PHẦN VI

Ông Long đánh diêm chấm thuốc lá hút, từ độ có vợ mới ông nhận thấy mình mua thuốc lá nhiều hơn trước. Không những ông hút thuốc lá của quân đội phát, mà còn phải mua thuốc lá ở ngoài. Nhờ thế ông Long quen thêm một người, ông chủ hiệu thuốc lá.

Nhà văn hút thuốc khi cần tìm để tài, anh chàng buôn lậu hút thuốc để tìm mưu mô lừa gạt mấy ông lính đoan, nhà chính trị hút thuốc để viết đít-cua. Mỗi người hút thuốc đều phải có một lý do quan trọng hay không tùy từng hoàn cảnh, ông Long suy nghĩ mãi mà chịu không biết vì sao từ độ có vợ mình lại hút thuốc nhiều hơn trước.

Vô lý quá, bảo rằng trước kia ông hút nhiều vì buồn cảnh cô đơn goá bụa thì mọi người đều hiểu được. Bây giờ ông Long đâu còn cô đơn nữa.

Ông Long đã hỏi thăm người chủ hiệu bán thuốc lá nhờ giải thích, tìm lý do giùm mình nhưng ông chủ thuốc lá cũng xin chịu:

– Chính tôi cũng hút nhiều từ độ có gia đình mà không biết vì sao.

Ông Long còn có gì để suy nghĩ nữa đâu. Tuấn đã lớn, đã có vợ con, đã ly dị, đã bỏ sang Algérie để thay đổi không khí. Người cha chẳng còn bổn phận gì với thằng con trai ấy nữa. Từ lâu nay mỗi người sống cuộc đời riêng của mình, ông Long đã làm tròn bổn phận với gia đình, với xã hội, với giống nòi.

Đối với gia đình ông đã lo cho Tuấn ăn mặc đầy đủ; không thua kém ai. Đối với xã hội ông đã đóng góp một tên dân. Đối với tổ tiên giống nòi ông cũng đã làm tròn bổn phận. Nếu dòng họ nhà ông sau nầy có tuyệt tự là lỗi ở Tuấn chớ không phải lỗi ông.

Cuộc sống riêng cũng chẳng có gì đáng phàn nàn.

Bà Long thứ hai tuy khác hẳn mẹ Tuấn nhưng cũng là một người đàn bà. Nào ông Long có định tìm gì hơn là tìm một người đàn bà đứng đắn, để trông nom công việc nhà cửa, miếng ăn, tấm áo, tô thêm một hình bóng thứ hai lên tường mỗi khi đèn chiều bật sáng, con người khỏi cảm thấy cô đơn.

Bà Long hai thuộc về loại đàn bà khá đặc biệt. Đặc biệt nhất là cái tính cẩn thận của bà. Từ thuở bé ông Long chưa gặp một người nào sạch sẽ và cẩn thận đến thế. Bà Long không mấy khi bằng lòng một việc gì do người khác làm, chỉ tự mình làm lấy mới vừa ý. Trong nhà khỏi nuôi người ở, tuy đỡ tiền nhưng thêm vào tiền bác sĩ với tiền thuốc thì cũng thế.

Số vất vả, chẳng có người làm nào ở trong nhà được trên ba ngày. Bà Long cẩn thận và khó tính quá nên cứ đến ngày thứ ba, dầu ai có thiện chí mấy cũng phải xin thôi. Nào người ở giặt áo không sạch mặc vào ngứa y như là chưa giặt. Người ở ăn cắp, với số tiền ấy bà Long mua ăn cả tuần chưa hết. Người ở tha đôi chân bẩn lên sàn nhà, sống như sống chung với lợn.

Cứ thế trong mấy tháng đầu có hàng chục người ở đến thử cơm nhà ông Long.

Ngày trước ông Long còn lo vợ làm lụng vất vả rồi mệt, rồi yểu mệnh như Liên. Đời người, đi chôn vợ một lần thôi chứ, chôn những hai lần thì chịu làm sao nổi. Về sau thấy rằng tính nết ấy quả thật trời cũng không thay đổi được, ông Long đành xin đầu hàng.

Suốt ngày chỉ thấy người đàn bà lau dọn. Một hạt bụi vương lên đâu đó cũng đủ làm bà Long phát ốm lên.

Giải thích mấy trăm lần đều vô hiệu. Bà Long vẫn tự hào rằng không ai sạch sẽ bằng mình, và ở đời chỉ có sự sạch sẽ là quan trọng nhất.

Người chồng hết dám mời khách về nhà, vì mỗi lần khách chưa ra đến ngõ là bà chủ nhà đã tất tả đi kiếm khăn, kiếm chổi, kiếm xi để chùi lại bàn ghế, đánh bóng lại sàn nhà.

Câu chuyện của người bạn đời không mấy khi thoát ra ngoài cái chổi với cái khăn chùi bụi.

*

Chiều nay đi làm về, ông Long thấy vợ có gì khác hơn mọi ngày, không lau dọn quét kỳ, mà lại ngồi đan len.

Bà Long đang sửa soạn mấy bộ áo cho đứa cháu ngoại sắp ra đời. May từ độ Thảo có chồng, có thai nên câu chuyện mới thoát ra ngoài hai vấn đề cái khăn chùi nhà với cái chổi.

Ông Long cũng phải công nhận rằng phải có phúc lớn mới được một người vợ, người mẹ như thế. Hôm đầu tiên đến nhà mấy mẹ con ấy ông đã chẳng khen ngọt mãi sự bóng ngời của nhà cửa bàn ghế là gì.

Bà Long hai lại còn thuộc vào loại mẹ gà mái, yêu con hơn tất cả mọi thứ ở đời. Ngoài con ra thì lòng bà đóng chặt cửa, ngay cả con dâu vợ Lâm và con rể chồng cô Thảo bà cũng không chịu nổi vì chúng đến lần nào là làm bẩn nhà bẩn cửa lần ấy.

Mỗi lần có dịp ghé thăm Lâm thì tối hôm ấy ông Long sẽ được nghe một bản trường ca, về sự bẩn thỉu của cái bếp, của cái bàn rửa mặt..v…v…

– Cửa kính nhà nó chắc suốt năm không biết thế nào là cái khăn chùi bụi.

Rồi bà thở dài thương thầm cho đứa con trai không được may mắn.

– Biết đâu thằng Lâm nó thích như thế.

