Chú Thích 1
• Nhà tiên tri Jonah (Giô-na) được Thiên Chúa sai đến Niniveh để thông báo về việc tiêu hủy thành phố này và trên đường đi bị một con cá voi nuốt, theo sách Jonah . (Các chú thích đánh hoa thị ở ngay mỗi trang sách là của bản tiếng Việt, còn chú thích của tác giả được đánh số và tập trung ở cuối sách.)(VCtvegroup)
• Nguyên tác chỉ dùng một chữ arks (dạng số nhiều) là từ đa nghĩa. Nó có thể là cái nôi cói của Moses (Mô-sê) được nhắc tới trong sách Xuất hành , chương 2, có thể là hộp đựng pháp điển (sách Xuất hành , sách Joshua (Giô-suê), sách Dân số , sách Samuel v.v.), lại cũng có thể là chiếc thuyền của Noah (Nô-ê), được nói đến ở sách Sáng thế , chương 6-9.
• Sách Sáng thế , chương 19, đoạn 26 viết về việc vợ Lot hóa thành cột muối khi không tuân lệnh các thiên sứ đã quay lại nhìn thành phố Sodom bị thiêu hủy.
• Theo sách Sáng thế , chương 2-3, Adam và Eva ăn trái táo cấm trong vườn Địa Đàng (Eden) nên bị đày xuống trần gian.
• Truyền thuyết về đại hồng thủy có trong nhiều tôn giáo, tín ngưỡng. Trong Kinh Thánh , nó gắn liền với câu chuyện về chiếc thuyền Noah chở gia đình Noah và một số loài vật thoát trận đại hồng thủy.
• Sách Xuất hành , chương 3 về việc Moses gặp Thiên Chúa.
• Trong Kinh Thánh có năm lần nước rẽ ra thành đất khô cạn. Nổi bật nhất là lần Moses dẫn người Israel chạy khỏi Ai Cập qua Biển Đỏ, được Thiên Chúa giúp đỡ.
• Ngụ ý ví với nghi lễ Vượt qua của người Do Thái (từ Ai Cập, đất nô lệ, vượt Biển Đỏ, sang sa mạc, đi tới Đất Hứa) trong đạo Do Thái và đạo Kitô.
• Bức xạ nền vũ trụ (bức xạ tàn dư) phát ra khi vũ trụ được 380.000 năm tuổi và bắt đầu trở nên trong suốt do ánh sáng không còn bị “cầm tù” nữa. Nó sinh ra dưới dạng tia tử ngoại nhưng trong quá trình vũ trụ dãn nở, nó bị biến đổi dần để ngày nay là vi sóng.
• Tức 9.500 tỉ kilômét.
• Tòa nhà “Bang Đế quốc” (theo tên hiệu của bang New York), cao 381 m, trong nhiều năm từng là tòa nhà cao nhất thế giới.
• Do sơ suất nên tác giả đã viết nhầm rằng điểm L2 (trong tổng số 5 điểm Lagrange) nằm giữa Trái Đất và Mặt Trời. Thực ra điểm L1 mới nằm giữa Trái Đất và Mặt Trời. Còn điểm L2 nằm xa Mặt Trời hơn so với Trái Đất.
• Trên thực tế được phóng lên ngày 14 tháng 5 năm 2009.
• Các tài liệu cho biết lạm phát vũ trụ diễn ra trong khoảng từ thời điểm 10⁻³⁵ đến thời điểm 10⁻³² giây.
• Tức Alfonso X (1221-1284), vua các xứ Castile, León và Galicia (ngày nay thuộc Tây Ban Nha).
• Gọi tắt tên tác phẩm Những nguyên lý toán học của triết học tự nhiên .
• Julius Caesar (100 TCN - 44 TCN): nhà lãnh đạo chính trị và quân sự La Mã.
• Tên thật là William Thomson (1824-1907), được biết đến nhiều nhất vì đã đặt ra thang Kelvin gắn liền với độ không tuyệt đối.
• Không rõ tác giả, nhưng lần đầu tiên xuất hiện trong cuốn One, Two, Three.. Infinity (Một, hai, ba… vô tận) của George Gamow do Viking Press, Inc., N Y., xuất bản lần đầu năm 1947.
• Nguyên văn là cái đĩa, nhưng chuyển thành trái quýt để bắt vần cho thể thơ năm câu limerick.
