CHƯƠNG 6 MỘT TRANG TRẠI KIỂU MẪU

Chắc ông sẽ không thấy nhàm tai khi nghe tôi nói đâu. - Bố Châtelain nói với Thầy Đồ. - Ông cứ hình dung xem, một hôm ông chủ của chúng tôi tự nhủ: “Ta rất giàu, tốt lắm, nhưng như vậy ta cũng không thể ăn liền hai bữa, hay là ta cho những người không có ăn được ăn và cho những người tốt được ăn đầy đủ hơn khi họ không có gì để ăn nhỉ? Như thế là hợp lý. Hãy bắt tay vào việc thôi!”… Và ông chủ chúng tôi bắt đầu hành động, ông ấy đã mua trang trại này, trước đó chưa được khai khẩn nhiều và không sử dụng quá hai chiếc cày, tôi biết điều đó vì tôi sinh ra trên mảnh đất này. Ông chủ của chúng tôi đã tăng thêm diện tích đất đai, lát nữa ông sẽ hiểu vì sao. Để quản lý trang trại, ông đã cử một phụ nữ có phẩm hạnh, bà rất đáng trọng cũng như rất đáng thương; lúc nào ông ấy cũng chọn người như thế; và ông ấy bảo bà: “Nhà này sẽ như nhà của Chúa, mở rộng cửa cho những người tốt, kẻ xấu thì không cho vào, xua đuổi những kẻ ăn xin lười nhác, nhưng sẵn sàng bố thí công việc cho những kẻ có nghị lực, của bố thí đó không hạ thấp người nhận và có lợi cho người ban phát, người giàu nào không làm như thế là một người giàu tồi.” Chính ông chủ của chúng tôi đã nói thế, quả ông ấy nói có lý, và ông ấy đã làm nhiều hơn là nói suông, ông ấy hành động. Xưa có một con đường thẳng từ đây đến Écouen, rút ngắn đến hơn một dặm nhưng khốn thay nó đã sụt lở nhiều nên rất khó đi. Thật nguy hiểm cho xe và ngựa. Nếu có một điền chủ nào bỏ tiền và công sức thì con đường sẽ được sửa lại tốt hơn, nhưng không một điền chủ nào chịu bỏ tiền và công sức ra cả. Ông chủ chúng tôi thấy thế, nói: “Con đường sẽ được sửa chữa, nhưng vì lẽ những người có thể góp sức vào thì lại không chịu góp, vì nó gần như là một con đường xa xỉ, nó sẽ có lợi cho những ai có tấm lòng và không có việc làm! Như vậy, chẳng hạn như có gã vạm vỡ gõ cửa trang trại và nói: “Tôi đói và không có việc làm” - “Anh bạn trẻ, đây là một bữa ăn ngon, một cái cuốc và một cái xẻng, người ta sẽ đưa anh đến con đường đi Écouen. Mỗi lần anh hãy làm hai thước đá sỏi và mỗi buổi chiều anh sẽ có 40 xu, mỗi thước 20 xu, nửa thước 10 xu, nếu không anh sẽ không có gì cả.” Lúc chiều tà ở ruộng về, tôi đi kiểm tra con đường và công việc của mỗi người đã làm.

- Và khi chúng ta nghĩ là có hai đứa nhẫn tâm, khá đê tiện đã ăn không lại còn ăn cắp cuốc xẻng! - Jean-René phẫn nộ nói. - Như thế thì chỉ làm người ta phát chán mà ngại làm việc tốt.

- Đúng đấy! - Một vài người nông dân khác tán thành.

- Các con này! - Ông Châtelain nói. - Thậm chí người ta cũng không trồng trọt, không gieo mạ bởi vì có những con bọ, con sâu và nhiều con vật nhỏ khác gặm lá và cắn hạt ư? Không! Không! Người ta sẽ tiêu diệt loài sâu bọ: Chúa nhân từ không dè sẻn đâu! Người sẽ làm nảy mầm non để nảy thêm bông mới, sự thiệt hại được đền bù và người ta sẽ không còn thấy tí dấu vết nào của những con vật phá hoại đã từng có nữa. Có phải thế không, ông già tội nghiệp của tôi? - Người nông dân hỏi lão Thầy Đồ.