Một lần ông Long dám cãi thì bị vợ hét cho:

– Thích thế nào được, sống như sống trong cái chuồng bò, thằng ấy mà chết sớm cũng tại con vợ nó.

Khi đến thăm Thảo về thì bản trường ca tuy cũng chỉ có mỗi một điệu, một đề tài nhưng nhân vật được thay đổi. Ở đây thì Nam chồng Thảo là bẩn thỉu, đi đâu cũng thấy tàn thuốc, về đến nhà không bao giờ chịu chùi kỹ đôi giày ở cửa, để tha đủ các thứ rác bẩn vào trong nhà.

– Nó chỉ muốn giết vợ nó, mang bụng bảy tám tháng mà ngày nào cũng phải quần quật lau dọn nhà cửa.

Nghe bà Long phàn nàn, ông Long nghĩ đến người chồng cũ, bố của Thảo và Lâm, chắc phải sạch sẽ lắm mới tạo ra được hai vị thiên thần như thế.

Ông Long thương vợ, không muốn bắt vợ quá vất vả nên mỗi khi đi đâu về cũng chịu khó đứng chùi chân năm bảy phút, chùi xong lại còn phải dang chân ra một bước thật dài với lấy đôi dép đi trong nhà để thay ngay. Đôi dép ấy không hề biết mặt mày một cái rác nó ra thế nào mua từ hai năm nay nếu không mòn vì lê lết thì có thể đưa ra bán lại, y như dép mới.

Với Tuấn, bà Long chẳng dám thân mật vì Tuấn thuộc vào loại người khùng. Vào nhà không biết chùi đôi giày là một điểm đáng ghét nhất, lại còn nói đâu cãi đó, cái thứ người như thế mà chưa vào nhà thương điên thì không biết còn đợi đến khi nào. Tuy nghĩ vậy nhưng bà Long tế nhị không muốn nói ra sợ làm buồn chồng, ai sinh con mà chẳng muốn được như con của bà.

Vì thế trong câu chuyện của hai vợ chồng rất ít khi nhắc đến Tuấn hoặc có nói đến thì bà Long sẽ gạt ngay bằng một câu:

– Thôi thôi, con người trí thức đó, nhắc làm gì, xem trời chưa bằng hạt bụi.

Một hôm bà Long thốt câu ấy ra trước mặt Tuấn, bị chàng nói giả lại ngay:

– Bà thì xem hạt bụi to hơn trời.

Bà Long giận lắm, không thèm giả lời cho rằng cái thứ con nhà không có mẹ chẳng ai dạy dỗ. Mỗi lần có dịp so sánh Tuấn với hai con của mình, bà lại phải cám ơn Thượng Đế. Thảo và Lâm quả là hai vị thiên thần.

Lâm học nghề chữa đồng hồ, bây giờ đã có cửa hiệu mỗi tháng tính hết mọi thứ tiêu pha thuế má còn cất được năm sáu trăm quan. Đấy là vô phúc gặp phải con quỷ cái, xài tiền như xài rác, nếu không thì bây giờ con trai bà đã có thể mua cửa hiệu ở Champs Elysée.

Còn Thảo, tuy thằng chồng ở bẩn nhưng cũng khá, có công việc làm ăn đứng đắn. Cố nhiên nhờ phúc nó dày cưới được người vợ như Thảo nên mới lên cơ nghiệp như thế, gặp phải đứa khác thì có đắt nhau đi ăn mày.

Đấy là tất cả thế giới của bà Long.

Từ khi lấy vợ thì ông Long khỏi biết gì thêm ngoài cái thế giới thần tiên ấy, ông đành cúi đầu vâng theo định mệnh. Để tự an ủi, ông Long luôn luôn nhắc rằng vợ mình là người đàn bà cần kiệm, không bài bạc, không lắm điều nhiều chuyện, không ngồi lê đôi mách, không ăn bơ làm biếng. Còn đòi gì nữa.

Ông Long thuộc loại đàn ông ít muốn đi tìm những sự thắc mắc cầu kỳ nên thôi cũng dĩ hòa vi quý cho qua ngày tháng.

Có phải vì thế mà ông Long hút thuốc nhiều hơn trước chăng?

*

Phượng giật mình vì tiếng khóc của trẻ ở phòng bên. Tiếng khóc làm nàng sực nhớ đến con bé Dậu. Phượng bực tức, vừa mới chợt ngủ mà bị thức giấc. Đêm qua nhảy đến ba giờ sáng mới về. Nàng đâm thù tất cả mọi người mà trước nhất là thù Vinh, người nhân tình Mỹ đã mời nàng đến đây.

Phượng tưởng rằng Vinh dân Mỹ thì phải hào hoa, phải biết xài tiền, mang tiếng là dân một nước giàu mạnh mà tính toán từng đồng xu, Vinh thua Tuấn xa quá. Bảo đi nghỉ khoẻ mà Vinh không dám tìm đến một phòng trọ cho lịch sự vì giá tiền phòng chỗ nào cũng đắt. Vinh bắt đi mãi để tìm cho được cái phòng trọ hạng bét nầy rẻ tiền nhưng ô hợp, đủ hạng người.

Vinh lại còn nhìn từng cử chỉ của Phượng, nào nàng chọn món ăn đắt quá mà chẳng có bổ ích gì, nàng cho tiền uống nước nhiều quá, làm thế rồi tập hư cho những người hầu bàn. Hôm qua Vinh còn làm Phượng xấu hổ vì trong hiệu ăn Vinh cằn nhằn Phượng chuyện nầy chuyện nọ. Cạnh đấy có hai cô sinh viên nghe được, họ nói thầm với nhau. Hình như những số vàng, than đá và dầu lửa để dành ở Mỹ đã vơi rồi chăng anh, chàng nầy xem bộ còn giữ nguyên vẹn những đức tính quý hoá của tổ tiên khi vừa cập bến sang châu Mỹ làm ăn.

Tuy bảo rằng họ nói thầm nhưng chỉ có những ông nào điếc mà cái máy nghe bị hết «pin» mới không nghe thấy. Thế mà Vinh cứ đờ ra chẳng hiểu gì, giá gặp tay Tuấn thì sẽ được nghe một bài học.

Hôm nọ Phượng nhờ Vinh đi mua một tấm ảnh gửi cho con bé Dậu, anh chàng vác về một tấm ảnh vừa xấu, vừa tồi lại không dám lựa hình màu sợ phải trả đắt hơn. May mà Phượng chẳng có ý định theo Vinh sang Mỹ.

