Quyển hai Quán hàng phố Con Công I Ba vị quan tòa dưới Âm phủ [1]
Ở phố Con Công có một quán cà phê. Quán đó có một hậu phòng, ngày nay đã được ghi vào lịch sử. Tại phòng này, thời ấy, thỉnh thoảng có cuộc gặp gỡ gần như bí mật của những người có rất nhiều quyền lực và được mọi người hết sức theo dõi đến nỗi họ rất ngại trò chuyện với nhau trước công chúng.
Chính ở đó, ngày 23 tháng 10 năm 1792 đã có một cuộc gặp gỡ đầy ý nghĩa giữa hai phái Montagnard và Girondin. Chính ở đó, Garat tuy không thú nhận trong cuốn Hồi ký của ông, đã tới lấy tin tức trong cái đêm hãi hùng ấy, và sau khi đã giam giữ Clavière ở phố Beaune, ông ta dừng xe trên cầu Pont-Royal để nghe chuông cấp báo [2].
Đến ngày 28 tháng 6 năm 1793, lại có ba người tụ họp quanh một chiếc bàn trong hậu phòng này. Ghế họ ngồi không sát nhau; mỗi người ngồi một phía để trống ở phía bàn thứ tư. Lúc đó độ tám giờ tối; ngoài phố trời còn sáng, nhưng trong phòng đã tối sẫm, một ngọn đèn dầu treo trên trần, xa xỉ phẩm hồi đó, tỏa ánh sáng xuống bàn.
Người thứ nhất trong bộ ba đó xanh rớt, còn trẻ, nghiêm nghị, có đôi môi mỏng dính và cặp mắt lạnh lùng. Má có tật giật giật nên cười hơi khó. Ông ta xoa phấn, mang tất tay, trang phục chải chuốt, cài kín khuy áo; màu xanh nhạt không một nếp nhăn, quần chẽn lụa Nam Kinh, tất trắng, cà-vạt thắt cao, phía ngực sơ-mi có nếp, có khuy bạc.
Hai người kia, một người cao lớn, một người lùn. Người cao lớn mặc xuề xòa một chiếc áo dạ rộng màu đỏ, cổ hở, quàng một chiếc cà-vạt không thắt nút trễ xuống phía ngực, chiếc áo khoác phanh ra để mất vài khuy, chân đi cổ bẻ, tóc bờm xờm; tuy còn thấy chút ít dấu vết chải chuốt, bộ tóc giả của ông ta vẫn có vẻ như bờm ngựa. Mặt ông ta rỗ hoa, lông mày nhíu lại như giận dữ, nếp nhăn hiền hậu ở bên mép, môi dày, răng to, nắm tay chắc nịch, mắt sáng quắc. Người bé nhỏ, nước da vàng khè, khi ngồi có vẻ dị tướng; đầu ông ta ngả ra sau, mắt đỏ ngầu, mặt có từng vệt xanh nhợt, một chiếc khăn mùi xoa buộc mái tóc láng và dẹt, trán thấp tẹt, còn miệng lại rộng trông phát sợ. Ông ta mặc quần dài, đi vải, chiếc gi-lê hình như trước đây là xa-tanh trắng và ngoài chiếc gi-lê là một chiếc áo rộng, dưới áo hằn lên một đường cứng và thẳng, người ta đoán đó là một chiếc dao găm.
Người thứ nhất là Robespierre, người thứ hai là Danton, người thứ ba là Marat.
Chỉ có họ trong căn phòng này. Trước mặt Danton đặt một cái cốc và một chai rượu vang phủ đầy bụi, làm ta nhớ đến cốc rượu bia của Luther [3]; trước mặt Marat có một tách cà phê, trước mặt Robespierre là những giấy tờ.
Bên tập giấy tờ có một lọ mực bằng chì, hình tròn có nhiều đường xoi dọc, ai đã là học sinh hồi đầu thế kỷ này đều nhớ đến kiểu lọ mực ấy. Một cái bút đặt bên cạnh giá bút. Trên tập giấy tờ có một con dấu bằng đồng có khắc mấy chữ đã làm và hình ngục Bastille.
Một bản đồ nước Pháp trải trên bàn.
Ngoài cửa phòng, có người hộ vệ của Marat là Laurent Basse đứng cạnh; anh này đảm nhiệm những việc linh tinh ở nhà số 18 phố Cordelier; ngày 13 tháng 7, sau ngày 28 tháng 6 này chừng nửa tháng, chính anh ta đã giáng một chiếc ghế lên đầu người đàn bà tên là Charlotte Corday [4], lúc bấy giờ đang ở Caen. Laurent Basse là người liên lạc chuyển bản in thử của báo Bạn dân. Tối ấy, anh được theo chủ đến quán cà phê phố Con Công để làm nhiệm vụ canh phòng họp cho Marat, Danton và Robespierre, không để một ai vào, trừ người của Ủy ban cứu quốc, của Công xã, hay của phái Tòa giám mục.
Robespierre không muốn đóng kín cửa đối với Saint-Just, Danton không muốn đóng kín cửa đối với Pache và Marat không muốn đóng kín cửa đối với Gusman.
Cuộc hội đàm kéo dài đã lâu rồi. Nội dung cuộc hội đàm đã ghi trong những giấy tờ trải trên bàn mà Robespierre đã thuyết trình. Họ đã bắt đầu to tiếng. Hình như ba người đã cáu kỉnh với nhau.
Bên ngoài, thỉnh thoảng lại nghe những lời chan chát dội ra. Thời ấy, người ta quen dự những cuộc bàn cãi công khai nên hình như người ta có quyền nghe tất cả. Đó là thời mà viên thư ký Fabricius Pâris ghé mắt qua lỗ khóa nhìn công việc của Ủy ban cứu quốc. Nhân tiện nói qua là việc đó cũng không phải vô ích vì chính Pâris đã báo trước các sự việc cho Danton đêm 30 rạng 31 tháng 3 năm 1794 khi nghe có quyết định hại tính mạng ông.
Lúc này, Laurent Basse dán tai sau cánh cửa phòng ba người đang họp. Laurent Basse hộ vệ Marat, nhưng lại là người của phái Tòa giám mục.
Chú thích:
[1] Minos, Eaque, et Rhadamante (nguyên văn) là tên ba vị quan tòa dưới âm phủ theo thần thoại Hy Lạp.
[2] Garat là Bộ trưởng Bộ Nội vụ. Clavière là Bộ trưởng Bộ Tài chính. Trong nội các đầu tiên của phái Girondin, bị bắt với các bạn hữu, ông ta tự sát. Cái đêm hãi hùng nói ở đây là đêm trước ngày sụp đổ của phái Girondin ngày 31 tháng 5 năm 1793.
[3] Luther (1483 - 1546): Tu sĩ người Đức chủ trương cải cách Cơ Đốc giáo.
[4] 13-07-1793: Marat bị Charlotte Corday hạ sát bằng dao găm khi đang tắm để trả thù cho những người thuộc phái Girondin bị Marat khủng bố.
II
Xin các người chứng minh cho.
Bằng tiếng vang qua bóng tối. [1]
Danton vừa đứng lên; ông ta gạt mạnh chiếc ghế ra phía sau và nói to:
- Các anh nghe đây, chỉ có một điều khẩn cấp là nền cộng hòa đang lâm nguy. Tôi chỉ biết một việc là cứu nước Pháp thoát khỏi quân thù. Để đạt mục đích ấy, tất cả các phương sách đều tốt. Tất cả! Tất cả! Tất cả! Khi tôi phải đối phó với mọi nguy hiểm thì tôi tìm mọi kế, và khi tôi sợ tất cả thì tôi cũng coi thường tất cả. Ý nghĩ tôi như một con sư tử cái. Làm cách mạng không thể nửa vời, không thể dè dặt. Thần Báo oán không phải là một cô gái e lệ rụt rè. Chúng ta phải tỏ ra đáng sợ và hữu ích. Có bao giờ con voi lại nhìn chỗ nó đặt chân lên? Phải nghiến nát kẻ thù.
Robespierre đáp lại một cách dịu dàng:
- Tôi muốn thế lắm - Và ông nói thêm - Vấn đề là ở chỗ, biết được kẻ thù ở đâu.
- Nó ở bên ngoài, và tôi đã tống cổ nó đi - Danton nói.
- Nó ở bên trong, và tôi đang theo dõi nó - Robespierre đáp lại.
- Tôi cũng sẽ tống cổ cả nó nữa - Danton tiếp.
- Người ta không đuổi được kẻ thù bên trong.
- Thế thì làm thế nào?
- Tiêu diệt.
- Tôi tán thành - Danton nói.
Rồi ông lại tiếp luôn:
- Robespierre, tôi đã nói là kẻ thù ở bên ngoài.
- Danton, tôi nói là chúng ở bên trong.
- Robespierre, chúng ở ngoài biên giới.
- Danton, chúng ở Vendée.
