Cửa sẽ mở

Một ngày nọ tôi thấy ông tại buổi gặp mặt các nhà văn cao tuổi do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức mà tôi đến dự với tư cách phóng viên. Không khí rất đông vui giữa những người bạn văn chương già với nhau. Tôi lại thấy ông ngồi lặng lẽ một mình một ghế ở phía cuối hội trường. Chốc chốc, ông ghé lên hỏi người ngồi trước mình xem cái ông đang nói là ai. Cho dù người ấy có thể là một nhà văn nổi tiếng vừa được nhận giải thưởng cao. Dường như ông không mấy quan tâm điều đó. Ông lại tiếp tục lặng lẽ quan sát với một chút gì đó hơi khiêm tốn. Ông là nhà thơ được nhiều người biết đến cách đây hơn bốn mươi năm nhưng lại là hội viên mới kết nạp vào Hội Nhà văn vài năm lại đây, khi đã ngoài tám mươi tuổi. Ông là nhà thơ Việt Phương.

Tôi tìm đến nhà ông vào một ngày cuối thu. Giữa một khu phố chợ ồn ào náo nhiệt, ngôi nhà của ông có vẻ gì đó hơi thâm u, trầm lắng khiến tôi cảm thấy dè dặt khi bấm chuông. Ngôi nhà đó dường như tách biệt khỏi khung cảnh xung quanh. Nhà thơ Việt Phương mở cửa, nụ cười hiền hậu, trong bộ đồ giản dị nhưng sơ-vin nghiêm ngắn làm tôi nghĩ ngay đến hình ảnh một cán bộ chỉn chu và mẫu mực. Ở vào cái tuổi tám mươi tư nhưng phong thái của ông còn nhanh nhẹn lắm. Bước vào phòng khách nhà ông, tôi nghĩ ngay đến hai chữ: Thời gian. Một căn phòng nhuốm màu thời gian bởi những đồ vật trong đó: là bộ bàn ghế, là cây đàn dương cầm, là những bức tượng đồng, là chiếc máy khâu, là chiếc mâm đồng, là những bức tranh, là rất nhiều chiếc đồng hồ cũ mang phong cách châu Âu mà tôi không đếm được hết. Mỗi chiếc đồng hồ dừng lại ở một giờ khác nhau. Thời gian đã đi qua căn phòng này, đi qua những đồ vật này để lại một “màu men” đặc biệt.

Hơn nửa thế kỷ làm cố vấn cho các vị lãnh đạo cao cấp, có lẽ cuộc đời ông đã trải qua nhiều giây phút quan trọng liên quan đến sự đổi thay của cả đất nước. Nhưng giờ đây ông không muốn nhắc nhiều đến thời gian đã qua. Kể cả “nghi án” văn chương một thời người ta đã khoác lên cho ông rồi lại gỡ xuống, ông cũng không muốn nhắc đến nữa. Ông chỉ tâm niệm một điều rằng, hãy sống hết mình, làm việc hết mình bằng trí óc, bằng lương tâm và bằng trái tim của mình. Hết mình trải qua các cung bậc, mùi vị, sắc thái của cuộc sống này, đó cũng là một điều hạnh phúc. Buồn ư. Vui ư. Hạnh phúc ư. Đau khổ ư. Cuộc đời cho thế nào thì ta hãy đón nhận nó. Hãy trải nghiệm nó bằng chính tấm lòng mình.

Cuộc đời đẹp quá làm ta ngần ngại

cuộc đời đau quá làm ta mê mải.

Hai câu thơ như một lời tuyên ngôn sống. Một sự dấn thân quyết liệt và đầy chất lãng tử của một trái tim luôn khao khát và tin yêu vào tình yêu, tin yêu vào cuộc đời.

Bản thân người viết bài này cũng từng rất tò mò về tập thơ Cửa mở khiến ông lao đao, vì đã quá nhiều lần được nghe đọc những câu thơ như:

Năm xưa ta đã nói rất nhiều “cực kỳ” và “hết sức”

Tội nghiệp nhất là ta đã nói chân thành hết mực

Chưa biết rằng “trời” còn xanh hơn “trời xanh”

Ta thiếu sự trầm lắng đúc nên bởi nhiệt tình.

Ta cứ nghĩ đồng chí rồi thì không ai xấu nữa

trong hàng ngũ ta chỉ có chỗ của yêu thương

đã chọn đường đi, chẳng ai dừng ở giữa

Mạc Tư Khoa còn hơn cả thiên đường.

Ta nhất quyết đồng hồ Liên Xô

tốt hơn đồng hồ Thụy Sĩ

hình như đấy là niềm tin ý chí tự hào

mường tượng rằng trăng Trung Quốc

tròn hơn trăng nước Mỹ

sự ngây thơ tuyệt vời và ngờ nghệch làm sao.