Nằm hết nghĩ xa đến nghĩ gần, nghĩ đến tương lai chưa biết rồi sẽ thế nào.

– Ôi mà lo làm gì cho mệt.

Phượng chậc lưỡi thở dài tự nói với mình, quên rằng bên cạnh còn có Vinh đang ngủ. Rất ít khi Phượng biết thắc mắc đến tương lai, trừ khi nào có ai dọa nàng như hôm qua Vinh đã dọa:

– Bộ cô tưởng cô cứ trẻ đẹp mãi đấy phải không?

– Không trẻ đẹp mãi nhưng tương lai của mỗi người đều có hai lối đi. Hoặc là có một trận chiến tranh nguyên tử thì mọi người đều chết đứa nào sống sót thì tha hồ giàu. Hoặc là xã hội sẽ càng ngày càng tiến bộ, có những tổ chức chu đáo cho những người già người bệnh.

Nghe Phượng cãi Vinh đành chịu thua, im lặng không biết giả lời thế nào, con gái Pháp quả đã lém lỉnh hơn cả con gái Mỹ.

Mục đích của Vinh là đi chơi một chuyến sau hai năm bị bó buộc ở trong trại, đi cho biết với mọi người rồi sẽ về quê làm ăn. Gặp Phượng thấy nàng đẹp và không khó tính, Vinh muốn làm sang một lần trong đời. Ngày về có thắt lưng chặt thêm một chút xíu cũng chẳng sao.

Hai năm sang đóng quân ở Pháp, Vinh không mấy khi ra khỏi trại ở Evreux, muốn đi ăn đi uống gì thì đã có căng-tin. Muốn mua sắm gì thì cũng có phố riêng trong trại dành cho quân đội.

Nhờ thế nên Vinh để đành được khá tiền, trước khi về xứ, nhân được nghỉ phép mười lăm ngày, tha hồ đi chơi.

Phòng tham mưu cũng đã tính toán kỹ, suốt hai năm giữ gìn không cho giao thiệp, bây giờ tuy tự do nhưng chỉ có mười lăm ngày. Những ông quân nhân ấy chỉ đủ thì giờ đi xem vài nơi thắng cảnh, vài viện bảo tàng. Có tài lắm cũng chỉ làm quen được với vài cô gái Pháp.

Số mệnh cả, có người suốt mười lăm hôm không quen cô nào, có kẻ lại cưới ngay được vợ.

Vinh khôn ngoan nhất, trong hai năm các bạn bè đã cho chàng biết rất nhiều kinh nghiệm, chàng đã học tiếng Pháp có thể nói một câu chuyện dài. Chàng đã nghiên cứu cách thức làm thế nào để quen với một cô gái Pháp. Lúc ra trại Vinh cứ theo chương trình mà hành động đúng y như thế.

Lên Paris, đêm thứ nhất đi chơi Pigalle cho biết thế nào là Paris by night. Ngày thứ hai ra uống cà phê ở Montparnasse, nếu thấy có cô gái Pháp nào đang ngồi một mình thì cứ đến ngay bàn bên cạnh hỏi giờ và làm quen.

Các bạn đã bảo rằng may ra có thể gặp những cô tuy trông bên ngoài rất đúng điệu mà dạ dày rỗng tuếch lại càng dễ mời đi ăn.

Vinh làm đúng như chương trình và có thể gọi là các bạn không nói dối chàng. Gặp một thiếu nữ đẹp đang ngồi uống cà-phê ở tiệm Le select, trông nàng có vẻ chán nản, Vinh đến hỏi giờ, theo như kế hoạch, chỉ có mười lăm phút sau thì Phượng và Vinh đã trở nên đôi bạn thân.

Định mệnh khéo xếp đặt, gặp vào độ Phượng đang buồn, tâm hồn đang lạc lõng Vinh gõ cửa thật đúng lúc. Thế là Vinh mời Phượng đi chơi vài hôm nghỉ cho khỏe tinh thần xa làn không khí bụi khói ở Paris.

Càng gần Vinh, Phượng càng ghét. Vinh không giống với người bạn Mỹ mà Phượng gặp kỳ trước, người bạn đã mời Phượng đi nghỉ ở Thụy sĩ.

Sự thật Phượng cũng chẳng biết mình muốn gì. Tuấn thông minh quá, không thể nào hợp với Phượng; những người nhân tình khác thì chẳng đặc biệt, chưa ai mang lại cho nàng một chút gì để nàng có thể bám víu làm mục tiêu.

Phượng nhớ đến mấy lần vào thăm bà ngoại ở viện dưỡng lão, lúc nào về nhà cũng bắt Phượng băn khoăn mất một ngày. Bà ngoại ngày trước đã nổi tiếng là đẹp, độ mới có phim câm, đã có người mời bà đóng phim. Bây giờ nhìn lại quá khứ chỉ như một giấc mơ. Trời đã đòi lại tất cả những gì trời cho mượn. Bộ tóc đẹp nay đã bạc phơ rụng gần hết, chỉ còn một tí củ tỏi ở sau gáy. Đôi mắt trong xanh bây giờ lòa không thấy đường lối gì nữa. Đôi môi xưa được ví với quả nho xơ-ri chín, bây giờ chỉ còn là một khúc giây gai ngắn ai cắt dán vào chỗ miệng chung quanh đầy những nét dăm dúm, râu mọc ra tua tủa, mới thoạt nhìn không ai biết là đàn ông hay đàn bà. Chưa hết, bộ đùi năm xưa đẹp bây giờ chỉ còn là hai ống sậy, nếu không có ống sậy thứ ba để chống cả tấm thân còm cõi vào đấy thì tấm thân sẽ ngã quỵ xuống ngay.

Trong nhà dưỡng lão ấy chỉ dành cho đàn bà, cha Phượng đã phải giả một số tiền là mấy triệu quan bà ngoại mới được ở đấy. Bà nào cũng trên dưới tám chục tuổi, bà nào cũng từng sống một thời oanh liệt, nên suốt ngày chỉ nằm phều phào nhắc lại cho nhau nghe những kỷ niệm xưa.

Con cháu không thể giữ các bà ở nhà vì ai cũng bận việc nầy việc khác nhất là sức khoẻ của các bà cần luôn luôn có người săn sóc bên cạnh. Các bà đã sống cuộc đời của các bà trước bây giờ đến lượt lũ con cháu cũng phải sống cuộc đời của chúng nó.