- Hãy bình tĩnh - Một tiếng thứ ba cất lên - Chúng ở khắp nơi; nguy lắm rồi.
Người vừa nói là Marat.
Robespierre nhìn Marat và bình tĩnh tiếp:
- Xin miễn bàn phiếm. Đây là những dẫn chứng cụ thể.
- Lại ba hoa! - Marat làu bàu.
Robespierre đặt tay lên mớ giấy tờ trải trước mặt và tiếp tục:
- Tôi vừa thông báo những bức điện của Prieur De La Marne và những tin tức mà Gélambre đã thu lượm được. Danton, phải biết là chiến tranh chống ngoại xâm chẳng nghĩa lý gì đâu, nội chiến là tất cả. Chống ngoại xâm như sướt tí da ở cùi tay thôi; nội chiến như mụn loét ăn ruỗng lá gan của chúng ta. Từ các điều tôi đã thông báo có thể tóm lại như thế này: bọn phiến loạn ở Vendée trước đây phân tán từ nay đã bắt đầu tập trung. Chúng sắp có một thủ lĩnh chung...
- Một tên tướng cướp đầu sỏ. - Danton lẩm bẩm.
Robespierre tiếp:
- Chính là tên đã đổ bộ gần Pontorson ngày 2 tháng 6. Các ngài đã biết nó là ai. Xin nhớ rằng cuộc đổ bộ ấy rất ăn khớp với việc quân phản phúc Calvados bắt hai đại diện của chúng ta đang kinh lý ở Bayeux là Prieur De La Côte-d’Or và Romme cùng ngày hai ấy.
- Cũng là ngày chúng chuyển giam hai người bị bắt sang lâu đài Caen. - Danton nói.
Robespierre lại tiếp:
- Tôi tiếp tục tóm tắt các tin tức. Chiến tranh rừng rú đang tiến hành trên một qui mô lớn. Đồng thời, bọn Anh đang chuẩn bị đổ bộ; bọn Vendée và bọn Anh là một đồng một cốt [2]. Những quân thô bỉ ở Vendée cùng nói một thứ tiếng với những thằng chó chết ở Anh [3]. Tôi đã đưa các ông xem một bức thư bắt được của Puisaye [4], trong ấy có nói là “phát hai vạn chiếc áo đỏ cho những người khởi nghĩa là sẽ thúc đẩy mười vạn người khác nổi dậy”. Khi nào bọn dân quê đã nổi lên khắp nơi thì bọn Anh sẽ đổ bộ. Kế hoạch thế này: các anh theo dõi ở bản đồ.
Robespierre đặt ngón tay lên bản đồ và nói tiếp:
- Bọn Anh đang chọn địa điểm đổ bộ từ Cancale đến Paimpol. Craig [5] muốn đổ bộ lên vũng Saint-Brieuc, Cornwallis lại muốn lên vùng Saint-Cast. Đó là một chi tiết. Tả ngạn sông Loire có quân phiến loạn Vendée canh giữ, còn hai mươi tám dặm trống trải giữa Ancenis và Pontorson thì bốn mươi giáo khu Normandie đã hứa hẹn hợp lực. Chúng sẽ đổ bộ ba chỗ, Plérin, Iffiniac và Pléneuf, chúng sẽ tiến đến Saint-Brieuc, từ Pléneuf tiến đến Lamballe; ngày thứ hai, chúng chiếm Dinan, ở đấy có chín trăm tù binh Anh và chúng sẽ chiếm luôn Saint-Jouan, và Saint-Méen, rồi để kỵ binh lại đó: ngày thứ ba, hai cánh quân, một từ Jouan tiến qua Bédée, một từ Dinan tiến qua Becherel, một pháo đài thiên nhiên, và ở đấy, chúng sẽ đặt hai khẩu đội; ngày thứ tư, chúng tới Rennes. Rennes là chìa khóa của xứ Bretagne. Ai chiếm được Rennes là chiếm được tất cả. Rennes bị chiếm thì Châteauneuf và Saint-Malo thất thủ. Ở Rennes có một triệu viên đạn và năm mươi cỗ dã pháo.
- Mà chúng sẽ đoạt tất. - Danton lẩm bẩm.
Robespierre tiếp:
- Tôi xin nói nốt. Từ Rennes, ba cánh quân sẽ tràn lên vùng Fougères, Vitré, Redon. Các cầu đã bị phá nhưng các ông đã thừa biết là bọn giặc sẽ dùng câu nổi ghép lại và chúng sẽ có liên lạc đưa kỵ binh qua những chỗ có thể lội được. Từ Fougères chúng tỏa ra vùng Avranches, từ Redon chúng tỏa ra vùng Ancenis, từ Vitré tỏa ra Laval. Nantes sẽ đầu hàng, Brest sẽ đầu hàng. Chiếm Redon là chiếm được cả lưu vực sông Vilaine, chiếm Fougères là chiếm được đường đi Normandie, còn vị trí Vitré mở đường tiến về Paris. Trong vòng mười lăm ngày, quân giặc sẽ lên tới ba mươi vạn người, và tất cả xứ Bretagne sẽ lọt vào tay vua Pháp.
- Nghĩa là vào tay vua Anh. - Danton nói.
- Không, vào tay vua Pháp.
Robespierre tiếp:
- Vào tay vua Pháp mới tệ hại. Chỉ cần mười lăm ngày là đủ đuổi được bọn ngoại xâm, nhưng phải một ngàn tám trăm năm mới trừ được chế độ quân chủ.
Danton ngồi xuống, chống cùi tay lên bàn, hai tay ôm lấy đầu, mơ màng.
Robespierre nói:
- Các anh thấy nguy cơ đấy, Vitré mở đường cho bọn Anh xuống Paris.
Danton ngẩng đầu lên, dằn hai nắm tay xuống bản đồ như lên chiếc đe vậy:
- Này, Robespierre, Verdun chẳng mở đường cho bọn Phổ vào Paris là gì?
- Thì sao?
- Thì ta sẽ đuổi bọn Anh như ta đã đuổi bọn Phổ.
Nói xong Danton lại đứng dậy.
Robespierre đặt bàn tay giá lạnh của mình lên bàn tay nóng hổi của Danton:
- Danton, xứ Champagne trước đây không theo bọn Phổ. Còn xứ Bretagne ngày nay lại theo bọn Anh. Giành lại Verdun là chống ngoại xâm; giành lại Vitré là dẹp nội chiến.
Robespierre lẩm bẩm, giọng lạnh lùng và sâu sắc:
- Hai việc khác nhau xa.
Rồi tiếp luôn:
- Danton, hãy ngồi xuống, và nhìn rõ bản đồ chứ đừng đấm vào nó.
Nhưng Danton vẫn trầm ngâm suy nghĩ.
- Thế mới quá quắt! - Danton thét lên - Tưởng là nguy cơ ở phía tây khi nó ở phía đông. Robespierre, tôi đồng ý với anh là nước Anh thì ở giữa đại dương; nhưng Tây Ban Nha ở phía Pyrénées, Ý ở phía Alpes, Đức ở phía sông Rhin. Và phía sau kia là con gấu Nga to lớn. Robespierre anh thấy chưa? Nguy cơ thắt lại thành một vòng tròn, và ta đang lọt ở giữa. Bên ngoài cấu kết, bên trong phản bội. Phía nam, tướng Servant đang mở hé cửa nước Pháp cho vua Tây Ban Nha. Phía bắc, tướng Dumouriez [6] chạy sang hàng ngũ giặc. Vả lại, hắn từ trước vẫn đe dọa Hà Lan ít hơn là đe dọa Paris. Tướng Nerwinde xóa mờ Jemmappes và Valmy. Tên triết gia Rabaut Saint-Etienne tất nhiên một tín đồ Tin lành, phản trắc, vẫn liên lạc với tên nịnh thần Montesquiou. Quân đội bị tiêu diệt. Không tiểu đoàn nào hiện nay còn trên bốn trăm binh sĩ; trung đoàn anh dũng Deux-ponts chỉ còn một trăm năm mươi người; đồn Pamars lọt vào tay giặc; ở Givet chỉ còn năm trăm bao bột; quân ta phải rút lui về Landeau; Wurmser đang bám sát Kléber; Mayence anh dũng thất thủ, Condé đầu hàng nhục nhã, Valenciennes cũng thế. Mặc dù thế Chancel, người bảo vệ Valenciennes và ông già Féraud, người bảo vệ Condé vẫn xứng đáng là những anh hùng, cũng như Meunier, người đã chiến đấu để bảo vệ Mayence đến cùng. Nhưng những kẻ khác thì phản bội. Dharville phản bội ở Aix-la-Chapelle, Mouton ở Bruxelles. Valence ở Bréda, Neuilly ở Limbourg, Miralda ở Maëstricht; Stengel, phản bội, Lanoue, phản bội; Ligonnier, phản bội; Menou, phản bội; Dillon, phản bội; chúng tiếp diễn hành vi phản bội xấu xa của tên Dumouriez. Phải trừng trị để làm gương. Những cuộc hành quân đổi hướng của Custine thật đáng nghi, tôi ngờ Custine đã muốn chiếm Francfort để mưu lợi hơn là chiếm Coblentz. Francfort có thể nộp bốn triệu đồng binh phí, đồng ý. Nhưng bốn triệu thì thấm gì so với việc tiêu diệt cái ổ lưu vong ở Coblentz. Phản bội, đúng thế. Meunier tử trận ngày 13 tháng 6. Chỉ còn trơ trọi Kléber. Trong khi chờ đợi thì Brunswick tăng cường lực lượng và tiến quân. Hắn cắm cờ Đức trên tất cả những thành trì nước Pháp mà hắn chiếm được. Thị trưởng Brandebourg bây giờ thành trọng tài của châu Âu; hắn cuỗm các tỉnh của ta; hắn sẽ sáp nhập nước Bỉ cho mà xem; người ta có thể bảo là bọn ta đang làm việc cho bọn Berlin; nếu tình trạng này cứ kéo dài, nếu chúng ta không ổn định được trật tự thì cách mạng Pháp chỉ làm lợi cho Potsdam; nó chỉ đưa lại kết quả duy nhất là mở rộng cái vương quốc nhỏ bé của Frédéric II, và chúng ta đã giết vua nước Pháp để làm lợi cho vua nước Phổ.