- Đúng thế! Đúng thế! - Lão Thầy Đồ ra vẻ như trong vài phút qua đã suy nghĩ lung lắm.

- Còn về đàn bà và trẻ em thì cũng có những công việc cho họ, hợp với sức khỏe của họ. - Ông Châtelain nói thêm.

- Và mặc dù thế, - Claudine, cô vắt sữa, nói - tiến độ làm đường vẫn chưa nhanh.

- Chết nỗi, gái ạ! May thay, điều đó chứng tỏ trong vùng này, những con người chịu khó không thiếu việc làm.

- Nhưng đối với người tàn tật như tôi chẳng hạn, - lão Thầy Đồ bỗng lên tiếng - không biết có được người ta đồng ý cho một góc trong trang trại, cho một mẩu bánh mì và một chỗ ở trong quãng thời gian sống ngắn ngủi của tôi hay không? Ôi! Nếu có thể được thì, thưa các vị có lòng trung hậu, tôi xin dành cả đời để cảm ơn ông chủ của các vị.

Lúc này tên cướp nói một cách thành thật, không phải vì thế mà lão hối hận về những tội ác của lão đâu! Nhưng cuộc sống yên lành, sung sướng của những người nông dân làm lão phải nghĩ đến tương lai khủng khiếp mà mụ Vọ sẽ dành cho mình, cái tương lai mà lão không thể đoán trước được và làm cho lão càng hối tiếc vì đã gọi mụ Vọ, tòng phạm của lão, đến gặp lão, khiến chẳng bao giờ lão có thể sống bên những người lương thiện đã đồng ý với Chọc Tiết cưu mang lão.

Ông Châtelain ngạc nhiên nhìn lão Thầy Đồ:

- Nhưng ông già tội nghiệp của tôi, tôi không nghĩ rằng ông đã hoàn toàn hết cách xoay xở…

- Than ôi! Lạy Chúa, nếu tôi bị mù vì một tai nạn nghề nghiệp… Tôi đến Louvres nhờ cậy một người bà con xa, nhưng, ông hiểu cho, con người ta đôi khi ích kỷ và tàn nhẫn. - Lão Thầy Đồ nói.

- Ôi! Không có một tính ích kỷ nào đứng vững được. - Ông Châtelain nói. - Một người tốt và thật thà như ông, đau khổ như ông, với một đứa con ngoan ngoãn như thế, tốt như thế, thì đến đá cũng phải mềm lòng. Nhưng ông chủ đã thuê ông làm trước khi xảy ra tai nạn tại sao lại chẳng giúp gì cho ông?

- Ông ta đã chết! - Lão Thầy Đồ trả lời sau một phút ngập ngừng. - Ông ta là người duy nhất bảo vệ tôi.

- Thế nhà an dưỡng cho những người mù?

- Tôi chưa đến tuổi vào đấy!

- Tội nghiệp chưa! Ông thật đáng thương!

- Ông ạ! Nếu tôi không tìm được người bà con ở Louvres để nhờ cậy thì ông chủ của ông, một người tôi rất kính mến, mặc dù tôi chưa được quen biết, liệu có cứu giúp tôi không?

- Thật đáng buồn, ông hiểu cho, trang trại không phải là nhà an dưỡng. Thường thì ở đây người ta cho những người tàn tật ngủ lại một đêm hoặc ở lại một ngày rồi cho họ một khoản trợ cấp, sau đó thì Chúa sẽ cứu trợ cho họ.

- Như thế thì tôi không còn chút hy vọng trông mong vào sự giúp đỡ của ông chủ ông cho số phận buồn tủi của tôi ư? - Tên cướp thở dài luyến tiếc.

- Tôi nói với ông như thế là về nguyên tắc, ông già tội nghiệp ạ, nhưng ông chủ của chúng tôi rất thương người, rất rộng lượng, ông ấy có thể làm được tất cả.

- Ông tin như thế ư, thưa ông? Rất có thể là ông ấy sẽ cho tôi sống ở đây, trong một góc trại ư? Chỉ cần như thế tôi cũng đủ sung sướng rồi.