Phượng ít khi muốn vào đấy. Hình như Phượng linh cảm rằng tương lai của mình rồi cũng sẽ như thế và Phượng lại còn muốn tận hưởng, tận hưởng cho đến kỳ cùng.

Thao thức mãi với những ý nghĩ đen xám mà Phượng vốn rất ghét, nàng vùng dậy bật đèn sáng làm Vinh thức giấc.

– Cái gì thế.

– Không ngủ được, uống Whisky không.

– Người ta đang ngủ mà hỏi có uống Whisky không?

Vinh càu nhàu giả lời Phượng rồi quay mặt vào trong ngủ nữa.

Phượng chẳng thèm để ý, cứ dậy mở tủ lấy chai Whisky rót nửa cốc uống cạn một hơi, nàng và Vinh gặp nhau ở đấy.

Lúc cảm thấy người hơi ngà ngà Phượng mới tắt đèn vào giường.

*

Giang đang rọc quyển sách vừa mua về. Căn phòng im lặng chỉ có tiếng xoèn xoẹt của lưỡi dao lướt qua từng trang giấy. Chàng bỗng ngừng tay lắng nghe hình như có tiếng chuông bấm ở cửa tiếp theo đó là tiếng vợ chàng oang oang nói với khách.

Nghĩ đến vợ, Giang khe khẽ thở dài, lần này không biết là lần thứ mấy nghìn chàng tự mắng mình bằng một câu « đáng kiếp, già kén thì kẹn hom ».

Mà đáng kiếp thật Giang vẫn tự hào rằng mình là kẻ giàu kinh nghiệm về đàn bà nhất, thế mà chính Giang lại bị một vố đau nhất. Nếu chàng không quá khôn ngoan thì đâu đến nỗi như ngày hôm nay. Vì khôn ngoan nên Giang đã ở đến trên ba mươi tuổi, vì khôn ngoan nên Giang cố giật cho ra tấm bằng kỹ sư. Vì khôn ngoan nên Giang mới tìm đến một cô gái luống tuổi, không đẹp và không giàu, có chút xíu học thức, tưởng rằng những cô gái lớn tuổi ấy thì sẽ tránh khỏi những sự vòi vĩnh nũng nịu của các cô bé mười lăm mười bảy. Người không đẹp tức thì khỏi mất công kiêu hãnh vì nhan sắc, người không giàu thì lấy đâu mà hợm của.

Giang đã lầm, người đàn bà nào cũng tự cho mình là đẹp nhất nhì trong đám, nếu họ có giả vờ nhún nhường là chỉ cốt để được nghe cãi lại đấy thôi. Giang tưởng vợ không giàu thì sẽ tránh khỏi cái nạn vợ hợm của, không ngờ bà vợ của Giang tuy không giàu nhưng vẫn cứ tự cho rằng mình giàu; có lẽ nàng chỉ chuyên môn nhìn xuống, còn cái chút vốn học thức nho nhỏ ấy chưa, ra gì nhưng giúp cho nàng thêm hợm hĩnh. Mặc dầu đi học trong khi chờ đợi săn được một tấm chồng, đi học để cho mọi người thấy rằng ta đây có tiền đi học chứ không phải đi làm việc nuôi thân như chúng bay. Trong khi đó, chính cha mẹ phải quần quật lo làm để mua cho cô con gái cái danh hão ấy.

Đi học như thế thì một cô thợ cấy vẫn còn nhiều giá trị hơn.

Cố nhiên, nếu Giang không phải là kỹ sư, nếu chàng chỉ là một tên công chức tầm thường thì cô nàng đâu có thèm biết đến, đâu có săn đón lừa bẫy, đâu có ngỏ lời thương yêu.

Chỉ có ba hôm sau ngày chung sống, Giang biết ngay là số phận mình là số phận của một tên tù chung thân.

Nàng vồ được tấm bằng cấp, sung sướng được xưng bà kỹ sư. Nàng có thể ngồi từ tám giờ sáng đến tám giờ tối để khoe gia đình nhà cửa, bà con, anh em, quần áo, tư trang, bàn ghế. Giang sống cho mình, nàng sống cho mọi người.

Mỗi lần nghĩ đến Phượng, cô em gái, tuy đã làm tan vỡ cuộc đời của Tuấn ; nhưng Phượng thành thật với những ý nghĩ của mình, Phượng trẻ, can đảm nói ra không dấu diếm che đậy. Trái với Phượng, vợ Giang chỉ sống vì dư luận, vì bề ngoài, săn bắt mãi mới ra một tấm chồng kỹ sư như Giang nên đừng hòng gì nàng thả vì thả ra thì còn mong kiếm ai, và Giang đành phải chờ ngày tận số.

Xưa kia Giang buồn khổ vì mẹ, vì em gái so với ngày nay thì sự buồn khổ ấy chỉ là những cái nhọt ngoài da, ngày nay khổ vì vợ mới là cái ung thư rỉa rúc từ trong xương tủy. Cái ung thư mỗi ngày mỗi đục khoét tâm hồn Giang.

Có những đêm giật mình thức giấc nghe tiếng vợ ngáy khò khè như tiếng đàn vĩ cầm chưa lên giây, Giang hay bật cười với ý nghĩ, người tử tù còn nuôi hy vọng có dịp ân xá nhân ngày lễ gì đặc biệt, còn Giang thì dầu cho Ðức Giáo Hoàng có sống dậy cũng đừng mong.

Giang thường an ủi rằng trong một trăm vợ chồng thì có chín mươi chín đôi rưỡi không hợp nhau. Câu nói của La Bruyère: « Có những đôi vợ chồng tốt nhưng không có đôi nào hoàn hảo ». Có lẽ đấy là những đôi vợ chồng giống tính nhau người vợ tham ăn thì người chồng cũng ăn tham, nên sống được với nhau, và La Bruyère gọi là « bon mariage » chăng?

Mối thất vọng lớn nhất của Giang, tưởng rằng lấy gái già thì khỏi bị những sự nhõng nhẽo nũng nịu, khỏi đòi hỏi những ôm ấp vuốt ve, không ngờ rằng con người khi phải sống trong sự gò ép giả dối quá lâu, lúc được tung ra thl tệ hơn tất cả. Điểm nầy nếu là văn sĩ có thể viết sách thì chắc Giang sẽ viết thành từng bộ sách lớn hơn quyển tự điển bách khoa, gào lên cho mọi người nhớ mà rút kinh nghiệm. Trong lúc bà vợ chỉ nghĩ đến cái giường thì người chồng lang thang trong những nơi sa mạc của tâm hồn.