Nói xong, Danton, vẻ dữ tợn, phá lên cười. Cái cười của Danton làm cho Marat mỉm miệng.
- Mỗi anh có một định kiến; Danton thì bị nước Phổ ám ảnh; Robespierre thì xứ Vendée. Đây là ý kiến của tôi. Các anh không thấy cái nguy cơ thật sự; ấy là các quán cà phê và sòng bạc. Quán Choiseul thuộc phái Jacobin, quán Patin thuộc phái bảo hoàng, quán Nơi Hẹn Hò chống quốc dân quân, còn quán Cửa Ô Saint-Martin thì bảo vệ nó, quán Régence chống Brissot, quán Corazza ủng hộ ông ta, quán Procope sùng bái Diderot, quán Nhà Hát Pháp sùng bái Voltaire, ở quán Rotonde người ta xé tín phiếu, ở các quán phố Saint-Marceau người ta tranh nhau mua tín phiếu, quán Manouri xôn xao về vấn đề bột, ở quán Foy toàn những chuyện cãi lộn và ẩu đả, ở quán Perron bọn đầu sỏ tài chính vo ve như bày ong. Nghiêm trọng là ở đó.
Danton không cười nữa. Marat vẫn cười mỉm. Cái cười mỉm của con người lùn ấy còn thâm độc hơn tiếng cười rộ của con người khổng lồ.
- Marat, anh chế giễu à? - Danton to tiếng.
Marat giật giật bên hông, cố tật nổi tiếng của ông, nụ cười biến mất trên môi.
- A, thật đúng là cái giọng của anh. Công dân Danton. Chính anh ở giữa Viện Quốc ước đã gọi tôi là “tên Marat”. Thôi, tôi cũng xá cho anh. Chúng ta đang trải qua một thời buổi chẳng ra gì. Tôi chế giễu à? Vậy tôi là người như thế nào? Tôi đã tố cáo Chazot, tôi đã tố cáo Pétion, tôi đã tố cáo Kersaint, Moreton, Dufriche-Valazé, Ligonnier, Menou, Banneville, Gensonné, Biron, Lidon và Chambon; tôi sai lầm chăng? Tôi thấy trước âm mưu phản bội ở một tên phản phúc và tôi thấy cần phải tố cáo nó trước khi nó phạm tội. Tôi có thói quen nói trước những điều mà người ta nói sau. Tôi là người đã đề nghị với Quốc hội lập pháp một kế hoạch đầy đủ về pháp chế đại hình. Từ trước tới nay tôi đã làm gì? Tôi đã yêu cầu huấn luyện quân đội để họ quen với kỷ luật cách mạng. Tôi đã xét tha cho ba mươi hai người bị bắt oan, tôi đã đòi lại cho Nhà nước những viên kim cương nằm trong tay Roland, tôi đã xác minh rằng phái ông Brissot đã giao cho Ủy ban an ninh công cộng những tờ lệnh tống giam khống chỉ, tôi đã vạch rõ những chỗ thiếu sót trong bản cáo trạng của Lindet về tội ác của tên vua Capet, tôi đã thông qua bản án xử tử tên bạo quân trong hai mươi bốn tiếng đồng hồ, tôi đã bênh vực các tiểu đoàn Mauconseil và Cộng Hòa, tôi đã cấm đọc thư của bọn Narbonne và Malouet, tôi đã đưa ra một đề án về vấn đề thương binh, tôi đã cho giải tán hội đồng sáu người, tôi đã dự đoán sự phản bội của Dumouriez trong vụ xảy ra ở Mons, tôi đã yêu cầu bắt mười vạn thân nhân bọn lưu vong làm con tin để thay thế cho những ủy viên đại diện của ta bị chúng phản bội bắt nộp cho địch, tôi đã đề nghị tuyên bố phản quốc tất cả các nghị sĩ nào chạy sang hàng ngũ địch, tôi đã lột mặt nạ nhóm phân liệt Roland trong vụ rối loạn ở Marseille, tôi đã khẩn khoản treo giải thưởng lấy đầu tên Egalité Con, tôi đã bênh vực Bouchotte, tôi đã định đặt vấn đề tín nhiệm để đuổi tên Isnard, tôi đã đề nghị tuyên dương nhân dân Paris xứng đáng với Tổ quốc; do đó mà Louvet bảo tôi là làm trò múa rối, quận Finistère đòi trục xuất tôi, thành phố Loudun yêu cầu đày tôi biệt xứ, thành phố Amiens muốn bịt mõm tôi lại, Cobourg muốn tống giam tôi, và Lecointe-Puiraveau yêu cầu Viện Quốc ước tuyên bố là tôi điên. Ái chà! Công dân Danton, tại sao anh lại mời tôi tới đây họp với anh nếu không phải là để lấy ý kiến của tôi? Có phải là tự tôi yêu cầu đến đây đâu? Không. Tôi chẳng thích thú gì đối diện với những kẻ phản cách mạng như Robespierre, và anh. Vả lại, Robespierre và anh đều không hiểu tôi, điều đó đáng lẽ tôi phải cầm chắc từ trước. Không có ai đáng mặt chính khách ở đây sao? Lại phải dạy các anh tập đánh vần về chính trị sao? Phải giải thích cho các anh từng li từng tí hay sao? Ý tôi muốn nói thế này: cả hai anh đều đã nhầm. Nguy cơ không ở Luân Đôn như Robespierre tưởng, cũng không ở Berlin như Danton tưởng. Nguy cơ ở ngay Paris. Nguy cơ là ở chỗ thiếu sự thống nhất, ở chỗ ai cũng có quyền giành phần hơn về mình, bắt đầu từ hai anh, ở chỗ làm cho nhân tâm phân tán, ý chí hỗn loạn...
Danton cắt ngang:
- Hỗn loạn, do ai gây ra nếu không phải chính anh?