• Lấy tích trong truyện Cổ Andersen: vịt con xấu xí trở thành thiên nga, ngụ ý một người hoặc vật thoạt đầu tưởng vô tích sự nhưng hóa ra lại đắc lực, có ích.
• Ý nói hiện tượng khúc xạ.
• Gã bán mũ điên khùng, nhân vật trong truyện Alice ở xứ sở thần tiên.
• Tên của một loại tàu không gian giả tưởng bay giữa các vì sao hay giữa các thiên hà, xuất hiện trong bộ phim Star Trek (Du hành tới các vì sao).
• Jules Verne (1828-1905): nhà văn Pháp chuyên viết truyện khoa học giả tưởng.
• Một lớp sao biến quang có chu kỳ sáng tỉ lệ thuận với độ sáng (thuật ngữ thiên văn gọi là độ trưng), gọi theo tên sao điển hình của lớp là delta Cephei thuộc chòm Tiên Vương (Cepherd nghĩa là dạng [delta] Cephei).
• Georges Lemaître(1894-1966): linh mục Công giáo La Mã, đồng thời là giáo sư vật lý kiêm nhà thiên văn tại Đại học Công giáo Leuven, Bỉ.
• Nay thuộc Ukraine.
• Chỉ quân Bạch vệ Nga.
• Chỉ Hồng quân Liên Xô.
• Một thể thơ gồm năm câu, với các từ cuối cùng của các câu 1, 2 và 5 vần với nhau, còn của các câu 3, 4 vần với nhau.
• Trinity (Chúa Ba Ngôi) là tên gọi của một trong hai trường đại học con (college) thuộc Đại học Oxford hoặc thuộc Đại học Cambridge.
• Nguyên tố có lượng quá ít, chỉ ở mức “dấu vết” hiện diện chứ không định lượng được.
• Trong vật lý, vật đen là vật hấp thụ hoàn toàn tất cả các bức xạ điện từ (trong đó có ánh sáng) chiếu đến nó, bất kể bước sóng nào. Nó sẽ bức xạ trở lại môi trường theo cách riêng, với tên gọi bức xạ vật đen, tạo nên quang phổ đặc trưng cho nhiệt độ của vật.
• Tức Kelvin, một đơn vị đo nhiệt độ lấy độ không tuyệt đối làm mốc dưới. K = độ C - 273.
• Thang thời gian địa chất gồm có các đơn vị (theo thứ tự nhỏ dần): liên đại (aeon), đại (era), kỷ (period), thế (epoch).
• Một số sách tiếng Việt dùng thuật ngữ thuyết vũ trụ dừng (steady-state theory).
• Từ bang trong tiếng Anh có thể được hiểu là tiếng nổ, tiếng sập mạnh hay theo nghĩa lóng thô tục chỉ một cuộc giao hợp với phụ nữ (khi nói về đàn ông).
• Những nhân vật ngô nghê trong loạt phim hài cảm của hãng phim Keystone do Mack Sennett làm đạo diễn, sản xuất từ năm 1912 tới năm 1917.
• Sao Thủy trong các ngôn ngữ phương Tây được đặt theo tên thần Mercury, vị thần truyền tin trong thần thoại La Mã.
• Đồ thị thể hiện vận tốc quay của các sao trong thiên hà lấy theo biến số khoảng cách đến tâm thiên hà cho thấy ban đầu vận tốc quay tăng lên khi ngôi sao xa dần tâm, nhưng đến một giá trị khoảng cách nhất định thì vận tốc quay của sao gần như không đổi cho dù khoảng cách tăng lên. Do đó nó được gọi là flat rotation curve (đồ thị tốc độ quay không đổi).
• Sao lùn nâu là loại sao “thui chột”, có kích thước nhỏ nên không có đủ năng lượng để khởi phát phản ứng hạt nhân và phát sáng như sao thường. Chúng chỉ phát ra các tia hồng ngoại.
• Một loại hạt hạ nguyên tử nặng (baryon gốc từ tiếng Hy Lạp nghĩa là “nặng”) gồm ba hạt quark, cùng với loại hạt meson nhẹ hơn tạo nên họ hạt hadron chịu lực tương tác hạt nhân mạnh.
• Tau (τ): hệ số co ngắn thời gian, phụ thuộc vào vận tốc của vật. Khi vận tốc của vật tiến tới vận tốc ánh sáng thì tau tiến tới 0.
• Con kỳ lân một sừng theo truyền thuyết phương Tây, không phải con kỳ lân trong truyền thuyết Á Đông.