Lắm khi nhìn vợ ngủ, Giang hơi thương hại, giá nàng gặp được một người chồng cũng thèm ăn, thèm diện, thèm vật chất, thèm khoe khoang thì hai vợ chồng sẽ tâm đầu hợp ý biết mấy. Nằm buồn Giang hay nghĩ vẩn vơ, chàng nghĩ đến cái đối thoại hằng ngày của đôi vợ chồng ấy.

Vợ vừa đi đâu về khoe: Anh ơi em vừa đi ăn đám cưới cô X về, mọi người đều lác mắt vì tấm áo của em, ai cũng thl thầm bảo em đẹp hơn cô dâu, nên mẹ cô dâu có vẻ không bằng lòng. Áo em là thứ hàng mua từ ở Mỹ, còn áo cô dâu chỉ là hàng Ấn Độ. Kim tuyến Ấn Độ làm sao óng ánh được bằng kim tuyến Mỹ phải không anh?

Chồng: Thế ư, còn anh lúc sáng vào sở đứa nào cũng mê cái xe mới của anh, chúng nó nhìn bằng con mắt ghen tị. Vì vợ chồng mình đi xe Hoa Kỳ còn chúng nó chỉ đi xe Pháp… bằng sao được.

Hai vợ chồng sung sướng mời nhau lên giường.

Những câu đối thoại khôi hài ấy chỉ có thể làm Giang quên bớt nỗi khổ trong một lúc mà thôi. Giang tự hứa từ nay thì lạy bố, chàng sẽ khuyên tất cả mọi người rằng có muốn cưới vợ thì cứ cưới ngay vợ trẻ, vợ đẹp, vợ giàu, có khổ cũng đáng đời. Lời của Bình bạn chàng nói rất đúng, Bình bảo rằng lấy vợ đẹp cũng như mua xe Hoa kỳ, mình biết trước rằng qua năm sau nó xuống giá nhưng năm nay nó cứ nhất thiên hạ đã. Cần gì lo ngày mai, vì mình đã biết rồi.

Kinh nghiệm này thôi xin để dành kiếp sau.

*

Vợ Giang ngừng câu chuyện từ lâu, hẳn bà bạn đã về, tí nữa thế nào cũng có một trận phê bình, chưa bao giờ Giang được nghe vợ khen ai vắng mặt. Người nào rồi quanh quẩn lại cũng có vài điểm đáng chê, và những điểm đáng chê ấy nó cứ mỗi phút một to rộng ra có khi chiếm cả buổi ăn.

Tội nghiệp cho Tuyết nếu nàng không phải là người con gái gần ba mươi tuổi chắc nàng sẽ khổ sở lắm. Bao nhiêu lần Tuyết tự an ủi mình bằng những ý nghĩ « Đời có ai hoàn toàn, thà lấy thằng chồng gàn còn hơn là ngày ngày dài cổ đợi».

Xưa kia mỗi lần được mời đi ăn đám cưới là mỗi lần ruột gan xót xa, nhưng vẫn phải ăn, vẫn phải diện, cười, nói, may ra có tìm được ai trong đám con trai, khổ nhất là những khi có ai hỏi thăm đến thì lại phải đóng kịch làm như ta chỉ muốn học, chưa nghĩ gì đến việc chồng con. Đừng tưởng dễ, nói vậy nhưng cùng đừng tỏ ra quá là mình không cần chồng, ngộ nhỡ người ta tin thật thì ai còn tìm đến mình.

Những khi đi qua các hàng bán áo thấy mấy cái tượng mặc áo cưới, đội voan trắng Tuyết chỉ ao ước được làm những cái tượng ấy. Ngày nào mặc được tấm áo cưới chắc nàng sẽ không chịu cởi ra. Mỗi lần đi ăn đám cưới về là Tuyết khổ tâm đến mấy ngày sau chưa hết.

Nhờ những năm tháng chờ đợi dài dằng dặc như vậy nên ngày nay dầu Giang có lên cơn gàn đến thế nào Tuyết cũng vẫn thấy rằng chưa thấm vào đâu. Miễn đêm đêm có người đàn ông bên cạnh để nàng được tự do ôm ấp, miễn người ngoài phải khen rằng nàng tốt phúc lấy được chồng đẹp giai, học thức.

Một bận nghe thằng cháu chồng bảo rằng mợ Tuyết bỏ ra có một chút xíu vốn mà được cá vàng ăn suốt đời không hết, Tuyết giận lắm nhưng nghĩ lại thì đấy là sự thật mặc dầu sự thật thì không bao giờ nên nói. Mà Tuyết cần gì, mọi người thấy Tuyết đi với chồng đều phải nghĩ rằng Giang đã chịu lấy Tuyết thì hẳn Tuyết phải có gì ghê gớm lắm, vượt bực, hơn bao nhiêu thiếu nữ vừa trẻ vừa xinh nhan nhản ngoài cuộc đời,

Tưởng tượng lại đến những cái nhìn thèm thuồng của cô gái khác lúc nhìn mình hôm đám cưới, Tuyết đã run lên vì kiêu hãnh.

Nàng tin rằng gần mực thì đen nhưng gần đèn tất nhiên phải sáng. Rồi đây nàng sẽ dìu dắt chồng, làm cho Giang bỏ hết những cái tính gàn bướng ấy. Nàng sẽ chỉ dẫn giảng giải cho Giang nhận thức rằng mình là một ông kỹ sư hầm mỏ, mà ông kỹ sư hầm mỏ không phải là chuyện thường, với tấm bằng ấy mình hơn rất nhiều người, và những người không phải kỹ sư đều phải kính phục mình.

Kinh nghiệm dạy cho nàng biết rằng đời là thế. Chuyện anh bán thịt lợn láng giềng của ông bộ trưởng còn sờ sờ ra đấy. Nàng đã nhiều lần kể cho chồng nghe, có anh bán thịt lợn nghèo nhưng may mắn sao lại ở nhà vùng ngoại ô, nhờ Paris càng ngày càng chật chội nên ông bộ trưởng cũng tìm vùng ngoại ô, cất cái vi-la để mỗi chiều thứ bẩy ra đổi không khí. Một hôm có hội phước thiện nào đó đến quyên tiền, chàng bán thịt lợn đã ký vào sổ rằng: « Tôi là X, láng giềng của ông bộ trưởng bộ tài chính, vui lòng giúp mười nghìn quan, xin đóng trước một quan ». Cố nhiên ông ấy khôn ngoan viết thế nào mà chữ tên mình, chữ bộ trưởng bộ tài chính và chữ mười nghìn quan viết rõ ràng, mực ra đều nhất, còn mấy chữ kia thì mực không chịu chảy chỉ đọc được mờ mờ vậy thôi.