Marat vẫn nói tiếp:
- Robespierre, Danton, nguy cơ ở cái đám quán cà phê, sòng bạc, câu lạc bộ. Câu lạc bộ Người Da Đen, câu lạc bộ Liên Minh, câu lạc bộ Phụ Nữ, câu lạc bộ Trung Lập, có từ thời Clermont-Tonnerre, tức là câu lạc bộ Quân Chủ, có từ 1790 do tu sĩ Claude Fauchet lập ra, câu lạc bộ Mũ Len do nhà báo Prudhomme lập ra, vân vân. Không kể câu lạc bộ Jacobin của anh, Robespierre, và câu lạc bộ Cordelier của anh, Danton. Nguy cơ là ở nạn đói đã gây ra vụ gã khuân vác Blin treo cổ người làm bánh mì ở chợ Palu, tên là Denis, lên cột đèn trước Tòa thị chính, và ở tòa án đã treo cổ tên Blin đó lên vì tội đã treo cổ người làm bánh mì Denis. Nguy cơ là giấy bạc bị hạ giá. Ở phố Temple một tờ tín phiếu trăm quan rơi xuống đất và một thường dân qua đường đã nói: chẳng bõ nhặt. Nguy cơ là ở bọn buôn bạc và bọn tích trữ. Kéo cờ đen trước Tòa thị chính, các anh tưởng thế là đủ! Bắt tên nam tước Trenck cũng chưa đủ. Phải vặn cổ cái tên cáo già ngồi tù mà vẫn âm mưu tác hại. Các ngài cứ tưởng khi ông chủ tịch Viện Quốc ước đặt vòng hoa công dân lên đầu Labertèche sau khi người này đã bị chém bốn mươi mốt nhát gươm ở trận Jemmapes và được Chénier hết sức tâng bốc, như thế đã giải quyết được vấn đề ư? Hài kịch và trò hề. Đáng tiếc là các anh chẳng nhìn đến Paris! Các anh đi tìm nguy cơ tận đâu đâu khi nó ở ngay sát nách. Bộ máy cảnh sát của anh được tích sự gì. Robespierre! Đúng là các anh có tình báo riêng, Payan ở Công xã, Coffinhal ở Tòa án cách mạng, David ở Ủy ban an ninh công cộng, Couthon ở Ủy ban cứu quốc. Tôi biết rất rõ. Này, các anh nên biết: nguy cơ ở ngay trên đầu các anh, nguy cơ ở ngay dưới chân các anh; người ta đang mưu phản, mưu phản, mưu phản! Người ngoài phố đọc bảo cho nhau nghe và gật đầu ra hiệu với nhau; sáu nghìn người không có thẻ công dân, bọn lưu vong trở về, bọn bảo hoàng lén lút trong các hầm rượu, các gác xép, trong các dãy hành lang gỗ ở Hoàng cung; người ta nối đuôi ở các cửa hàng bánh; các bà nội trợ đứng trên bậc cửa chắp tay lại và nói: Bao giờ mới được yên vui? Các anh tha hồ rủ nhau đóng kín cửa ngồi trong phòng của Hội đồng chấp chính, các anh nói với nhau những gì trong đó, người ngoài đều biết cả; và, chứng cớ, Robespierre, đây là những lời anh nói tối hôm qua với Saint-Just: “Barbaroux đã bắt đầu phệ bụng, coi bộ khạng nạng khó chạy trốn đó”. Vâng, nguy cơ ở khắp nơi, nhất là ở nơi trung tâm này, ở Paris. Bọn thống trị trước đây đang mưu đồ làm loạn, những người yêu nước đi chân không, bọn quý tộc bị bắt hôm 9 tháng 3 đã được thả ra hết, những con ngựa sang trọng đáng lẽ phải đi kéo pháo ở biên giới thì lại đang làm bắn bùn lên người ta trên các đường phố, chiếc bánh bốn bảng giá ba quan mười hai xu, các rạp diễn những vở đồi bại, và nay mai, Robespierre sẽ đưa Danton lên máy chém.
- Úi chà! - Danton đáp.
Robespierre vẫn nhìn chăm chú vào bản đồ.
Bỗng Marat kêu lên:
- Bây giờ phải có một tay độc tài. Robespierre, anh biết là tôi muốn có một tay độc tài.
Robespierre ngẩng đầu lên:
- Tôi biết, Marat, anh hoặc tôi.
- Tôi hoặc anh - Marat đáp lại.
Danton làu bàu trong miệng:
- Độc tài! Cứ thử xem!
Đôi lông mày của Danton nhíu lại. Marat tiếp:
- Nào, hãy cố gắng một lần cuối cùng. Chúng ta hãy thỏa thuận với nhau. Tình thế đòi hỏi như vậy. Chúng ta chẳng đã đồng ý với nhau về ngày 31 tháng 5 đó sao? Vấn đề toàn cục quan trọng hơn vấn đề Girondin, phe phái chỉ là một chuyện nhỏ. Các anh cũng đã nói lên sự thật; nhưng sự thật, tất cả sự thật, sự thật thật sự là điều tôi nói. Ở miền nam, phái liên hiệp; ở miền tây, phái bảo hoàng; ở Paris có cuộc đọ sức giữa Viện Quốc ước và Công xã; ở biên giới, Custine lui quân và Dumouriez phản bội. Như thế là cái gì? Ba bè bảy mảng. Chúng ta cần gì? Thống nhất. Lối thoát là ở đó, mà phải gấp rút lên. Paris phải nắm lấy chính quyền cách mạng. Nếu chúng ta chậm một giờ, ngày mai bọn Vendée sẽ chiếm Orléans, bọn Phổ sẽ chiếm Paris. Tôi xin đồng tình với anh điều này, Danton, tôi xin nhượng bộ anh điều kia, Robespierre. Được. Nhưng kết luận là phải chuyên chính. Chúng ta nắm lấy chuyên chính, ba chúng ta sẽ đại diện chính quyền cách mạng. Chúng ta là ba cái đầu của con Cerbère [7]. Trong đó, cái đầu để ăn nói là anh, Robespierre; còn cái đầu để gầm thét là anh, Danton...
- Còn cái đầu để cắn là anh, Marat. - Danton nói.
- Cả ba cái đều cắn. - Robespierre tiếp.
Một lát im lặng. Rồi cuộc đối thoại trở lại toàn một giọng gầm gừ ám muội.
- Này, Marat, trước khi kết nghĩa thì phải hiểu nhau đã.
Thế nào mà anh biết câu tôi nói hôm qua với Saint-Just?
- Robespierre, đó là việc riêng của tôi.
- Marat!
- Đó là nhiệm vụ tôi phải tìm hiểu, và đó là việc tôi phải biết.
- Marat!
- Tôi thích biết.
- Marat!
- Robespierre, tôi biết anh nói gì với Saint-Just cũng như tôi biết Danton nói gì với Lacroix; cũng như tôi biết được việc gì đã xảy ra ở bến tàu Théatins, ở khách sạn Labriffe, cái ổ tiên nữ lưu vong; cũng như tôi biết việc gì xảy ra ở nhà Thilles gần Gonesse, bây giờ là nhà của Valmerange, nguyên giám đốc bưu chính, trước kia Maury và Cazalès hay lui tới đấy, từ hồi đó đến nay thì có Sieyès và Vergniaud, và bây giờ thì người ta đi lại mỗi tuần một lần.
Khi nói đến tiếng người ta, Marat nhìn Danton. Danton kêu lên:
- Nếu tôi có đôi chút quyền hành thì sẽ biết!
Marat tiếp:
- Robespierre, tôi biết anh nói gì cũng như tôi biết ở tháp Temple họ đã nuôi béo tên vua Louis XVI đến nỗi chỉ trong tháng chín mà con sói đực, con sói cái và bầy sói con đã ngốn hết tám mươi sáu giỏ đào. Trong khi đó, dân chúng nhịn đói. Tôi biết việc đó cũng như tôi biết Roland được giấu trong một gian nhà ngảnh ra sân sau ở phố Harpe; cũng như tôi biết sáu trăm ngọn mác ngày 14 tháng 7 là do bác thợ khóa của hầu tước Orléans, tên là Faure, làm ra; cũng như tôi biết người ta làm gì ở nhà mụ Saint-Hilaire, tình nhân của Sillery; những ngày có khiêu vũ, chính lão Sillery tự tay lấy phấn cọ sàn phòng tiếp khách màu vàng ở phố Neuve-des-Mathurins; Buzot và Kersaint đã ăn uống ở đó. Saladin ăn ở đó ngày 27, và ăn với ai, Robespierre? Với bạn anh là Lasource.
- Ba hoa! Lasource đâu phải là bạn tôi - Robespierre lẩm bẩm, rồi vừa ngẫm nghĩ vừa tiếp - Hiện nay ở Luân Đôn có mười tám xưởng làm tín phiếu giả.
Marat tiếp tục nói, giọng bình tĩnh, nhưng hơi rung một cách ghê rợn:
- Các anh là nhóm yếu nhân. Vâng, tôi biết tất cả, cả những điều mà Saint-Just gọi là bí mật quốc gia...
Marat lấy giọng nhấn mạnh vào mấy chữ ấy, nhìn Robespierre và nói tiếp:
- Tôi biết người ta nói những gì ở bàn tiệc của anh những ngày mà Lebas mời David đến thưởng thức bữa ăn do vợ chưa cưới của anh ta là Elisabeth Duplay nấu nướng, cô em dâu tương lai của anh đấy, Robespierre. Tôi là con mắt rộng lớn của nhân dân, và từ trong hầm nhà của tôi, tôi nhìn khắp nơi. Vâng, tôi thấy, vâng, tôi nghe, vâng, tôi biết. Các anh hài lòng với những cái lặt vặt. Các anh tâng bốc nhau. Robespierre thích được phu nhân Chalabre - con gái lão hầu tước Chalabre - ca ngợi, lão Chalabre là người đã từng đánh bài với Louis XVI tối hôm xử tử tướng Damiens. Vâng, người ta tự hào lắm. Saint-Just đi đâu cũng cà-vạt. Legendre đĩnh đạc; nào áo mới, gi-lê trắng, ngực giắt đăng-ten để cho người ta quên cái tạp-dề ngày trước của anh ta. Robespierre đã tưởng đến chuyện để cho người đời sau biết anh mang một chiếc áo lễ xanh màu ô-liu ở Quốc hội lập hiến và mang một chiếc áo xanh da trời ở Viện Quốc ước. Anh treo chân dung anh lên khắp các tường trong phòng ngủ...
Robespierre ngắt lời với một giọng bình tĩnh hơn giọng Marat:
- Còn anh, Marat, chân dung anh thì cống rãnh nào cũng có.