Một phần tư thế kỷ đã qua đi và bây giờ ta đã biết

thế nào là thương yêu thế nào là chém giết

ta đã thấy những chỗ lõm lồi trên mặt trăng sao

những vết bùn trên tận đỉnh chín tầng cao.

Sức ta tăng bội phần khi ta say

đến trở thành rất tỉnh

Ta đã có thể nói với quân thù những lời bình tĩnh

“Tất cả những gì xấu xa của tao là thuộc về mày

tất cả những gì tốt đẹp của mày là thuộc về tao”.

Năm xưa ta vô tình tô đẹp cuộc đời để mà tin

Nay ta càng thêm tin mà không cần tô gì nữa cả

Quen thuộc rồi mọi bất ngờ kỳ lạ

Ta đã trả giá đau và ta đã học nhìn.

Ta đã gặp những điều không hề chờ đợi gặp

Nào đâu phải chỉ là rắn phục giữa vườn hoa

những kẻ tốt đến yếu mềm chỉ là đồ giẻ rách

rắn còn nằm cuộn khúc giữa lòng ta...

Ta nhìn hết sự xấu xa và bỗng nở nụ cười

mở đài địch như mở toang cánh cửa

nghe nó chửi ta mà tin ở ngày mai

ta đau lắm những nỗi đau sinh nở

cuộc đời, thân như hơi thở ta ơi

ta vui lắm những niềm vui cởi mở

cuộc đời yêu như vợ của ta ơi...”

(Cuộc đời yêu như vợ của ta ơi)

Thời đó, người ta quen với lối tư duy bao cấp, nên không chấp nhận được một con người dám nói thẳng nói thật. Thực ra, trong tập thơ Cửa mở ông không hề nói xấu ai, ông chỉ phê phán cái sự giả dối, cái xấu trong mỗi con người chúng ta, hướng mọi người đến cái chân thật của cuộc đời, đến mặt tốt đẹp của con người, tránh để cho cái giả dối mê hoặc và cuốn mình đi. Đó chẳng phải là mục đích cuối cùng của văn chương nghệ thuật sao. Toàn bộ tập thơ Cửa mở đã toát lên một tấm lòng của người cộng sản chân chính.

Sau cái “nghi án” văn chương năm xưa, ông vẫn tiếp tục sáng tác, thỉnh thoảng đem in ở một vài tờ báo nhưng không in thành tập. Sau gần bốn mươi năm ông mới tập hợp bản thảo để xuất bản tập thơ thứ hai: Cửa đã mở. Kể từ đó đến nay, năm nào ông cũng cho in một tập thơ được dư luận chú ý. Trong ngần ấy năm, nhiều anh em bạn bè văn chương khuyên ông làm đơn, thậm chí Hội Nhà văn cho người đến mời ông viết đơn vào Hội nhưng ông đều từ chối. Ngoài tám mươi tuổi, sau khi được kết nạp vào Hội, ông tâm sự với mọi người rằng, anh trai ông là nhà văn Từ Bích Hoàng, hội viên sáng lập Hội Nhà văn Việt Nam, có dặn khi nào em cảm thấy mình xứng đáng thì hãy viết đơn vào Hội.

Trong suốt mấy tiếng đồng hồ, tôi lắng nghe, ông hầu như chỉ nói chuyện về triết học, về những lý luận kinh tế, chính trị và xã hội. Ông bảo sau ngần ấy năm công tác, lý luận đã ăn vào máu, là một nghề làm ông ham mê vô độ. Ông bảo đối với người làm nghiên cứu lý luận, điều quan trọng là không được sa vào giáo điều và sáo rỗng. Nghiên cứu để tìm ra phương pháp, và biến nó thành hành động, thành công cụ có ích cho xã hội. Giờ đây, hàng ngày ông vẫn làm công việc nghiên cứu lý luận đó. Còn với thơ thì giống như với một người bạn để tâm sự, giãi bày những buồn vui của lòng mình. Chính vì vậy hàng ngày vẫn đọc, vẫn nghiên cứu mọi vấn đề của xã hội, của đất nước, nhưng ông không mấy quan tâm đến đời sống văn chương. Hậu hiện đại ư. Tân hình thức ư. Hay những tranh cãi về nhà văn này, nhà thơ nọ, hội thảo cấp quốc gia hay hội thảo cấp phường xã, thỉnh thoảng ông nghe qua bạn bè kể lại. Ông cứ lặng lẽ viết những câu thơ bằng cảm xúc yêu thương bằng nỗi đau của mình về con người về cuộc đời một cách chân thật và giản dị. Ông bảo trong thơ của ông đầy chất lý luận, nhưng trong công tác lý luận thì không thể có thơ. Tuy nhiên, cũng đã có lúc, con người ham mê lý luận vô độ đã muốn vứt bỏ tất cả để được thanh thản với thơ:

Vứt nốt cảm giác và suy tưởng

tay trắng một mình với thơ.