May cho Giang đã gặp được một người vợ như nàng, khôn ngoan, học thức. Nhờ nàng vào gia đình Giang mới làm cho Giang được vẻ vang thêm, chứ lại không sao? Nàng là một thiếu nữ con nhà đàng hoàng, đứng đắn, bà con toàn với những người giàu sang.

Tuy hiện giờ Giang vẫn chưa chịu thay đổi nhưng nàng tin rằng với cái tài thuyết phục của mình, với sự kiên nhẫn, nàng sẽ thành công. Nàng sẽ bắt Giang phải giao thiệp với các anh em mình để cho Giang học được những đức tính mà một ông kỹ sư cần phải có. So với những người đã đi hỏi Tuyết thì Giang là vàng, vì nói cho đúng, cô thiếu nữ ấy không hẳn chỉ có nằm chờ và đi ăn đám cưới không đâu, nàng cũng có hai người đến hỏi, nhưng một ông thì già khú. Còn ông kia tưởng yên rồi, nửa chừng chẳng hiểu thằng cha điên hay sao mà rút lui mất.

Bắt được Giang, Tuyết còn dám đòi gì hơn, với những ý nghĩ khôn ngoan ấy, Tuyết không thấy buồn khổ nữa. Nàng hy vọng rằng thời gian sẽ giúp mình…

*

Sau bữa cơm ăn với vợ chồng Giang xong, Tuấn bỗng cảm thấy mình sung sướng quá. Vợ Giang tiếp đãi chàng rất hậu hỉ, nào bánh nào rượu, nào cà phê, một bữa ăn mà bên ngoài rẻ nhất cũng phải giả đến mấy trăm quan cũ.

Vợ Giang tỏ ra mình là một người đàn bà bặt thiệp khôn ngoan, cái thứ khôn ngoan giả dối rất thích hợp với loại người cũng một quan niệm. Lúc ra về người ta sẽ khen bà ấy khéo léo sang trọng văn minh quá, vợ Giang chỉ mong có thế. Nhưng nếu người khách không cùng một quan niệm thì sẽ biết ngay rằng bà ấy làm thế để được những lời khen, cố nhiên là người khách phải ở vào giai cấp nào trong xã hội mới được cái đặc ân ấy.

Hôm nay gặp lại bạn, Giang vui mừng quên cả những bực tức hằng ngày, thế mà Tuấn đã cảm thấy ngay một cái gì không thường, gò ép.

Đợi lúc ngồi một mình với bạn, Tuấn hỏi:

– Hạnh phúc đấy chứ?

– Anh xem tôi là người thế nào mà hỏi câu ấy.

Tuấn thoáng mừng, nếu Giang bảo rằng hạnh phúc chắc Tuấn sẽ ngạc nhiên và có lẽ còn hơi thất vọng. Hai người im lặng một lúc bỗng Giang lên tiếng.

– Con Phượng tính nó xấu nhưng nó thành thật, mình biết trước cái gì sẽ đợi mình. Nó hẹn với tôi là nó sẽ bẫy được anh, mình thua nó là tại mình không biết cách.

Tuấn gật gù, bây giờ thì chắc lắm rồi, cái hạnh phúc của Giang mà lúc thoạt bước vào Tuấn như bị đập vào mắt, nhất là khi nhìn đến con người lý tưởng Giang vẽ ra và đã tìm được in hệt như thế về phần hình thức, cái hạnh phúc ấy chỉ là một nước sơn mỏng ở bên ngoài mà thôi.

– Anh có tin rằng thời gian sẽ gọt dũa những khía cạnh quá sắc bén đi chăng?

– Không gọt dũa gì cả, Giang quắc mắt giả lời. Mỗi năm có đến hằng trăm nghìn thằng đàn ông bỏ nhà ra đi vì thế, vì u uất trong cái hạnh phúc giả tạo của các bà vợ yêu quý ấy gây nên. Cũng có những thằng yếu đuối vì thương con, vì sợ ngày mai nên đành cúi đầu chờ thời gian gọt dũa như anh nói, nhưng tôi không thuộc vào hạng người ấy.

Tuấn vẫn phục rằng Giang can đảm hơn mình. Nếu Phượng không đòi ly dị thì chắc Tuấn sẽ chịu đựng như thế mãi. Như thầm đọc được ý nghĩ của Tuấn, Giang nói tiếp:

– Ít ra con Phượng nó cũng còn được cái nhan sắc, nó đẹp, nó trẻ.

Liếc thấy bạn đang chăm chú nhìn tấm ảnh cưới, Giang lại càng bực tức:

– Giả dối cả, cái voan trắng, bó hoa trắng, chiếc áo trắng. Người ta đánh lừa luôn cả với trời đắt, với quỷ thần, đám cưới đáng lý nên mặc màu đen mới đúng, đấy là lúc mỗi người tự đưa đám, tự đào lỗ chôn cuộc đời mình mà không biết. Tại sao lại phải đám cưới, sao không làm như lúc đi mua thịt. Trông miếng thịt nào vừa ý thì chọn lấy giả tiền mang về, có phải đỡ mất thì giờ không. Lúc về, nếu miếng thịt có thối bên trong, mình có tiếc cũng chỉ tiếc tiền, chứ không tiếc cái công mình, cái thời gian mình đứng làm khỉ trước mặt mọi người.

Biết bạn đang bực tức đến một độ khá cao, Tuấn không dám nói gì thêm, vì Tuấn chỉ cần nói thêm vài câu nữa là Giang sẽ hét lên hay đập phá một cái gì. Con người có những lúc điên cuồng như thế. Nếu cái phút điên cuồng ấy không bị ai đổ thêm dầu thì sẽ lắng xuống rồi hết. Nếu có kẻ nào ác đổ thêm ít dầu thì sự điên cuồng sẽ kéo dài ra làm cho người chung quanh sợ hãi, thế là mang tiếng điên và sẽ được đưa vào nhà thương điên.

– Bao giờ anh rỗi chúng ta đi chơi một hôm.

– Ngay bây giờ.