Rồi họ lại tiếp tục với một giọng như là trò chuyện nhưng càng chậm rãi thì lời đối đáp càng gay gắt và pha vào đủ giọng châm biếm lẫn hăm dọa.
- Robespierre, anh đã mệnh danh những người muốn đánh đổ chế độ quân chủ là những Don Quichotte của nhân loại.
- Còn anh, Marat, sau ngày 4 tháng 8, trong báo Bạn dân số 559, à, tôi nhớ rõ con số mới hay chứ, anh đòi trả lại tất cả tước vị cho bọn quý tộc. Anh đã nói: Một quận công lúc nào cũng vẫn là một quận công.
- Robespierre, trong phiên họp ngày 7 tháng 12, anh đã bênh vực mụ Roland chống lại Viard.
- Cũng như anh tôi đã bênh vực anh, khi người ta công kích anh ở câu lạc bộ Jacobin. Cái đó chứng tỏ gì? Chẳng gì cả.
- Robespierre, người ta biết rõ cái phòng trong điện Tuileries, nơi anh đã nói với Garard: Tôi đã mệt với cách mạng rồi.
- Marat, chính ở đây, trong quán này, ngày 29 tháng 10 anh đã ôm hôn Barbaroux.
- Robespierre, anh đã nói với Buzot: Nền cộng hòa là cái gì vậy nhỉ?
- Marat, chính trong quán này anh đã thết tiệc ba tay người Marseille.
- Robespierre, anh dùng một tay khuân vác ở chợ cầm gậy đi hộ vệ anh.
- Còn anh, Marat, trước hôm 10 tháng 8, anh đã nhờ Buzot giúp anh trá hình làm người đánh xe ngựa để trốn xuống Marseille.
- Robespierre, trong những phiên tòa tháng chín, anh đã lánh mặt.
- Marat, còn anh, anh đã vác mặt ra.
- Robespierre, anh đã vứt xuống đất chiếc mũ đỏ.
- Đúng, khi một tên phản bội đội nó. Cái gì trang điểm cho Dumouriez thì làm nhục Robespierre.
- Robespierre, anh đã không cho lấy vải chụp đầu tên Louis XVI lại khi đội quân của Chateauvieux đi qua.
- Tôi đã làm quá việc chụp đầu, tôi đã chặt đầu nó.
Danton nói chen vào, như lửa đổ thêm dầu:
- Robespierre, Marat, các anh bình tĩnh.
Marat không thích tên mình bị gọi sau tên người khác.
Ông ta ngoảnh lại:
- Việc gì đến anh, Danton?
Danton chồm lên:
- Việc gì đến tôi ạ? Việc thế này. Không nên huynh đệ tương tàn; không nên tranh chấp giữa hai người cùng phụng sự nhân dân; chiến tranh chống ngoại xâm đã đủ rồi, nội chiến đã đủ rồi, còn chiến tranh trong nhà nữa thì quá lắm đấy; tôi đã làm nên cách mạng, tôi không muốn ai phá hoại nó. Đấy, tôi dây vào là như thế đấy.
Marat trả lời, nhưng không to tiếng:
- Anh hãy tự xét mình trước đã.
- Tự xét! - Danton thét lên - Về tôi ư, anh hãy đi hỏi đèo Argonne, xứ Champagne giải phóng, nước Bỉ bị thôn tính, những mặt trận mà ở đó đã bốn lần tôi phơi ngực ra để đỡ đạn! Hãy đi hỏi về tôi ở quảng trường Cách Mạng, ở đoạn đầu đài ngày 21 tháng 1, ở cái ngai vàng đã lật đổ, ở cái máy chém con mẹ góa ấy...
Marat ngắt lời Danton:
- Máy chém là một cô gái đồng trinh; người ta nằm lên nó, nhưng nó chẳng sinh sản đâu.
- Anh biết gì? Tôi, tôi sẽ làm cho nó phát triển - Danton cãi lại.
- Rồi xem.
Marat trả lời xong lại cười mỉm.
Danton nhìn thấy nụ cười đó.
- Marat - Danton thét lên - Anh là con người ẩn nấp; còn tôi, tôi là người của thanh thiên bạch nhật. Tôi ghét cuộc sống bò sát. Tôi không thích sống như con bọ đất. Anh sống trong một cái hầm; tôi sống ngoài đường phố. Anh chẳng liên lạc với ai; còn tôi, bất kỳ ai đi qua đều có thể gặp tôi, nói chuyện với tôi.
- À, công tử, cậu có muốn tới nhà tôi không? - Marat lầu bầu trong miệng.
Rồi không cười nữa, Marat lại cất giọng đĩnh đạc:
- Danton, anh hãy cho biết về số tiền ba mươi ngàn đồng écu [8] mà Montmorin theo lệnh tên vua đưa cho anh, lấy cớ là thù lao cho anh về chức vụ biện lý ở Châtelet.
- Tôi đã tham gia ngày 14 tháng 7 [9] - Danton trả lời kiêu hãnh.
- Còn kho tài sản? Và kim cương của bọn vua chúa?
- Tôi đã tham gia ngày 6 tháng 10 [10].
- Còn những vụ trộm của tên Lacroix, thân tín của anh, ở Bỉ?
- Tôi đã tham gia ngày 20 tháng 6 [11].
- Còn những số tiền cho Montansier vay?
- Tôi đã phát động dân chúng, khi Louis XVI bị điệu từ Varennes về.
- Còn nhà Opéra được dựng lên với tiền ông xuất ra?
- Tôi đã sắm khí giới cho đội cảnh vệ Paris.
- Còn mười vạn quan quỹ mật của Bộ Tư pháp?
- Tôi đã tổ chức ngày 10 tháng 8 [12].
- Còn hai triệu đồng của Quốc hội để mật chi mà ông giữ một phần tư?
- Tôi đã chặn bước tiến của quân thù và của bọn vua chúa cấu kết với nhau.
- Đồ vô liêm sỉ! - Marat nói.
Danton đứng phắt dậy, nom ghê rợn:
- Vâng, tôi là của chung của thiên hạ, tôi đã bán mình, nhưng tôi đã cứu sống nhân loại.
Robespierre lại gặm móng tay. Ông không thể cười hoặc mỉm cười được. Ở ông, thiếu cái cười rộ như tia chớp của Danton và cái nhếch miệng như mũi kim châm của Marat.
Danton lại nói tiếp:
- Tôi như biển cả; thủy triều có lúc lên xuống; khi nước xuống, người ta thấy tôi phẳng lặng, khi nước lên, người ta thấy tôi cuồn cuộn như sóng cồn.
- Thấy anh sùi bọt mép - Marat ngắt lời.
- Thấy tôi như bão táp - Danton tiếp.
Cùng một lúc với Danton, Marat đứng thẳng dậy. Chính ông cũng nổi giận. Con rắn nước bỗng biến thành con rồng.
- À! Robespierre! Danton! Các anh không muốn nghe tôi! Này, tôi nói cho các anh biết, các anh chết đến nơi rồi.
Chính sách của các anh đi đến chỗ đường cùng; các anh chẳng còn lối thoát nữa; các anh đã cùng đường, chỉ còn con đường đi xuống mồ thôi.
- Đó là vinh dự của chúng tôi - Danton nói. Rồi ông ta nhún vai.
Marat tiếp:
- Danton, coi chừng. Vergniaud trước cũng miệng rộng, môi dầy, lông mày dữ tợn; Vergniaud cũng rỗ hoa như Mirabeau và như anh; cái đó cũng không ngăn được sự kiện 31 tháng 5. Chà! Anh nhún vai! Đôi khi nhún vai làm cho đầu rơi đấy. Danton, tôi nói cho anh biết, anh to tiếng, cà-vạt anh bỏ trễ, đôi bốt anh mềm mại, những bữa ăn ngon, những túi áo rộng, những cái đó chỉ có cô Louisette ưa thôi.
Louisette là tên đùa Marat dùng để chỉ máy chém.
Marat tiếp:
- Còn anh, Robespierre, anh là người ôn hòa; nhưng cái đó chẳng ích gì, anh cứ đánh phấn đi, đội mũ vào, chải chuốt đi, tự đắc với những bộ quần áo mới, luôn luôn thay đổi, làm dáng đi, uốn tóc và chải đầu cho mượt, anh cũng chẳng đi đâu cho thoát cái quảng trường Grève [13]; anh đã đọc bản tuyên ngôn của Brunswick [14], rồi anh cũng được xử trí chẳng kém gì Damiens [15] âm mưu giết vua, bây giờ hãy cứ ăn mặc tề chỉnh đi, đợi ngày bốn ngựa phanh thây!
- Đúng giọng lưỡi bọn Coblentz [16]! - Robespierre nói, hàm răng rít lại.
- Robespierre, đây không phải giọng lưỡi ai cả, đây là tiếng nói của tất cả mọi người. Chà! Các anh còn trẻ lắm. Anh bao nhiêu tuổi, Danton? Ba mươi tư. Anh bao nhiêu tuổi, Robespierre? Ba mươi ba. Còn tôi, tôi bất tử, tôi là nỗi khổ đau lâu đời của nhân loại, tôi sống đã sáu ngàn năm.
