- 63 - HIỆN TƯỢNG ANDREI MAKINE [Sinh 1958]

Andreï Makine (1957)

Việc Tolstoi (Nga), Strindberg (Thụy Điển) và Oscar Wilde (Ailen) viết tác phẩm của mình bằng tiếng Pháp là bằng chứng khá rõ là các tác giả nước ngoài này đã từ lâu bị thứ ngôn ngữ phong phú và được mến chuộng này hấp dẫn. Hai kịch tác gia lớn nhất của thế kỷ XX viết bằng tiếng Pháp là Samuel Beckett, (người Ailen) và Eugene Ionesco (người Rumani). Còn người tiếp nối André Gide làm nhà viết nhật ký văn học Pháp là Julien Green, một người Mỹ 97 tuổi.

Tuy thời thế có thay đổi, tiếng Pháp bị tiếng Anh lấn sâu, song việc một số lượng lớn những nhà viết tiểu thuyết nước ngoài vẫn thích tiếng Pháp là một điều có ý nghĩa.

Điều làm cho công chúng chú ý là các nhà văn này bắt đầu nhận được giải thưởng văn chương Pháp. Có nhiều cách giải thích hiện tượng này, nhưng lời giải thích đáng tin cậy nhất là: Các nhà viết tiểu thuyết nước ngoài nổi tiếng ở đây vì họ biết kể chuyện, ngược với các người Pháp cùng thời.

“Tôi nghĩ người Pháp thích chúng tôi vì chúng tôi kể những chuyện vượt ra ngoài những vấn đề cá nhân”, Ben Jelloun, 53 tuổi, một nhà viết tiểu thuyết người Marốc, nhận xét. Ông đã chuyển sang Pháp năm 1971. “Chúng tôi tới từ các nước có sức sáng tạo hư cấu, có chất thơ cuồng nhiệt, trí tưởng tượng hoang dã - và công chúng có nhu cầu về thứ đó. Chúng tôi mời tiếng Pháp sống với cảm xúc mãnh liệt của chúng tôi”.

Hơn nữa, nếu thành công của các nhà văn nước ngoài phản ánh tình trạng thiếu cảm hứng của tiểu thuyết Pháp ngày nay, họ lại có thể góp phần vào việc làm cho tiểu thuyết Pháp sống lại. Cũng giống như các nhà văn của khối Liên hiệp Anh như Wole Soyinka, Salman Rushdie, Micheal Ondaatje, Derek Walcott và mới đây nhất, Arundhati Roy đã thổi sức sống vào tiểu thuyết Anh, những nhà văn viết bằng tiếng Pháp từ châu Âu, Mỹ Latinh, Bắc Phi, quần đảo Antilles thuộc Pháp và Québec cũng làm như vậy đối với văn học Pháp.

Hiện tượng đáng chú ý, tuy chỉ mới bắt đầu, là một thanh niên Nga, Andrei Makine đoạt giải Goncourt năm 1995 về tiểu thuyết Le Testament Francais (Di chúc Pháp) rất được hoan nghênh ở Mỹ mùa hè vừa rồi khi được dịch sang tiếng Anh với tiêu đề Dreams of My Russian Summers (Những giấc mơ ngày hè Nga của tôi).

Ngoài cuốn sách này của Makine, một tác phẩm được trao giải thưởng Medicis là La Langue Maternelle (Tiếng mẹ đẻ) của Vassilis Alexakis, một nhà viết tiểu thuyết người Hy Lạp cũng viết bằng tiếng Pháp.

Một số nhà văn như Jorge Semprun của Tây Ban Nha, Leopold Senghor của Senegal và Henri Troyat, một người gốc Nga, từ lâu đã đứng vững trên văn đàn Pháp.

Ben Jelloun (Đêm thiêng liêng) và Amin Maalouf của Libăng (Núi Đá Tanios) được giải Goncourt năm 1988 và 1993, còn nhà văn Milan Kundera gốc Tiệp cư trú ở Paris đã viết cuốn sách mới nhất của ông Sự chậm trễ bằng tiếng Pháp.

Song cuốn tiểu thuyết tự truyện của Makine Di chúc Pháp nổi bật, không những vì nó được bán chạy nhất ở Pháp với số lượng gần 1 triệu bản mà nó còn là một khúc khải ca theo phong cách của Marcel Proust (1871 - 1922, Đi tìm thời gian đã mất). Tác phẩm được viết bởi một nhà văn đã phát hiện ra đất nước này cùng ngôn ngữ của nó thông qua ký ức đầy thơ mộng của người bà nội gốc Pháp của ông.

Mới 5 tuổi, Makine đã bắt đầu làm thơ bằng tiếng Nga và tiếng Pháp, học cách “chuyển từ thế giới này sang thế giới kia”, như ông nói trong một cuộc phỏng vấn mới đây.

“Điều đầu tiên ta phát hiện ra khi ta đi từ tiếng Nga sang tiếng Pháp là kỷ luật không thể tin được của tiếng Pháp”, ông nhớ lại, “cấu trúc hợp lý của ngôn ngữ, những châm ngôn, các cách chia động từ. Ở tiếng Pháp có 26 thì. Ở tiếng Nga, chỉ có 3 thôi - một thì quá khứ nhớ nhung, một thì hiện tại mơ hồ và một thì tương lai giả định”.

Tha thiết kiếm sống bằng ngồi bút của mình, cuối cùng chuyển sang Pháp năm 1988, Makine quyết định viết bằng tiếng Pháp. Nhưng ngại rằng không nhà xuất bản Paris nào chịu tin một người tha hương mới tới Pháp lại có thể làm được như vậy, ông giới thiệu hai cuốn sách đầu tiên của ông dịch từ tiếng Nga ra. Hai cuốn này cũng như cuốn tiểu thuyết thứ ba của ông đều không bán chạy. Khi ông hoàn thành Di chúc Pháp năm 1994, ông mất tám tháng mới tìm được nhà xuất bản.

Ở tuổi 40, cao, râu quai nón, Makine đã được đón nhận là một tác giả Pháp nhưng ông vẫn chưa hòa nhập với truyền thống Pháp về cách biểu hiện có ý vị.

Ông nói: “Sự tiếp cận của người Pháp sành văn chương đối với ngôn ngữ làm tôi sợ”.

“Chín mươi phần trăm các nhà tiểu thuyết Pháp thất bại vì họ lạc trong các câu văn đẹp. Người Pháp biết cách xây dựng và sử dụng câu văn, nhưng đó không phải là văn học”.

Các nhà văn nước ngoài hưởng lợi thế tiếp cận ngôn ngữ Pháp qua những truyền thống ngôn ngữ và văn hóa khác nhau. Giống như Makine, họ có thể hưởng thụ sự chặt chẽ khi viết bằng tiếng Pháp, song họ cảm thấy tự do hơn để ứng biến, để phát minh, ngay cả để thử thách ngôn ngữ hơn với người Pháp chính cống.

“Những nhà văn Ai Cập viết tiếng Pháp đã mang theo di sản kể chuyện của Nghìn lẻ một đêm và những thứ đại loại như vậy”, Boudjedra, 56 tuổi, phát biểu trong một cuộc viếng thăm mới đây ở Paris. “Tiếng Pháp được áp đặt cho chúng tôi bởi chủ nghĩa thực dân, nhưng tiếng Ả Rập là một ngôn ngữ phong phú. Vì vậy chúng tôi có thể mang lại một cách nhìn khác về thế giới, và cả một cách viết khác”.

NGUYỄN ĐIỀN