? Cu lớn đi Hà Nội hầu việc quan đấy à??

Cụ Lớn uất lắm, nhưng uất mà không làm gì được ông Đồ Điện.

Ngày Cụ Thiếu Hà Đông về hưu, từ giã tỉnh Hà Đông để về dưỡng lão ở tòa nhà đường Cột Cờ Hà Nội, nhường ghế Tổng Đốc Hà Đông lại cho ông Vi Văn Định – đến ngày ông Tổng Đốc Hồ Đắc Điềm về thay ông Tổng Đốc Vi là Việt Minh cướp chính quyền – dân Hà Đông nhớ công đức Cụ Thiếu, làm lễ tiễn đưa linh đình. Ông Đồ Điện làm bài thơ tức cảnh:

Cụ Lớn hàm cao tới cột cờ.

Ra về thiên hạ khóc như mưa

...........

Quan lại nhiều anh cũng giả vờ

Tiệc rượu chẳng qua bầy để chén

Cổng chào bắt chước lối Tây đưa.

Những người tiễn Cụ, yêu gì Cụ

Yêu Cụ tiền trăm, bạc vạn thừa.

Bài thơ trên dây do mẹ tôi đọc lại, ông Đồ Điện làm được bài thơ nào hay,thường sang nhà đọc cho mẹ tôi nghe. Hai người trò chuyên rất tương đắc, vì mẹ tôi hồi xuân sắc là một phu nữ tương đối tinh anh. Mẹ tôi được ông ngoại tôi dạy chữ Hán, dạy làm thơ phú, biết làm thơ và có tâm hồn nghệ sĩ. Tôi thừa hưởng cái nghệ sĩ tính ấy của mẹ tôi. Hai mươi năm sau, mẹ tôi còn nhớ bài thơ Tiễn Cụ trên đây của ông Đồ, chỉ quên có một câu.

Và, cũng do mẹ tôi nhắc lại cho biết, vụ ông Đồ đẩy xe tay cho cháu đi học không đúng, ông Đồ đẩy xe cho cho con trai, tức là cho Phan Anh.

Một năm nghỉ hè, Phan Anh về sống mùa hè với Bố ở Hà Đông. Đến khi hết hè về Hà Nội, anh có một cái rương quần áo nên gọi xe tay tới đi.

Đợi cho Anh lên xe ngồi đàng hoàng rồi ông Đồ mới ở trong nhà đi ra quát đuổi người phu xe đi và bước vào cầm lấy càng xe để… kéo. Phan Anh vội nhẩy xuống xe – Dân hàng phố kéo nhau ra xem – Phan Anh không dám đi xe nữa, đành phải gọi thằng cháu ra cùng khiêng cái hòm lên đến xe điện Đầu Cầu.

★

Ông Đồ điện có oai dọa trẻ.

Tôi chỉ thấy có một thằng không sợ. Nó còn chửi ông Điện một trận mà không bị tai hai gì nữa là đằng khác. Thằng đó là thằng em con ông chú ruột tôi – Tên nó là thằng Yên.

Yên hơn tôi năm tuổi.

Chú tôi mất sớm. Nhà chỉ có mình nó là trai. Hai đứa em gái nó có tên rất quê, rất Việt Nam là cái Mơ cái Mận. Nhà nghèo. Nó được sang Hà Đông, ở nhà tôi, để đi học. Nó có vẻ tài hoa, ăn nói có duyên nhất trong bọn anh em chúng tôi.

Một hôm, không hiểu vì lý do gì, Yên bị ông Đồ Điện nắm cổ, lôi vào nhà bắt nằm sấp xuống đất, trụt quần ra lấy roi mày quất cẩn thận. Hình như Yên đang đang đánh bi với một lũ tiểu yêu lau nhau ngoài đường, ông Đồ Điện xách «ba-toong» đi qua, hò « ắc..ê..». Cả bọn tiểu yêu líu ríu vàng lệnh, đứng lên ngồi xuống răm rắp, chỉ có thằng Yên em tôi là cười hô hố và bỏ đi phớt tỉnh như người ngoại cuộc.

Tự nhiên bị một lão không phải là cha chú mình, không liên lạc với gia đình mình, không dây mơ, rễ muống gì với mình, bắt nằm sấp, trụt quần ra đánh cẩn thận, thằng em tôi tức quá. Đến lúc nó bị đánh xong ôm quần chạy về đến cửa nhà tôi, nó đứng đó chửi toáng lên:

– Tiên Sư cha thằng… Cụ Điện… Ông làm gì mà mày đánh ông, Đ.M. thằng… Cụ Điện..!

Anh em tôi sợ xanh mặt.

Hành động của thằng Yên là một hành động nổi loạn – Chúng tôi không thể nào tưởng tượng được rằng ở cái cõi đời này, có thằng trạc tuổi chúng tôi lại dám gọi «Vị hung thần phố Bóp Kèn» bằng thằng và dám chửi lớn cho bà con hàng phố nghe tiếng «tiên sư thằng… Cụ Điện »

Ông Đồ nghe chửi, xách ba-toong huỳnh huỵch chạy sang nhà tôi. Thằng Yên tay ôm quần chạy vào nhà. Trong nhà tôi có một căn phòng xép, dùng để chứa đồ, trong nhà ngang gần bếp – Yên chạy vào đó khoá cửa lại – Ông Đồ dùng vai «a-la-xô» vào cánh cửa rầm rầm – Nhưng cửa chắc quá – ông có huých đến gẩy xương sườn cánh cửa cũng không hề hấn gì – Sau cùng, ông Đồ đành xách ba-toong rút lui.