Đối với ông thơ vẫn là một cõi đẹp riêng.

Trong suốt mấy chục năm công tác, luôn hưởng chế độ cán bộ cao cấp nhưng ông lại không có thực quyền, và dẫu vậy, các ý kiến của ông vẫn rất quan trọng, có thể tác động đến đời sống của mọi người dân. Ông bảo trong chính trị có một thứ quyền lực vô cùng ghê gớm đó là quyền lực của những kẻ xu nịnh, quyền lực của thân nhân người có quyền. Những con người đó có thể chi phối đến vận mệnh của cả dân tộc, có thể làm nghẹt thở hàng triệu sinh mệnh con người. Vì lẽ đó mà người Pháp có câu châm ngôn: “Mọi việc quốc gia không giải quyết ở phủ Tổng thống, mà giải quyết ở giường ngủ.” Bên cạnh cái quyền lực không thực quyền đó, lại còn có thứ quyền lực đáng sợ hơn nữa, đó là quyền lực từ thế lực bên ngoài. Nếu người có thực quyền không có đức, không có trình độ và không có bản lĩnh, hoặc chỉ thiếu một trong ba cái đó, rất dễ bị những thứ quyền lực kia chi phối, khi đó anh ta chỉ là con rối mà thôi, thậm chí sẽ là mầm họa cho dân tộc. Tôi cảm nhận được sự nghẹn ngào khi ông nói về vận nước trong quá khứ và hiện tại, khi ông nói về cuộc sống của những người dân nghèo mà ông đã chứng kiến và đang chứng kiến, khi ông nói chuyện về lòng tốt cũng như sự giả trá của con người.

...

Sẽ đến thời khắp bốn phương tử tế

cuối con đường có lẽ gặp con người

đi hết mọi chân trời và mọi nhẽ

mênh mông buồn vui thế bạn bè ơi.

(Đường)

Là một người con của Hà Nội, ông yêu từng góc phố, từng hàng cây, yêu những con người Hà Nội nhân hậu, và thanh lịch. Hà Nội của ông đã khác xưa nhiều quá và ông trăn trở với những sự đổi thay đó. Hà Nội của ông, hay đúng hơn là cả xã hội này đang có nhiều thứ “rác” nhưng ông không thể cứ nhìn vào những thứ rác rưởi đó mãi, bởi nếu từ một đống rác mà ta bươi ra sẽ thành một núi rác, bươi tiếp sẽ thành một đời rác. Hàng ngày ông vẫn lắng nghe những thân phận nghèo khổ bươn chải nơi phố chợ mà ông đang sống, lắng nghe thân phận của cậu bé đánh giày vẫn hay ngồi trước cổng nhà ông. Họ là những con người nghèo khổ, những thân phận tận cùng của xã hội nhưng họ có một tấm lòng đáng để ông trân trọng, sẻ chia. Chính họ là những người giúp ông đặt niềm tin vào cuộc đời, đặt niềm tin vào con người, giúp ông thấy được rằng Hà Nội của ông vẫn còn nhiều điều ấm áp, cao cả và đẹp đẽ.