• Bánh đoán hạnh vận (hạnh vận thiêm bính) là loại bánh làm từ bột mì, đường, va-ni và dầu ăn. Bên trong nhét một tờ giấy đoán vận may rủi, phổ biến trong cộng đồng người Mỹ gốc Hoa, để ăn tráng miệng.
• Còn gọi là lợn đất, danh pháp khoa học: Orycteropus afer , chuyên ăn kiến, sinh sống châu Phi.
• Một aoxơ (ounce) bằng 28,35 g.
• Spin: một khái niệm của cơ học lượng tử, do Ralph Kronig, George Uhlenbeck và Samuel Goudsmit đưa ra năm 1925.
• Phép đối xứng tổ hợp liên hợp điện tích và tính chẵn lẻ (CP) là kết hợp (tổ hợp) của đối xứng liên hợp điện tích (hay đảo dấu điện tích) C và đối xứng chẵn lẻ (hay đối xứng gương) P. Đối xứng CP phát biểu rằng các định luật vật lý sẽ không thay đổi khi đồng thời thực hiện chuyển từ hạt sang phản hạt và nghịch đảo tọa độ không gian.
• Động vật da gai thuộc lớp Asteroidea.
• Đối xứng SU(3) là một loại đối xứng chuẩn liên quan đến sắc tích trong các quark theo sắc động lực học lượng tử. SU(3) là ký hiệu nhóm unita đặc biệt bậc 3.
• Các sao siêu mới được chia thành hai loại tùy theo sự hiện diện của hyđrô, loại I không có hyđrô. Loại Ia là vụ nổ sao siêu mới diễn ra trong một hệ sao đôi mà ít nhất 1 sao trong đó là sao lùn trắng.
• Z là chỉ số dịch chuyển về phía đỏ, biểu thị tốc độ rời xa của sao. Z dao động từ 0 và tiệm cận tới 1 (khi tốc độ rời xa của sao tiến tới bằng tốc độ ánh sáng).
• Nghĩa là máy va chạm hadron lớn.
• Lấy tích từ truyện “Cuộc phiêu lưu của con tàu Gloria Scott” trong Những hồi ức về Sherlock Holmes của Arthur Conan Doyle, nghĩa bóng là bằng chứng thuyết phục.
• Tức Sao Vega hay Alpha Lyrae (sao Chức Nữ) trong chòm sao Thiên Cầm (Lyra).
• Có hơn một triết gia tên là Zeno. Đây là Zeno ở Elea (khoảng 495 - 430 TCN).
• Phân kỳ là hiện tượng dãy các giá trị ngày càng cách xa nhau và tiến tới vô hạn chứ không tiến đến một giá trị hữu hạn.
• Theo bản dịch của Nguyễn Thị Thu Yến, NXB Lao Động và Nhã Nam phát hành 2017. Cuốn này đọc cũng rất hài. (Gago - VCtvegroup)
• Lấy tích từ Sách Giảng viên , câu 12:5: Loài châu chấu trở nên chậm chạp nặng nề.
• Khi Banquo cùng Macbeth gặp ba mụ phù thủy trên vùng đất hoang mọc đầy thạch nam.
• Einstein: The Life and Times (Einstein: Cuộc sống và thời đại), Ronald W. Clark, trang 422.
• George Berkeley (1685-1753): nhà triết học người Ireland, nổi tiếng với học thuyết mang tên “chủ nghĩa duy tâm chủ quan”.
• Động cơ vĩnh cửu loại hai tự động thu nhiệt năng từ môi trường xung quanh để biến thành công cơ học, Loại động cơ này vi phạm định luật hai nhiệt động lực học.
• Nguyên văn: Jack-in-a-box, một loại đồ chơi cho trẻ em, mỗi lần mở nắp hộp thì hình nộm lại bật lên.
• Tập hợp các photon giống như khí, với nhiều tính chất (áp suất, nhiệt độ, entropy v..) giống như khí thông thường.
• Một dạng cacbon (gọi là fullerene cầu), được đặt theo tên của Richard Buckminster “Bucky” Fuller, 1895-1983, kiến trúc sư, nhà thiết kế, nhà phát minh người Mỹ.
• Đó là đảo Elugelab, một phần của đảo san hô vòng Enewetak thuộc quần đảo Marshall.
• Elvis Presley (1935-1977): ca sĩ, diễn viên người Mỹ, vua nhạc rock and roll.
• Nguyên văn: “It from bit”, chơi chữ trong tiếng Anh.