- Đúng rồi - Danton đáp, từ sáu ngàn năm nay, Caïn bị giữ chặt trong oán thù như con cóc trong tảng đá, đến khi đá nứt, Caïn nhảy ra giữa loài người và đó là Marat vậy [17].
- Danton! - Marat thét lên. Và một tia sáng xanh nhợt lóe lên trong khóe mắt ông ta.
- Cái gì nào? - Danton hỏi.
Ba con người dễ sợ nói năng với nhau như thế đấy. Cuộc giao tranh của sấm động.
Chú thích:
[1] Magna tes tantur voceper umbras (nguyên văn, tiếng La-tinh) có nghĩa là “xin các người chứng minh cho, bằng tiếng lớn vang qua bóng tối”. Tác giả chuyển một câu thơ của Virgile trong tập Enéide VI. Một người bị hành tội ở địa ngục gọi những người xung quanh làm chứng “với giọng lớn âm vang trong bóng tối”. Câu này ăn khớp với tiêu mục trước, nói đến ba vị quan tòa ở âm phủ.
[2] Nguyên văn: “Dân Vendée và bọn Anh, đó là Bretagne với Bretagne”. Nước Anh trong tiếng Pháp là Grande-Bretagne.
[3] Nguyên văn: “Những quân thô bỉ ở Finistère nói cùng một thứ tiếng với bọn chó chết ở Cornouailles”. Finistère là miền duyên hải xứ Vendée, đối diện với nước Anh, Cornouailles là một địa phương nước Anh.
[4] Một trong những người cầm đầu bọn Chouan.
hai vạn chiếc áo đỏ cho những người khởi nghĩa là sẽ thúc đẩy mười vạn người khác nổi dậy”. Khi nào bọn dân quê đã nổi lên khắp nơi thì bọn Anh sẽ đổ bộ. Kế hoạch thế này: các anh theo dõi ở bản đồ.
[5] Tướng Anh.
[6] Tướng Pháp. Sau khi thắng quân Phổ năm 1792 ở Valmy và Jemmapes, ông ta kéo quân sang chiếm luôn nước Bỉ. Bị viện Quốc ước cách chức, ông ta quy hàng giặc.
[7] Chó giữ cửa âm phủ trong thần thoại Hy Lạp.
[8] Một đồng écu bằng ba đồng franc.
[9] Ngày quần chúng cách mạng phá ngục Bastille.
[10] 06-10-1789: Ngày nổ ra cuộc biểu tình khổng lồ của quần chúng Paris. Đoàn biểu tình tiến về Versailles. Vua Louis XVI trước đó vẫn cứ ở Versailles, sau ngày này đã phải về ở điện Tuileries, gần sự kiểm soát của Paris hơn.
[11] 20-06-1792: Ngày nổ ra cuộc biểu tình lớn của nhân dân Paris bao vây điện Tuileries, vua Louis XVI hôm đó phải đội mũ đỏ cộng hòa và hô to khẩu hiệu hoan nghênh Cách mạng.
[12] 10-08-1792: Nhân dân Paris nổi dậy chiến đấu gây áp lực với Viện Quốc ước. Kết quả trực tiếp là tổ chức công xã cách mạng ra đời, nền quân chủ sụp đổ hoàn toàn.
[13] Từ 1806 đã trở thành quảng trường Tòa Thị Chính, nơi đây hồi trước xử tử những kẻ trọng tội.
[14] Bản tuyên ngôn do quận công Brunswick, đại tướng nước Phổ, tổng chỉ huy các lực lượng chiến đấu chống Cách mạng Pháp. Bản tuyên ngôn này rất láo xược, đã làm cho quần chúng và Quốc hội lập pháp (1792) bất bình, do đó đã dẫn đến hành động quyết liệt ngày 10-08-1792.
[15] Mưu sát Louis XV, bị xử tội ngựa xé xác.
[16] Một thành phố Đức sát biên giới Pháp, nơi tập trung quý tộc lưu vong và quân đội nước ngoài can thiệp vào Cách mạng Pháp.
[17] Theo kinh thánh, Caïn là con cả của Adam và Eva. Phạm tội giết em, Chúa phạt Caïn làm cho ở trán có khắc câu hỏi: “Caïn, ngươi đã làm gì anh ngươi?” Caïn bị lương tâm đày đọa suốt đời.
III
Chuyển động tâm can
Cuộc đối thoại ngừng lại một chốc; ba nhân vật vĩ đại mỗi người theo đuổi ý nghĩ riêng của mình.
Sư tử lo ngại rắn độc. Robespierre mặt xanh mét, còn Danton thì đỏ gay. Cả hai đều rùng mình. Tròng mắt hung dữ của Marat đã dịu xuống; sự trầm tĩnh, sự trầm tĩnh kiêu kỳ trở lại trên mặt ông ta, khiến những kẻ đáng sợ cũng phải sợ.
Danton cảm thấy mình thua trận, nhưng vẫn không chịu hàng. Ông ta nói tiếp:
- Marat nêu rất cao vấn đề chuyên chính và vấn đề thống nhất. Nhưng anh ta chỉ có một mãnh lực là phá hoại.
Robespierre hé đôi môi vẫn mím chặt, tiếp:
- Tôi, tôi đồng ý với Cloots [1]. Tôi nói: không Roland [2] cũng không Marat.
- Còn tôi - Marat đáp - Tôi nói: không Danton, cũng không Robespierre.
Marat lại nhìn chăm chắm hai người và nói tiếp:
- Danton, anh cho phép tôi khuyên anh một lời. Anh đa tình lắm, anh đang lo lấy vợ kế, không nên nhúng vào chính trị nữa, nên khôn ngoan thì hơn.
Rồi, lùi một bước về phía cửa để bước ra, Marat chào một cách ghê rợn:
- Xin vĩnh biệt các vị.
Danton và Robespierre đều rùng mình. Cùng lúc ấy, từ góc phòng, một tiếng người cất lên:
- Marat, anh sai rồi!
Mọi người ngoảnh lại. Trong lúc Marat đang nổi xung, họ không nhận thấy có một người từ cửa thông cuối phòng đi vào.
- Công dân Cimourdain. Chào anh. - Marat nói.
Đúng là Cimourdain.
- Marat, tôi nói anh sai rồi - Cimourdain nhắc lại. Mặt Marat biến sắc, tái đi.
Cimourdain tiếp:
- Anh rất hữu ích, nhưng Danton và Robespierre rất cần thiết. Sao lại dọa dẫm họ? Đoàn kết, đoàn kết, các công dân ơi! Nhân dân đòi hỏi ta phải đoàn kết.
Sự nhập cuộc đó có hiệu lực như một gáo nước lạnh, như có người lạ bước vào trong một gia đình đang cãi cọ nhau làm cho bề ngoài có vẻ lắng xuống mặc dù bên trong vẫn còn sóng gió.
Cimourdain tiến đến bên bàn.
Danton và Robespierre biết ông ta. Trong khán đài dành cho công chúng ở Viện Quốc ước, họ đã thường để ý đến con người vô danh có uy tín, được dân chúng hoan nghênh. Tuy vậy, Robespierre, tính nguyên tắc, vẫn hỏi:
- Này, công dân, ông làm cách nào mà vào được đây?
- Ông ấy ở phái Tòa giám mục. - Marat đỡ lời bằng một giọng như có vẻ khúm núm.
Marat coi thường Viện Quốc ước, cầm đầu Công xã và e sợ phái Tòa giám mục.
Đấy là một quy luật.
Mirabeau cảm thấy Robespierre ngầm ngấm hoạt động, Robespierre cảm thấy Marat cựa quậy, Marat cảm thấy Hébert cựa quậy, Hébert cảm thấy Babeuf cựa quậy. Hễ những lớp đất dưới chân yên tĩnh thì nhà chính trị có thể vững bước nhưng các nhà cách mạng triệt để nhất, táo bạo nhất, cũng phải dừng lại lo âu, khi họ cảm thấy dưới chân cái chấn động mà họ đã gây ra trên đầu.
Biết phân biệt chấn động nào xuất phát từ những tham vọng với chấn động nào từ nguyên tắc, để rồi đánh bại cái này và nâng đỡ cái kia lên, đó là thiên tài và đạo đức của các nhà đại cách mạng.
Danton thấy Marat chịu khuất phục, liền nói:
- Ồ! Có thêm công dân Cimourdain ở đây không thừa đâu.
Ông bắt tay Cimourdain và nói tiếp.
- Thôi, ta hãy nói rõ tình hình với công dân Cimourdain. Ông ấy đến đúng lúc. Tôi thay mặt cho phái Montagnard, Robespierre thay mặt cho Ủy ban cứu quốc, Marat thay mặt Công xã, Cimourdain thay mặt phái Tòa giám mục.
Ông ấy sẽ giải quyết chuyện nhùng nhằng giữa chúng ta.