Trong lúc trò chuyện, thỉnh thoảng ông lại nghẹn ngào khi đọc những câu thơ viết về tuổi thơ, viết về mẹ. Ông sinh ra và lớn lên tại ngôi nhà số 4 Mai Hắc Đế. Bố là giáo viên tiểu học, mẹ là nông dân trồng rau, trồng hoa của làng Yên Thái. Ông bảo thuở nhỏ ông rất lười học, chỉ suốt ngày mặc áo ba lỗ, quần xà lỏn, lang thang đầu đường xó chợ cùng chúng bạn. Chính những năm tháng đó đã cho ông nhiều bài học về con người và về cuộc đời. Ông đã từng cùng chúng bạn đi ăn mày ăn xin khắp phố phường Hà Nội trong nhiều năm, như là một trải nghiệm về cuộc đời để tích lũy vốn sống. Hồi đó ở Hà Nội có hai kiểu ăn mày. Một là ngồi ở góc phố, chờ mọi người qua lại thì xin. Còn ông thuộc kiểu ăn mày thứ hai, đến từng nhà gõ cửa để xin. Sau nhiều lần đi xin đều bị chủ nhà vác gậy, xua chó ra đuổi, ông mới nghĩ ra câu nói thật lâm li bi đát mong làm động lòng những gia đình giàu có: “Con cá sống về nước, con sống về cửa ông, sống về cửa bà. Con lạy ông, con lạy bà, đừng xua đuổi con, cho con xin chút cơm thừa canh cặn.” Nhưng rút cục thì những câu nói lâm li bi đát đó cũng không làm động lòng những gia đình giàu có. Ông và chúng bạn vẫn bị xua đuổi và ghẻ lạnh. Xin không được ở những gia đình giàu có ông lại đến xin ở những nhà nghèo khó và lần nào họ cũng cho ông chút gì đó. Ông đã từng đi nhặt những lá rau úa vàng vứt nơi góc đường góc chợ về nấu ăn cùng chúng bạn rồi đi vác lợn cho lò mổ để kiếm từng trinh, từng hào. Có nhiều khi cùng các bạn đi qua ngôi nhà của mình, ông bảo nhà tao đây nhưng không đứa bạn nào tin lời ông. Họ lại nghĩ, chắc ông vừa xin vào làm thằng nhỏ trong gia đình đó. Ông bảo, ông biết ơn thuở đầu đường xó chợ, biết ơn những người bạn đầu đường xó chợ nhưng đầy ân nghĩa đã rộng lòng dạy dỗ tuổi thơ của ông. Năm mười sáu tuổi, đang học tú tài phần hai thì ông bị bắt vì tham gia hoạt động cách mạng. Đến tháng 9 năm 1945, ông gia nhập quân giải phóng trong trung đoàn Nam tiến, tham gia vào các mặt trận miền Đông Nam bộ, Trung Nam bộ và Tây Nguyên. Năm 1947, mới mười chín tuổi, ông được Thủ tướng Phạm Văn Đồng, khi đó là Đại diện Trung ương Đảng, Bí thư liên khu ủy liên khu V, đưa về làm thư ký riêng. Ngoài công việc làm thư ký riêng cho Thủ tướng Phạm Văn Đồng suốt năm mươi ba năm, ông còn tham gia nhóm tư vấn cho nhiều vị lãnh đạo cao cấp khác. Cho đến bây giờ khi đã hoàn toàn nghỉ hưu, ông vẫn được các cơ quan, tổ chức mời làm cố vấn, như: Trung tâm Minh triết Việt Nam, Viện nghiên cứu nhân lực nhân tài Việt Nam, Báo điện tử Vietnamnet, Báo Tia sáng, Hội đồng Lý luận Trung ương. Và mới đây nhất, ông được mời làm Viện trưởng Viện Trần Nhân Tông tại Việt Nam do các trí thức trong và ngoài nước lập ra.

Câu chuyện giữa tôi và ông luôn bị gián đoạn bởi những cuộc điện thoại gọi đến. Đó là cuộc điện thoại người bạn già của ông hỏi thăm sức khỏe, hay điện thoại mời ông tham dự hội thảo, mời ông làm cố vấn cho một tổ chức nào đó. Rồi tiếng chuông cửa lại vang lên, những người bạn thuở học sinh, từ trong miền Nam ra, đến thăm ông. Những người bạn của ông lại kể cho tôi nghe kỷ niệm thời thơ ấu. Họ bảo, Việt Phương từng là thần tượng của nhiều lớp học sinh sinh viên trong những năm 60 và 70 bởi những bài nói chuyện đầy sức thuyết phục, bằng sự thông minh, bằng những kiến thức lý luận chuyên sâu, bằng góc nhìn cương trực, dám nhìn thẳng vào sự thật, phê phán cái sai cái xấu trong xã hội, và bằng một cá tính mạnh mẽ, sôi nổi. Hồi đó, cơ quan hay trường học nào mời được Việt Phương đến nói chuyện thì coi đó là sự kiện quan trọng được trông đợi nhất. Cả cuộc đời làm chính trị và làm thơ.

Cả cuộc đời nghiên cứu lý luận, triết học. Cả cuộc đời đã và đang dấn thân sống, cống hiến. Ông rút ra được một bài học cơ bản nhất từ trong giáo lý của nhà Phật để làm lẽ sống cho mình. Tất cả là không có gì, không có gì là tất cả. Hãy sống sao cho không hổ thẹn với anh em bè bạn, người thân, không hổ thẹn với nhân dân và không hổ thẹn với chính mình.

Trần Vũ Long

Nhà thơ Việt Phương

• Tên khai sinh: Trần Quang Huy

• Sinh năm 1928

• Quê quán: Hà Nội

• Hoạt động: Hơn nửa thế kỷ làm thư ký cho Thủ tướng Phạm Văn Đồng, làm cố vấn cho các lãnh đạo cao cấp qua các thời kỳ.

• Tác phẩm chính: tập thơ Cửa mở năm 1970; gần bốn mươi năm sau mới in tập thơ thứ hai Cửa đã mở, rồi các tập thơ Bơ vơ đông đảo, Cỏ dọc đường trần, Cát dưới chân người, Nhặt nắng trong sương.