• New Age: phong trào chối bỏ những giá trị phương Tây hiện đại và chấp nhận tư tưởng văn hóa đương Đông, trong đó có tâm linh, thuyết huyền bí, v v. diễn ra vào thập niên 1970.
• Nhại lại thành ngữ “Ở đâu có khói, thì ở đó có lửa” (Where there’s smoke there’s smoke), ý nói nếu cái gì đó có vẻ (có dấu hiệu) vớ vẩn, thì nó vớ vẩn thật.
• Hàm tích phân được Leonard Euler và Adrien-Marie Legendre nghiên cứu, do Jacques Philippe Marie Binet đặt tên. Nó là hàm có tính đối xứng, nghĩa là B(x, y) = B(y, x).
• Hạt π meson (pion) có vai trò truyền tải lực tương tác hạt nhân mạnh. Có ba loại meson loại mang điện dương (π⁺), loại mang điện âm (π⁻) và loại trung hòa (π⁰). Hạt này được nhà vật lý Nhật Bản Hideki Yukawa (1907-1981) dự đoán năm 1935 và được phát hiện năm 1947.
• Lực Lorentz.
• Lực tĩnh điện
• 1,5 inch xấp xỉ 3,81 cm.
• Theo đúng nguyên tác. Độ dài Planck xấp xỉ 1,616252(81)⨯10⁻³³ cm, trong khi đường kính của một proton cỡ 10⁻¹³ cm, nên chính xác hơn có lẽ là cỡ một trăm tỉ tỉ lần.
• Thuyết thống nhất trường hấp dẫn và trường điện từ, sử dụng không gian năm chiều, do nhà toán học Đức Kaluza Công bố năm 1921 và được nhà vật lý Thụy Điển Klein hoàn thiện năm 1926.
• Tác giả nhầm địa điểm. Thực tế trong phim là Boston.
• Đa tạp đặt theo tên của hai nhà toán học Mỹ Eugenio Calabi (1923- ) và Shing Tung Yau (Khâu Thành Đồng) (1949- ).
• Đặt theo tên Đức cha Henry Lucas (1610-1663), hạ nghị sĩ, người tài trợ cho ghế giáo sư toán tại Đại học Cambridge.
• Archie Bunker là nhân vật hư cấu trong loạt phim hài tình huống All in the Family (Mọi người trong gia đình) và Archie Bunker’s Place (Quán rượu của Archie Bunker) trình chiếu trên truyền hình Mỹ từ năm 1971 tới năm 1983.
• LHC (Large Hadron Collider) là loại máy gia tốc hạt rất lớn. LHC được chạy thử ngày 10-9-2008 và đi vào hoạt động năm 2009.
• Khoảng 8,47 x 10⁵³ km³ hay khoảng 25 lần dung tích của Ngân Hà của chúng ta.
• Xem chi tiết ở chương 9 và giải thích trong phần Chú giải thuật ngữ ở cuối sách.
• Hay googol, do Milton Sirotta đặt tên năm 1938.
• Trên thực tế LIGO đã tiến hành quan sát cho đến cuối năm 2010, rồi được tháo dỡ chờ thay thế bằng một “LIGO tiên tiến”.
• Soldner tính ra độ lệch 0,84 giây cung, trong khi Einstein sau này đưa ra kết quả 1,74 giây cung.
• Máy gia tốc hạt LHC bắt đầu đi vào hoạt động ngày 10-9-2008. Ngày 4-7-2012 LHC đã quan sát được hạt có đầy đủ đặc tính của hạt “bosson Higgs”. Xác nhận này góp phần mang lại giải Nobel vật lý năm 2013 cho François Englert và Peter W. Higgs.
• Do khối lượng các hạt rất nhỏ, các nhà vật lý thường không dùng các đơn vị thông thường như kilôgam hay gam, mà quy về đơn vị năng lượng là electron vôn, vì khối lượng và năng lượng liên hệ với nhau qua hệ thức nổi tiếng của Einstein: E = mc² , trong đó E là năng lượng, m là khối lượng và c là vận tốc ánh sáng. Hệ số cố định có thường bị lược bỏ và chỉ còn lại đơn vị electron vôn. Như vậy khối lượng 1 tỉ electron vôn (tức 1GeV) bằng 1,8 x 10⁻²⁷ kg. Xem thêm mục electron vôn trong phần Chú giải thuật ngữ ở cuối sách.