Tuấn hơi ngạc nhiên không đợi câu trả lời ấy. Giang tiếp theo:

– Vâng, ngay bây giờ nếu anh không bận, tôi cần phải đi một lúc ra khỏi cái mái ngục nầy, nhân hôm nay có anh là chồng cũ của Phượng, bà ấy sẽ khỏi cằn nhằn gì cả, nếu không thế nào bà ấy cũng đòi đi theo, chẳng chịu cho yên.

Tuấn không ngờ người đàn bà lại đáng sợ đến thế. Có thể làm cho một người đàn ông đang bình yên mạnh khỏe bỗng trở nên bệnh hoạn thất chí, khủng hoảng tinh thần. Lòng Tuấn cảm thấy nhẹ lâng lâng chàng mang ơn Phượng nhiều quá. Nếu Phượng giống tính Tuyết cứ đeo đẳng lấy chàng thì Tuấn sẽ không kém gì Giang.

*

Trên đường vào nghĩa trang Montparnasse, Tuấn không hiểu sao chàng lại cùng Giang vào đấy. Có lẽ từ năm mất mẹ Tuấn hay vào nghĩa trang nên với chàng chỉ có nơi này là thích hợp nhất. Tuấn vẫn nhận thấy những lúc buồn nản thất vọng mà vào nghĩa trang thì con người hầu như thanh thoát hẳn. Nhìn những nấm mộ và nghĩ rằng giàu sang danh vọng đẹp đẽ mấy rồi cũng vào đấy cả. Có phải vì thế nên Tuấn đưa bạn vào đây chăng?

Mùa thu về, lá rụng hết, cây cành bắt đầu đưa những đốt xương gầy đét nhắc người nghĩ đến mấy nấm mộ bị bỏ quên từ lâu năm, hẳn bên trong lúc đào lên lấy chỗ cho kẻ mới chết, cũng đầy cả những đốt xương gầy đét như thế.

Giang bước đi mà đầu cứ cúi gầm xuống không nói một lời nào hình như cũng chẳng để ý cả đến sự có của Tuấn. Thấy bạn suy nghĩ Tuấn không dám lên tiếng. Bỗng giọng Giang vang lên:

– Anh có tin rằng đời còn ai hạnh phúc không? Tại Platon, nên đời tôi mới như thế nầy. Ngày xưa đi học ở Rouen, anh nhớ chúng ta đã giành nhau đọc quyển La République của Platon đấy chứ.

– Nhớ rồi – Tuấn hét lên – à ra thế, lỗi tại Platon, lỗi tại Socrate, lỗi tại Er chứ gì.

– Đúng. – Giang giả lời chán nản – Tôi cứ nghĩ rằng mình không đòi hỏi nhiều, nếu mỗi người tự chọn lấy cái bị số phận của mình như lời Er đã kể thì tôi cũng làm theo lời khuyên của Socrate lấy kinh nghiệm của Ulysse, của Orphée, của Ajax không theo vết xe cũ.

Tôi đã vạch ra những điều kiện tầm thường khi tìm một người vợ tưởng rằng làm như thế là theo đúng lời của những bậc triết nhân mình không đòi hỏi gì cả.

Tuấn mỉm cười nhìn theo từng nét thay đổi trên mặt bạn, mới xa Giang có hơn một năm mà Tuấn thấy Giang cằn cỗi hơn.

– Tại anh học Platon kỹ quá, anh tính toán nhiều quá.

– Hay tại đúng như lời Er, tôi là một linh hồn đã tham lam, chạy vội ra bãi cỏ chọn ngay lấy cái bị có chữ « bằng cấp » và cái bị « hạnh phúc »? Thì đấy tôi đã có tất cả những gì tôi ham muốn, cho rằng thế là khôn ngoan.

Tuấn cắn môi để khỏi mỉm cười, khi người ta khổ người ta thường tìm lối thoát bằng cách chạy quanh cái trôn ốc. Tuấn thấy thương bạn mà chẳng biết làm cách nào. Tuấn muốn đưa câu chuyện sang một vấn đề khác. Giang nhắc lại câu chuyện ban nãy.

– Tuấn có tin rằng đời còn có những kẻ hạnh phúc không?

Tuấn định kể câu chuyện cô bạn gái Ả-Rập cho bạn nghe nhưng lại thôi sợ bạn cho rằng đi gần kẻ chết đói mà mình đọc cái thực đơn của buổi ăn chiều.

– Hẳn phải có, miễn mình đừng đòi hỏi nhiều, đừng khó tính quá nhất là nên tìm một tâm hồn hợp với mình đừng có chạy theo một cái gì như tôi đã chạy theo Phượng vì nhan sắc.

Giang giận dữ hét lên:

– Còn tôi chạy theo cái khỉ gì?

– Anh tính toán, anh khôn ngoan, anh vẫn bảo rằng lấy người lớn tuổi không giàu không đẹp cho nó khỏi nhõng nhẽo, hợm của. Anh giỏi tính quá nhưng lần này anh tính sai.

Giang lắc đầu:

– Tôi ngờ vực tất cả, nào phải mình tôi tính toán đâu.

– Lại còn không, anh tính nhiều hơn mọi người, nhưng người ta tính đúng hơn anh, anh quá khôn nhưng bị gặp người khôn hơn.

– Chắc tôi sẽ tìm đến những con người Esséniens ấy may ra sẽ biết được thế nào là hạnh phúc, anh nhỉ.

– Gì cơ?

– Những người ấy, những người sống không cần đàn bà.

Chưa bao giờ Tuấn thấy bạn bi quan như thế, cũng lại là một sự phản ứng của cái gì bị đè nén? Tuấn cũng đã từng khổ nhưng chàng không tin rằng tất cả mọi người đều phải khổ, và hạnh phúc cũng không phải là một bài toán, càng tính sẽ càng nhầm. Hạnh phúc cũng không cần đi chung với cờ quạt, kèn trống. Chính ngày xưa Giang chẳng đã tin rằng có thể có hạnh phúc đó sao. Nghĩ đến Leila, Tuấn cảm thấy tâm hồn bình yên lạ. Hôm ở Alger về Tuấn có kể cho cha nghe nhân cũng một hôm cãi về hạnh phúc. Cha Tuấn đã ngờ vực cho rằng Leila hành động vì nàng còn trẻ chứ hai nền văn minh hai dân tộc làm sao mà có thể hiểu được nhau.