- Tôi đã nói là ông chủ của tôi có thể làm tất cả. Nếu ông ấy đồng ý cho ông sống ở trang trại này thì không việc gì ông phải sống ở một góc nhà, ông sẽ được đối xử như chúng tôi… như ngày hôm nay. Người ta sẽ tìm cho thằng con ông một việc làm vừa sức với nó. Những lời khuyên hay và những gương sáng không thiếu cho nó. Cha xứ đáng kính của chúng tôi sẽ dạy dỗ nó cùng với những đứa trẻ trong làng, và nó sẽ lớn lên trong điều thiện, như người ta thường nói. Nhưng việc đó phải chờ đến sáng mai thưa chuyện với Đức bà cứu trợ.

- Sao cơ ạ?

- Chúng tôi gọi bà quản lý của chúng tôi như thế… Nếu bà ấy lưu ý đến ông, công việc của ông chắc sẽ xong thôi. Về chuyện làm điều thiện, ông chủ của chúng tôi chưa bao giờ từ chối.

- Ôi, vậy thì tôi sẽ thưa chuyện với bà ấy, tôi sẽ thưa chuyện! - Lão Thầy Đồ reo lên vui vẻ, coi như lão đã thoát khỏi bàn tay bạo ngược của mụ Vọ.

Thằng Tập Tễnh xem ra chẳng muốn hưởng ứng cái hy vọng ấy, không cảm thấy sẵn sàng chút nào để nhận những ân huệ của ông già nông dân và lớn lên trong cái thiện dưới sự che chở của một cha xứ đáng kính. Thằng con của Cánh Tay Đỏ vốn có những thiên hướng xa vời với nơi thôn dã, đầu óc lại ít thích chốn điền viên, vả chăng, trung thành với “nghiệp nhà” của mụ Vọ, nó tất sẽ rất bất bình khi thấy lão Thầy Đồ có thể thoát được ách hung bạo của bọn chúng; nó muốn lôi kéo lão ăn cướp ấy trở về với thực tại, vì lão này đã bị sa đà vào những ảo ảnh tươi vui nơi đồng áng.

- Vâng. - Lão Thầy Đồ nhắc lại. - Tôi sẽ nói với bà ấy, với Đức bà cứu trợ… Bà ấy sẽ thương hại tôi và…

Đúng lúc ấy, thằng Tập Tễnh khéo đá rõ mạnh vào chân lão Thầy Đồ, trúng ngay vào giữa chỗ đau.

Thầy Đồ đau quá không nói được nữa, đành rút gọn câu nói.

- Vâng, tôi hy vọng bà quản lý phúc hậu ấy sẽ thương hại tôi!

- Cha tội nghiệp của con! - Thằng Tập Tễnh nói. - Cha không coi dì Vọ tốt bụng của con, người rất mực yêu quý cha, là gì cả sao? Dì Vọ tội nghiệp! Ôi! Dì sẽ không bỏ cha đâu! Cha thấy không? Có thể dì sẽ đến đây với người anh em là chú Cá Trê để đón cha đấy.

- Con người tội nghiệp đó có cả bà con thuộc loài cá, loài chim. - Jean-René vừa khẽ nói một cách hóm hỉnh, vừa lấy khuỷu tay hích Claudine ngồi bên cạnh.

- Này, thôi đi, rõ cái đồ nhẫn tâm! Trêu chọc làm gì những kẻ khốn cùng. - Claudine khẽ trả lời và cũng hích René một cái mạnh tưởng gãy xương sườn.

- Bà Vọ là bà con của ông ư? - Bác nông dân hỏi lão Thầy Đồ.

- Vâng, bà ta là một người bà con của tôi. - Lão Thầy Đồ đáp với vẻ phiền muộn và sầu não.

Trong trường họp mà lão Thầy Đồ có cơ tìm được nơi nương náu quá ít mong đợi như trang trại, lão lại sợ mụ Vọ, vốn hiểm độc, đến tố giác lão; lão cũng sợ những cái tên kỳ cục như mụ Vọ, Cá Trê mạo xưng là bà con của lão do thằng Tập Tễnh nói ra có thể gây nên nhiều ngờ vực nhưng về điều này thì lão không cần lo cho lắm; Jean-René coi đó là đầu đề của một trò đùa bỡn, nói nhỏ thêm với Claudine thêm nhưng không được cô nàng hưởng ứng.