Cimourdain nói, nghiêm trang và giản dị:
- Vâng, việc gì nào?
- Việc Vendée - Robespierre trả lời.
- Vendée! - Cimourdain nói.
Rồi ông tiếp luôn:
- Đó là mối đe dọa lớn nhất. Nếu cách mạng thất bại thì chính vì Vendée. Một Vendée đáng sợ hơn mười nước Đức. Muốn nước Pháp còn, phải tiêu diệt Vendée.
Câu nói này làm cho Robespierre có cảm tình ngay. Tuy vậy Robespierre vẫn hỏi:
- Ông trước có làm linh mục phải không? Phong thái thầy tu không lọt qua con mắt Robespierre.
Suy mình, ông ta hiểu người.
Cimourdain đáp:
- Vâng, đúng thế.
- Cái đó có hề gì? - Danton nói - Thầy tu mà tốt thì còn hơn những người khác. Thời buổi cách mạng, thầy tu cũng biến thành công dân như chuông đúc thành xu và thành đại bác. Danjou là thầy tu, Daunou là thầy tu. Thomas Lindet là giám mục địa phận Evreux. Robespierre, ở Viện Quốc ước, anh ngồi sát bên cạnh Massieu làm giám mục địa phận Beauvais. Phó giám mục Vaugeois ở trong Ủy ban khởi nghĩa ngày 10 tháng 8. Chabot là thầy dòng, linh mục Gerle tổ chức cuộc tuyên thệ ở câu lạc bộ Jeu-de-Paume; chính linh mục Audran đã vận động tuyên bố quyền lực Quốc dân đại hội cao hơn nhà vua. Chính linh mục Goutte đã yêu cầu Quốc hội lập hiến lột cái tàn trên ngai Louis XVI; chính linh mục Grégoire đã thúc đẩy việc thủ tiêu chế độ quân chủ.
Marat cười gằn:
- Được anh hề Collot-d’Herbois ủng hộ. Cả hai đã làm xong việc: thầy tu lật đổ ngai vàng, anh kép hát quật ngã tên vua.
- Xin trở lại vấn đề Vendée - Robespierre nói.
- Việc gì thế? - Cimourdain hỏi - Vendée đã gây sự gì rồi?
Robespierre đáp:
- Thế này: Vendée đã có thủ lĩnh. Miền ấy sắp trở thành nguy hiểm.
- Thủ lĩnh đó là ai, hở công dân Robespierre?
- Đó là một tên nguyên là hầu tước De Lantenac, tự xưng là hoàng thân xứ Bretagne.
Cimourdain giật nẩy mình. Ông nói:
- Tôi biết người ấy. Tôi đã làm mục sư ở lãnh địa của hắn.
Ông ta trầm ngâm một lát, rồi tiếp:
- Đó là một tay sành gái trước khi là một tướng lĩnh.
- Cũng như Biron, trước là Lauzun [3]. - Danton nói.
Cimourdain ngẫm nghĩ và nói tiếp:
- Vâng, đó là một tay đã quen ăn chơi. Tay này phải biết là dữ tợn.
- Kinh khủng - Robespierre nói - Hắn đốt nhà, giết thương binh, tàn sát tù binh, bắn chết phụ nữ.
- Cả phụ nữ?
- Vâng. Hắn đã đem bắn nhiều phụ nữ trong đó có một bà mẹ có ba đứa con. Người ta không rõ ba đứa trẻ về sau ra sao. Ngoài ra đó còn là một tên có tài thao lược.
- Đúng thế - Cimourdain trả lời - Hắn đã từng tham gia chiến tranh chống Phổ ở Hanovre và binh sĩ đã từng nói: Bề ngoài là Richelieu, bên trong là Lantenac. Chính Lantenac đã là kẻ thống lĩnh quân đội thật sự. Ông cứ hỏi bạn đồng nghiệp của ông là Dussaulx thì rõ.
Robespierre suy nghĩ một lát rồi hai người lại tiếp tục câu chuyện.
- Ấy đấy, công dân Cimourdain, người ấy hiện ở Vendée.
- Từ bao giờ?
- Đã ba tuần nay.
- Phải truy nã tên ấy.
- Làm rồi.
- Phải treo giải thưởng lấy đầu nó.
- Làm rồi.
- Phải thưởng nhiều tiền cho ai bắt được nó.
- Làm rồi.
- Không thưởng bằng tín phiếu.
- Làm rồi.
- Bằng vàng.
- Làm rồi.
- Và phải đưa lên máy chém.
- Sẽ làm.
- Ai làm?
- Ông làm.
- Tôi à?
- Vâng, ông sẽ là đặc phái viên của Ủy ban cứu quốc với toàn quyền hành động.
- Tôi xin nhận. - Cimourdain nói.
Robespierre rất linh hoạt trong việc lựa chọn người, đó là đức tính của nhà chính trị. Ông lấy trong tập hồ sơ để trước mặt một tờ giấy trắng trên có in sẵn tiêu đề: Cộng hòa Pháp thống nhất và không thể chia cắt. Ủy ban cứu quốc.
Cimourdain tiếp tục:
- Vâng, tôi xin nhận. Khủng bố chống khủng bố. Lantenac hung bạo, tôi sẽ hung bạo. Phải sống chết với hắn. Tôi sẽ giải cứu nền cộng hòa, nếu ý Chúa là như vậy.
Ông ta ngừng lại, rồi tiếp:
- Tôi là thầy tu; cái đó chẳng hề gì, tôi tin ở Chúa.
- Chúa đã già cỗi rồi. - Danton nói.
- Tôi tin ở Chúa. - Cimourdain thản nhiên nói.
Robespierre nét mặt hung dữ, gật đầu đồng ý.
Cimourdain lại hỏi:
- Tôi sẽ được đặc phái đến bên cạnh ai?
Robespierre trả lời:
- Bên cạnh viên chỉ huy đoàn quân chinh phạt chống Lantenac. Có điều, tôi xin báo trước, viên chỉ huy ấy là quý tộc đấy.
Danton nói:
- Điều đó chẳng quan hệ gì! Quý tộc? Thì đã sao? Quý tộc thì cũng như thầy tu. Khi họ tốt thì họ là hạng xuất sắc. Vấn đề quý tộc là một chuyện thành kiến; nhưng ta không nên có thành kiến đó nữa, dù là phản đối hay ủng hộ cũng vậy. Robespierre nên nhớ là Florelle De Saint-Just chẳng phải là quý tộc đó sao? Cloots cũng là tử tước. Bạn thân chúng ta là Charles Hesse không bỏ một buổi họp nào của câu lạc bộ Cordelier là một hoàng thân và là em lãnh chúa xứ Hesse-Rothenbourg. Montaut, bạn thân của Marat, là hầu tước. Trong Tòa án cách mạng có một quan tòa là thầy tu Vilate, và một quan tòa là Leroy quý tộc, tức là hầu tước De Montflabert. Hai người này rất bảo đảm.
- Và ông quên - Robespierre thêm - ông trưởng đoàn hội thẩm Tòa án cách mạng...
- Antonelle?
- Là hầu tước Antonelle. - Robespierre tiếp.
Danton nói tiếp vào:
- Chính một nhà quý tộc là Dampierre vừa hy sinh vì nền cộng hòa trong khi giao chiến ở Condé, và chính một nhà quý tộc là Beaurepaire đã tự sát chứ không chịu mở cửa thành Verdun ra hàng quân Phổ.
Marat lẩm bẩm:
- Ấy thế mà hôm Condorcet phát biểu: Anh em Gracques là quý tộc [4], thì chính Danton đã thét lên: Tất cả quý tộc đều là quân phản bội, bắt đầu từ Mirabeau và cuối cùng là anh.
Tiếng nói nghiêm trang của Cimourdain cất lên:
- Công dân Danton, công dân Robespierre, các ông có thể có lý do để tin cậy; nhưng nhân dân thì cảnh giác, và cảnh giác như vậy không phải là thừa. Khi chính một tu sĩ được ủy nhiệm theo dõi một nhà quý tộc thì trách nhiệm nặng gấp đôi và tu sĩ phải cứng rắn.
- Đúng thế. - Robespierre nói.
Cimourdain tiếp:
- Và không gì lay chuyển được.
Robespierre lại tiếp:
- Rất phải, công dân Cimourdain ạ. Ông sẽ khuyên bảo một thanh niên. Ông sẽ có uy tín đối với anh ta, vì tuổi ông gấp đôi. Cần phải lãnh đạo nhưng lại phải dìu dắt anh ta. Hình như anh ta có tài thao lược, tất cả các báo cáo đều thống nhất về anh ta như thế. Anh ta ở một đơn vị thuộc đoàn quân sông Rhin được điều đến Vendée. Anh ta từ biên giới tới, ở đó anh ta đã tỏ ra rất thông minh và dũng cảm. Anh ta chỉ huy rất giỏi đoàn quân chinh phạt. Đã nửa tháng nay, anh ta thắng tên hầu tước già De Lantenac. Anh ta đã trấn áp và đuổi Lantenac ra tận biển và quật lão xuống đó. Lantenac có cái xảo quyệt của một tướng lão thành, còn anh ta có cái táo bạo của một người chỉ huy trẻ tuổi. Người chỉ huy trẻ tuổi ấy đã có những kẻ thù địch và những người ghen ghét. Phó tướng Léchelle ghen với anh ta.