Tuấn ngỡ rằng cha hơi bi quan, có lẽ cha không nói ra nhưng trong lòng cha cũng có nhiều khi cảm thấy bơ vơ như Tuấn đã từng cảm thấy.

Có phải vì đi vào bãi tha ma nên lòng Tuấn thấy nhẹ nhõm như thế này chăng. Tuấn chỉ biết rằng chàng không khổ nữa, đời chàng từ nay sẽ được bình yên mỗi người sinh ra phải giả nợ. Tuấn giả xong rồi. Một ngày nào đấy chàng sẽ tìm về sa mạc. Cuộc đời ở đây sẽ không giống với cuộc đời ở các đô thị.

Tuấn quên rằng đi bên mình còn có Giang đang buồn bực.

– Kìa anh xem cái hầm đen ngòm.

Giang đứng lại nhìn cái hầm bị bỏ rơi có lẽ vì hết hạn thuê đất hay vì con cháu đã chết cả rồi không ai đóng góp tiền thuê đất, hay thuê người trông nom. Giang tần ngần cố ghé mắt nhìn xuống bên dưới, chẳng biết Giang muốn gì. Tuấn cảm thấy thương hại bạn, tự ví mình là kẻ ra thoát ngục, quay mình lại Giang đang vùng vẫy trong những sợi xiềng xích. Có cách gì cứu được bạn? Nếu là tù thật thì còn gửi các thứ cưa sắt hoặc dao kéo cho bạn vượt ngục, chứ đằng nầy thì Tuấn làm gì được bây giờ.

– Tôi có làm gì giúp anh được không?

– Chẳng ai giúp tôi được cả, chỉ đợi ngày nào cái ung thư lở toác ra thì hoặc mổ hoặc là chết. Hồi xưa tôi luôn có ý định chết, nhưng bây giờ tôi không dại dột mà hủy hoại thân mình cho một con đàn bà chẳng đáng gì ấy. Ngày chưa kiếm ra chồng là gái già cần phải giữ gìn đóng kịch che đậy để bắt cho được một thằng ngốc. Nếu bây giờ tôi chết thì sẽ được làm bà góa trẻ, dễ kiếm chồng hơn để rồi lại giết đời một đứa khác, thôi mình ráng chịu, như thế đời chỉ có một thằng ngốc đau khổ.

Tuấn lắc đầu nhìn bạn thương hại thêm. Giang lại tiếp:

– Thôi chúng ta nên đi về, anh về phía tự do tức là cái gian phòng trọ, còn tôi về nhà tù, là mái nhà xinh đẹp có cơm lành canh ngọt, có chăn êm nệm ấm đang chờ sẵn.

Giang cười miệng méo xệch như gần muốn khóc.

Chuông nhà thờ đổ từ nơi xa báo giờ lễ chiều. Mọi người đều hấp tấp ra về sợ nghĩa trang sẽ đóng cửa không ra kịp. Tuấn và Giang cùng rảo bước mỗi người theo rõi một ý nghĩ.

Tuấn vẫn tưởng rằng mình là kẻ bơ vơ nhất nhưng Giang còn bơ vơ gấp vạn lần.

– Đàn bà là một giống mà trời không cần làm ra.

Nghe Giang nói Tuấn bật cười cãi lại:

– Thế thì sự sinh nở của giống nòi để cho ai, nước Trung hoa mạnh làm cho quốc tế phải nể sợ cũng nhờ có đàn bà.

Tuấn cố nói để trêu bạn cho bạn đỡ buồn.

– Cần gì sinh nở, anh cho đời nầy nghĩa lý lắm đấy hẳn, toàn những sự giả dối tranh giành, lừa đảo, lợi dụng nhau. Từ hai con người cho đến hai quốc gia, hai người ngồi bên nhau nói chuyện thầm hay hai ông lãnh tụ đứng đọc diễn văn tất cả đều láo cả, bịp bợm nhau cả.

Biết rằng bạn lại đang lên một cơn bực tức mới nói quá lời như thế nhưng Tuấn đành để yên thôi không cãi lại. Trước khi chia tay từ giã bạn, Giang còn nói thêm:

– Thế mới biết ngày bé mình sung sướng lạ, nghĩ đến cái chết như nghĩ đến cô nhân tình, đêm đêm vuốt ve lưỡi dao như vuốt tóc người yêu. Bây giờ… cái sự ấy cũng không thèm đến với mình.

Nói xong câu, Giang quay lưng đi có ý chạy trốn, sợ Tuấn nhìn thấy nét mặt khổ sở của mình. Tuấn để cho bạn đi không gọi lại, chàng sợ phải gặp người đàn bà mà chàng không thể nào hiểu nổi nên chàng cũng không muốn theo vào nhà Giang lại làm gì.

Đợi cho Giang vào hẳn bên trong Tuấn mới trở về, chàng hẹn ngày mai sẽ biếu Giang quyển sách của Tagore mà chàng đã dùng làm kinh nhật tụng, ngày còn chưa có lối thoát.

*

Cầm bức thư của Xalem trong tay, Tuấn hồi hộp nghĩ đến tương lai. Algerie vừa được độc lập, Tuấn mừng không phải riêng cho mình sắp được gặp hai người bạn Xalem và Leila mà Tuấn còn mừng cho cả dân tộc Ả-rập từ nay thoát khỏi vòng đô hộ. Tuấn mừng cho những người trai Pháp khỏi bị đầy đi gặp cái chết một cách vô duyên.

Tâm hồn rạt rào, Tuấn buột miệng đọc lên hai câu thơ của một nhà thi sĩ Ả-rập:

Thân hình em vàng thắm như quả «đát»,

Xin mời anh hãy cắn lên…

Chưa gặp lại Leila, chưa về sa mạc thế mà trong lòng Tuấn đã thấy sung sướng lạ, cảm giác trái hẳn với cái cảm giác bơ vơ mọi khi. Sung sướng Tuấn khẽ gọi thầm mẹ, lâu lắm hôm nay Tuấn mới gọi đến mẹ. Tuấn định bụng ngày mai sẽ mua vé tàu về quê thăm mộ mẹ, từ lâu chàng chưa có dịp về thấm.

Câu cuối cùng trong bức thư của Xalem: Anh nhớ không, độ ấy nghe anh nói mà tôi còn ngờ vực, bây giờ thành sự thật. Mừng quá chúng tôi đợi anh. Tôi đã thanh toán hết mọi sự giận hờn trong lòng cha mẹ tôi rồi…

Cả nhà chờ tin anh./.

.