• Ở đây, tác giả trích dẫn cuốn The Five Ages of the Universe: Inside the Physics of Eternity (Năm thời đại của vũ trụ) của Fred Adams và Greg Laughlin, trong đó viết đúng như vậy (10⁵ giây = 100.000 giây = 27 giờ 46 phút 40 giây). Đúng ra về sau kỷ nguyên khởi thủy được điều chỉnh lại là bắt đầu từ thời gian Planck (10⁻⁴³ giây) và kết thúc sau 10⁶ năm (1 triệu năm), tức 3,15⨯10¹³ giây, vì 1 năm = 60⨯60⨯24⨯365 = 31.536.000 giây, hoặc 10⁵ năm (100.000 năm).
• Chỗ này cũng viết nhầm là giây.
• Được dự báo sai trong năm 1997 là tới cực gần Trái Đất vào tháng 10 năm 2028 nhưng các quan sát bổ sung cho thấy nó chỉ tới gần Trái Đất nhất ở khoảng cách 930.000 km vào ngày 26 tháng 10 năm 2028.
• Tính như thế sẽ có một khoảng thời gian không thuộc giai đoạn nào, nên có khi giai đoạn này được tính là từ 14 đến 20.
• Nguyên văn viết nhầm thành Promixa.
• Tức Cận Tinh, thuộc chòm sao [Bán] Nhân Mã (Centaurus) ở bầu trời phương Nam.
• Có khi lấy từ 100 trở đi.
• Một parsec khoảng 31.000 tỉ kilômét hay 3,26 năm ánh sáng. Khoảng cách đang đề cập xấp xỉ 3,1 x 10³¹ km.
• Liên đại (eon) là đơn vị thời gian địa chất cao nhất. Hiện nay là liên đại Hiển Sinh (dài 541 triệu năm), trước đó là liên đại Nguyên Sinh (khoảng 2 tỉ năm) và xa xưa nhất là liên đại Thái Cổ (khoảng 1,3 tỉ năm). Liên đại được chia nhỏ thành đại (era), rồi kỳ (period) và thế (epoch).
• Chỉ người ngoài hành tinh, được miêu tả là các sinh vật giống như người, có nước da màu xanh và/hoặc có ăng ten trên đầu.
• 1 pound (cân Anh) xấp xỉ 0,454 kg.
• John Herschel Glenn, Jr, (1921 -2016): là chính trị gia, phi hành gia người Mỹ. Năm 1962 ông bay theo chương trình Friendship 7 và trở thành người Mỹ đầu tiên bay vòng quanh quỹ đạo Trái Đất. (theo Wikipedia) (Gago)
• Vệ tinh địa đồng bộ có chu kỳ quay quanh Trái Đất đúng bằng chu kỳ quay quanh trục của Trái Đất (23 giờ 56 phút 4 giây).
• Một truyện cổ tích của Anh, trong đó cậu bé Jack ba lần leo lên thân cây đậu vươn tới tận trời để lấy trộm túi tiền vàng, con gà mái đẻ trứng vàng và cây đàn hạc thần biết tự gảy trong cung điện của một vị thần khổng lồ.
• Lewis Carroll (1832-1898): nhà văn Anh, tác giả của Alice trong xứ sở thần tiên .
• Nikola Tesla (1856-1943): nhà phát minh, kỹ sư cơ điện. Có ảnh hưởng lớn tới sự phát triển của điện xoay chiều.
• Kho chứa vàng của Hoa Kỳ.
• Đặt theo tên nhà vật lý người Anh là John David Lawson (1923-2008), phát biểu thành công thức năm 1955 và công bố năm 1957.
• Tác giả muốn nói tới Proxima Centauri (Cận Tinh hoặc Alpha Centauri C), ngôi sao được coi là đồng hành cùng hệ sao đôi Alpha Centauri AB, tạo nên hệ sao ba Alpha Centauri AB-C. Proxima Centauri không nhìn thấy được bằng mắt thường.
• Một chức vụ hư cấu, chỉ có trong truyện khoa học giả tưởng.
• Nghĩa là Xuyên thời gian.
• Tên gọi phe Miền Nam ly khai trong cuộc nội chiến Mỹ (1861-1965).
• Spinoza (1632-1677) nhà triết học lỗi lạc người Hà Lan gốc Do Thái.
• Một trong ba phần của trường ca La pina Commedia (Thần khúc) của Dante Alighieri.
• Còn gọi là vô thức.
• Chính xác trong vở kịch là trung tá.