- Có phải đó là người bà con mà ông đến tìm ở Louvres chăng? - Ông Châtelain hỏi.

- Vâng, - lão Thầy Đồ đáp - nhưng tôi nghĩ thằng con tôi đã lầm khi quá trông mong ở họ.

- Ôi! Cha tội nghiệp của con… con không lầm đâu… Dì tốt thế kia mà… dì Vọ của con ấy!… Cha biết lắm chứ… chính dì đã đưa nước nóng để con rửa chân cho cha và bảo cách dùng. Chính dì đã nói với con: “Hãy làm cho cha con những gì tự tay dì đã làm và Chúa sẽ ban phúc cho con…” Ôi! Dì Vọ của con… dì yêu cha biết bao… dì yêu cha đến mức…

- Cha biết thế, cha biết thế. - Lão Thầy Đồ ngắt lời thằng Tập Tễnh. - Nhưng dẫu sao chuyện đó cũng không ngăn được cha sáng mai thưa chuyện với quý bà tốt bụng nơi đây! - Lão nói thêm để thay đổi chiều hướng câu chuyện và chấm dứt những câu nói hớ hênh của thằng Tập Tễnh. - Nhưng về ông chủ của trang trại này, ông đây đã hứa cho cha biết những gì đặc biệt trong cách tổ chức trang trại.

- Vâng, tôi đã hứa với ông điều đó, - ông Châtelain nói - và tôi sẽ thực hiện lời hứa. Ông chủ chúng tôi sau khi có sáng kiến về cái mà ông ấy gọi là “bố thí” công việc, đã nói: “Có những địa vị và phần thưởng để khuyến khích những sáng kiến trong chăn nuôi ngựa, gia súc, cải tiến những chiếc cày và nhiều thứ khác… Quả vậy, ta nghĩ là mới dành quá ít thì giờ để đạt được những gì làm cho con người tốt hơn… Gia súc tốt, hay lắm; người tốt, điều đó càng hay hơn, nhưng khó hơn. Lúa mạch to hạt, đồng cỏ dày, nước trong, không khí trong lành, chăm sóc chu đáo và có nơi ở chắc chắn, ngựa và gia súc sẽ được như ý muốn của ta và thỏa mãn ta; nhưng với con người, đấy lại là chuyện khác: người ta không coi một con người đức độ như một con bò nhiều thịt, cỏ có lợi cho bò vì bò thích cỏ, cỏ làm cho bò béo. Nhưng này, theo ý ta thì, muốn những lời khuyên tốt có tác dụng tốt, đem lợi ích cho con người nhiều hơn thì cần phải làm cho họ tìm thấy cái lợi khi làm theo những lời khuyên đó.”

- Cũng như con bò thấy lợi khi ăn cỏ, có phải thế không ạ, thưa bố Châtelain?

- Đúng vậy, con ạ!

- Nhưng, bố Châtelain này, - một người nông dân khác nói - người ta nói rằng ngày đó có những kiểu trang trại, ở đó những tên trộm ít tuổi, dù có tiền án đi nữa cũng trở nên có hạnh kiểm tốt, được học làm nghề nông và được chăm sóc, cưng chiều như những ông hoàng con.

- Đúng thế các con ạ, trong đó có những mặt tốt; đừng để kẻ ác phải lâm vào tuyệt vọng, như thế mới là nhân ái và từ thiện. Nhưng cũng cần làm cho người tốt biết hy vọng. Một người trẻ tuổi lương thiện, to khỏe và cần cù, ý chừng muốn làm việc tốt và học điều tốt, đã tự tìm đến trang trại dành cho những tên trước đây là kẻ trộm và giả sử người ta nói với anh: “Anh bạn, anh đã có lần nào ăn cắp và lang thang chưa?” - “Chưa!” - “Thế thì không có chỗ cho anh ở đây.”