Danton ngắt lời:
- Léchelle muốn làm đại tướng tổng chỉ huy! Anh ta chỉ xứng đáng với câu chơi chữ này thôi: Phải có thang để leo lên xe [5]. Trong khi đó, Charette đánh thắng anh ta.
Robespierre tiếp:
- Ngoài anh ta ra, anh ta không muốn cho ai đánh bại Lantenac cả. Cái tai hại của cuộc chiến đấu ở Vendée là ở những vụ tranh chấp như thế. Binh sĩ của ta anh hùng, nhưng bị chỉ huy tồi. Một đại úy kỵ binh là Chérin tiến vào thành Saumur với một lính kèn thổi bài Mọi việc sẽ tốt đẹp; anh ta chiếm được thành; anh ta có thể thừa thắng tiến lên chiếm cả thành Cholet, nhưng không được lệnh nên phải dừng lại. Phải chấn chỉnh hệ thống chỉ huy ở Vendée. Các đơn vị ấy rải rác, lực lượng phân tán; một đội quân tản mác là một đội quân tê liệt; đáng lẽ phải là một khối, người ta lại đem biến thành cát bụi. Ở đồn Paramé chỉ còn lều vải. Giữa hai cứ điểm Tréguier và Dinan, hàng trăm đồn nhỏ vô ích ấy có thể tập trung lại thành một sư đoàn để bao quát khắp bờ biển. Được Parein yểm hộ, tướng Léchelle đã rút hết quân ở bờ biển phía bắc, lấy cớ là để bảo vệ bờ biển phía nam, và do đó đã mở cửa nước Pháp cho quân Anh vào. Một nửa triệu dân quê nổi lên đồng thời với cuộc đổ bộ của quân Anh, đó là kế hoạch của Lantenac. Người chỉ huy trẻ tuổi của đoàn quân chinh phạt đã thúc kiếm vào hông tên Lantenac, dồn lão và đánh bại lão, tuy không có lệnh của Léchelle; mà Léchelle lại là chỉ huy của anh ta; vì vậy Léchelle đã vạch tội anh ta. Có nhiều nhận định trái ngược về người thanh niên này. Léchelle thì muốn đưa anh ta ra xử bắn. Còn ông Prieur De La Marne thì muốn cất nhắc anh ta lên làm phó tướng.
Cimourdain nói:
- Người thanh niên ấy xem chừng có nhiều đức tính lớn.
- Nhưng anh ta có một tật xấu.
Câu cắt ngang này là của Marat.
- Tật gì? - Cimourdain nói.
- Khoan hồng. - Marat nói.
Rồi Marat tiếp:
- Anh ta ra trận thì rất kiên quyết, nhưng sau đó lại nhu nhược. Anh ta rộng lượng, hay tha thứ, ban ơn, che chở cho cô mụ, các bà phước, cứu vớt vợ và con gái bọn quý tộc, thả tù nhân, phóng thích thầy tu.
- Lỗi nặng đây. - Cimourdain lẩm bẩm.
- Tội ác đấy. - Marat nói.
- Đôi khi thôi. - Danton nói.
- Thường là thế. - Robespierre nói.
- Hầu như luôn luôn là thế. - Marat tiếp.
- Đối với kẻ thù của Tổ quốc mà hành động như vậy thì luôn luôn là tội ác - Cimourdain nói.
Marat quay lại phía Cimourdain:
- Nếu một ông tướng cộng hòa thả một tên tướng bảo hoàng thì ông xử trí thế nào?
- Tôi theo ý kiến của Léchelle, tôi cho bắn.
- Hoặc chém đầu. - Marat nói.
- Tùy đó. - Cimourdain nói.
Danton cười:
- Tôi thì cách nào cũng được.
- Anh thì chắc chắn sẽ được một trong hai cách đó. - Marat lẩm bẩm.
Nói xong Marat thôi nhìn Danton, quay lại Cimourdain:
- Công dân Cimourdain, vậy nếu một vị tướng cộng hòa mà sa ngã thì anh chặt đầu.
- Trong hai mươi bốn tiếng đồng hồ.
- Thế thì - Marat lại tiếp - tôi đồng ý với Robespierre nên cử công dân Cimourdain làm ủy viên đại diện Ủy ban cứu quốc bên cạnh viên chỉ huy đoàn quân chinh phạt vùng bờ biển. Viên chỉ huy tên là gì nhỉ?
Robespierre trả lời:
- Đó là một người nguyên là quý tộc.
Rồi ông ta lục hồ sơ.
- Cứ giao quý tộc cho thầy tu giữ - Danton bảo - Tôi không tin thầy tu khi chỉ có một mình họ; tôi không tin quý tộc khi chỉ có một mình họ. Hai bên cùng ở với nhau thì tôi không sợ; bên này theo dõi bên kia, và thế là ổn.
Cimourdain, lúc bực mình thường cau mày, lúc này lại nhíu mày mạnh hơn; nhưng rồi cũng thấy câu nhận xét căn bản là đúng, nên ông ta không quay lại phía Danton và cất giọng nghiêm khắc:
- Viên tướng cộng hòa giao cho tôi giám sát mà sa ngã thì tử hình.
Robespierre mắt nhìn hồ sơ, nói:
- Có tên đây rồi. Công dân Cimourdain, viên chỉ huy mà ông được toàn quyền ủy thác là một tử tước lên là Gauvain.
Cimourdain tái mặt.
- Gauvain! - Ông ta thốt lên.
Marat đã thấy mặt Cimourdain tái đi.
- Tử tước Gauvain! - Cimourdain nhắc lại.
- Vâng - Robespierre nói.
- Thì sao? - Marat vừa hỏi vừa chăm chú nhìn Cimourdain.
Một lát sau, Marat tiếp:
- Công dân Cimourdain, theo những điều kiện mà chính anh đã nêu ra, anh có nhận nhiệm vụ ủy viên đại diện bên cạnh viên chỉ huy Gauvain không? Được chứ?
- Được! - Cimourdain trả lời.
Ông ta mỗi lúc một xanh nhợt thêm. Robespierre cầm chiếc bút đặt ở bên cạnh, viết chậm rãi và nắn nót bốn hàng chữ trên tờ giấy có in sẵn tiêu đề Ủy ban cứu quốc và ký tên rồi chuyển cả giấy bút cho Danton; Danton ký tiếp; sau cùng là Marat, từ nãy vẫn không rời mắt khỏi nét mặt tái nhợt của Cimourdain.
Robespierre cầm lại giấy, ghi ngày, rồi trao cho Cimourdain. Ông này đọc:
CỘNG HÒA NĂM THỨ II
Nay trao toàn quyền cho công dân Cimourdain, ủy viên đại diện của Ủy ban Cứu quốc bên cạnh công dân Gauvain, chỉ huy đội quân chinh phạt thuộc binh đoàn duyên hải.
Robespierre - Danton - Marat
Và dưới các chữ ký:
Ngày 28 tháng 6 năm 1793
Cuốn lịch cách mạng, cũng gọi là lịch phổ thông, hồi bấy giờ chưa chính thức dùng, mãi đến ngày 5 tháng 10 năm 1793 mới được Viện Quốc ước thông qua theo đề nghị của Romme [6].
Trong lúc Cimourdain đọc, Marat vẫn nhìn ông ta. Marat nói nhỏ như nói với mình:
- Phải đem xác định cái đó bằng một sắc luật của Viện Quốc ước hoặc một nghị định đặc biệt của Ủy ban cứu quốc. Cần phải bổ sung đấy.
- Công dân Cimourdain, anh ở đâu? - Robespierre hỏi.
- Tòa án thương mại.
- Kìa, tôi cũng ở đấy, anh là láng giềng của tôi - Danton nói.
Robespierre tiếp:
- Thì giờ gấp rút. Ngày mai anh sẽ nhận được lệnh ủy nhiệm theo đúng thể thức có chữ ký của tất cả các thành viên Ủy ban cứu quốc. Giấy này xác định lệnh ủy nhiệm, lệnh ấy sẽ đặc biệt giới thiệu anh với các vị đại biểu đang công cán ở dưới ấy như Philippeaux, Prieur De La Marne, Lecointre, Alquier và những người khác. Chúng tôi biết anh như thế nào rồi. Quyền lực của anh là vô hạn. Anh có thể đề bạt Gauvain làm đại tướng hoặc đưa anh ta lên máy chém. Anh sẽ nhận ủy nhiệm thư ngày mai, đúng ba giờ. Bao giờ thì anh đi?
- Đúng bốn giờ. -