- Điều bố nói quả thật là đúng, bố Châtelain ạ. - Jean-René nói. - Người ta làm cho quân đểu cáng những điều mà người ta không làm cho những người lương thiện. Người ta cải tiến con vật chứ không cải tiến con người.

- Chính để nêu gương và sửa chữa chuyện đó, con ạ, mà ông chủ của chúng ta đã lập ra trại này, như ta đang cho người đàn ông trung hậu này biết. - “Ta rất biết - ông nói - là trên kia có những phần thưởng cho những người tốt, nhưng trên kia… chết nỗi thật là quá cao, quá xa; và có một vài người (cần phải thương xót họ, các con ạ) không có tầm nhìn và đủ kiên nhẫn để vươn tới, hơn thế nữa, họ lấy đâu ra thời gian để hướng mãi lên cao? Ban ngày, họ còng lưng cuốc đất cho chủ, tối đến họ thiếp đi trên những chiếc giường tồi tàn… Ngày chủ nhật, họ say mềm ngoài quán rượu để quên đi nỗi mệt nhọc của ngày hôm qua và ngày mai. Chính vì thế mà những nỗi mệt nhọc ấy trở nên thật vô bổ với họ, những con người tội nghiệp đó! Sau công việc quá sức ấy, cơm họ ăn có bớt hẩm đi không, con cái họ có bớt gầy còm đi không và vợ họ có đỡ kiệt sức để nuôi họ không?… Nuôi họ…! Khi vợ họ cũng chẳng có mà ăn. Không! Không! Không! Sau đó ta biết rất rõ, các con ạ, cơm họ ăn dù là cơm hẩm cũng vẫn là cơm, giường họ nằm dù tồi tàn cũng vẫn là giường, các con họ gầy còm nhưng vẫn sống. Những người khốn khổ có thể vui vẻ chịu đựng số phận nếu họ nghĩ ai cũng như họ. Những ngày phiên chợ, họ ra thị xã hoặc thị trấn, ở đó họ thấy bánh mì trắng, thấy đệm ấm êm, những con trẻ tươi tắn như bông hồng tháng Năm, no nê, thừa mứa đến mức ném bánh ngọt cho chó. Đến lúc quay về túp lều, thấy cơm hẩm, thấy chiếc giường tồi tàn, thấy con họ gầy còm, đói khát, khóc lóc, họ tự nhủ: ‘Nhưng tại sao chúng ta lại không được sinh ra giàu có? Thật bất công… Tại sao mỗi người lại không một lần được giàu có?’ Và thế là họ đi làm với một nỗi chán ngấy và buồn tủi. Rốt cuộc, phần lớn những con người được trả công đều tự nhủ: ‘Làm nhiều và làm tốt để làm gì! Bông lúa nặng hay nhẹ đối với ta chỉ là một! Hăng hái, nhiệt tình cho lắm để mà chết à? Cứ giữ mình thật lương thiện là được! Chúng ta đừng nên làm điều ác. Cái tốt chẳng được đền bù. Chúng ta cũng chẳng cần làm việc tốt… Hãy có những đức tính của những con vật thồ: chịu đựng khỏe và dễ sai khiến.’ Những tư tưởng đó đều không lành mạnh, các con ạ! Từ vô tư đến lười biếng không xa và từ lười biếng đến đồi bại càng gần nhau hơn nữa… - Ông chủ của chúng tôi đã nói. - Chính những con người đó mới cần được cải tạo, đúng thế, nếu họ xem bản thân như bò, như ngựa, là chó… Hãy làm cho họ biết là năng nổ, chuyên cần, hiểu biết và tận tâm với bổn phận thì sẽ có lợi. Hãy chứng tỏ để họ biết là nếu trở nên tốt hơn, họ sẽ càng trở nên sung sướng hơn về vật chất… và mọi người đều có lợi…” Kế hoạch đã quyết định, ông chủ thông báo trong vùng là ông cần sáu thợ cày và cũng từng ấy phụ nữ giúp việc trong trang trại nhưng ông muốn chọn những người tốt nhất trong vùng. Họ phải được trả công như chúng tôi, được nuôi dưỡng tốt hơn và được chia một phần hoa lợi. Họ có thể sống hai năm trong trang trại, để còn dành chỗ cho những dân cày khác. Sau năm năm, họ có thể xin làm lại nếu còn chỗ trống… Do vậy, những người thợ cày làm công nhật nói với nhau: “Phải năng nổ, thật thà, cần cù, hãy làm cho người ta phải chú ý nhờ hạnh kiểm tốt và một ngày nào đó chúng ta sẽ có được một chỗ trong trang trại Bouqueval; ở đó chúng ta sống như trên thiên đường trong hai năm; chúng ta sẽ giỏi tay nghề hơn, sẽ có một số tiền dành dụm và khi rời khỏi nơi đây, ai chẳng muốn thuê chúng ta, vì để được nhận vào trang trại này, phải đảm bảo là người xuất sắc.”

- Tôi đã được dành chỗ ruộng đồng để sau này vào làm ở trang trại Arnouville của bà Dubreuil. - Jean-René nói.

- Còn tôi sẽ được nhận vào trang trại Gonesse. - Một nông dân khác nói theo.

- Ông đã thấy chưa, ông già trung hậu của tôi, cứ như thế thì ai cũng đều có lợi cả, những người lính canh ở các vùng lân cận cũng được lợi gấp đôi. Chỉ cần tuyển mười hai người làm, cả nam lẫn nữ, nhưng dễ có đến năm mươi người tốt trong vùng cũng muốn được nhận vào, và những người không được nhận không phải vì thế mà là những người không tốt, phải không? Và như người ta nói, vận lần này chưa gặp thì lần sau vẫn còn hy vọng. Chung quy chỉ càng có thêm nhiều người tốt. Vậy thì, nói lỗi phép, để chọn ra một con ngựa hay một con gia súc lớn nào đó thắng trong cuộc chạy thi, trong cuộc đọ sức, hoặc trong cuộc thi sắc đẹp, người ta đưa ra một trăm con có khả năng tranh giải. Sao! Thế những con còn lại trong số một trăm con không được giải đâu phải là không tốt, không ra sức. Thế nào, ông già trung hậu của tôi, khi tôi nói trang trại của chúng tôi không phải là một trang trại bình thường và ông chủ chúng tôi cũng không phải một ông chủ bình thường thì có đúng thế không?

- Ôi! Không, chắc chắn là thế… - Lão Thầy Đồ nói. - Và càng thấy lòng nhân đạo, sự rộng lượng của ông chủ càng lớn, tôi càng hy vọng ông sẽ thương đến số phận đau khổ của tôi. Một người làm điều tốt một cách cao thượng như thế, quá thông minh như thế, hẳn sẽ không chú ý đến việc thêm hoặc bớt đi một việc từ thiện.

- Trái lại, ông ấy quan tâm đến, ông già ạ, - bố Châtelain nói - quan tâm để được tự hào về một việc từ thiện nữa. Tôi nghĩ rằng nhất định chúng ta sẽ còn gặp nhau lại ở trang trại này và đây không phải lần cuối cùng ông được ngồi ở bàn này.

- Có phải thế không? Này, ông ơi! Dù sao tôi cũng cứ hy vọng. Ôi! Nếu ông biết là tôi sung sướng như thế nào và biết ơn đến thế nào! - Lão Thầy Đồ nói.

- Tôi chẳng nghi ngờ gì hết, ông chủ của chúng tôi tốt đến thế kia mà.

- Nhưng ít nhất tôi cũng phải được biết tên ông chủ và cả tên của Đức bà cứu trợ ấy nữa, - lão Thầy Đồ vội vã nói - để có thể cầu phúc cho những người cao quý đó, ngay từ lúc này.

- Tôi hiểu sự nôn nóng của ông. Chà! Đúng thế! Có thể ông trông chờ để biết những nhân vật tiếng tăm lừng lẫy? Lầm to! Đó là những nhân vật hiền từ, giản dị như những thánh nhân. “Đức bà cứu trợ” là bà Georges… và ông chủ chúng tôi là ông Rodolphe.

- Vợ tôi!… Tên đao phủ của tôi… - Lão Thầy Đồ khẽ lẩm bẩm, rụng rời vì sự phát hiện đó.