Phần thứ nhì - TẠI SAO KHÔNG LUYỆN KÍ TÍNH?

Nhờ kí tính mà chúng ta được như ngày nay và có tất cả những cái chúng ta có ngày nay. Nó tạo ra ý tưởng và ý niệm; nó ghi lại mỗi cảm giác, mỗi tư tưởng, mỗi tri thức. Nó hợp nhất vô số hiện tượng của ý thức thành một toàn thể.

Giáo sư Ewald Hering

Gần về già thì kí tính tan rã một cách đều đều lạ lùng: mới đầu ta quên tên người, tên đất, rồi quên tên những vật cụ thể rồi sau cùng quên tên những ý trừu tượng.

M.Munsterberg

Tại sao ta quên?

Có nhiều sách viết về kí tính và cách luyện kí tính, tôi đã được đọc kỹ một phần lớn, từ cuốn của con người kỳ quặc Beniowski tới cuốn của Pliny Miles, và từ cuốn của Pick tới cuốn của những nhà chuyên môn có thể dạy cho chúng ta tất cả những điều họ hiểu biết nội trong một buổi tốt.

Khi họ trình bày những lý lẽ cùng những sáng kiến của họ, thì họ đều có vẻ độc sáng, tân kì; nhưng về cách phô diễn thì họ lầm hết.

Câu hỏi đầu tiên của họ là: “Làm sao chúng ta có thể nhớ được những chuyện cũ?” Đáng lý họ phải hỏi như vầy mới đúng: “Tại sao chúng ta lại quên?” Giá làm cho ông Pliny Miles sống lại được mà buộc ông ta trả lời câu đó thì thú quá. Chắc ông ta sẽ đáp rằng chúng ta sở dĩ quên là vì không áp dụng phương pháp của ông! Xét về một phương diện thì thuật giúp trí nhớ nào cũng là bậy hết, mặc dầu nó có ích lợi trong một cơ hội, một thời gian ngắn. Thuật đó là thuật phân loại, sắp đặt các kiến thức của ta cách nào cho toàn thể của nó dễ nhớ hơn.

Nhưng như vậy đâu phải là luyện kí tính.

Chỉ là một lối sắp đặt lại các sự kiện, có liên quan gì với kí tính, cái cơ năng mà chúng ta đã định nghĩa ở phần trên đầu?

Cho nên, giáo sư James, đã có lý khi ông bảo rằng không có cách nào luyện kí tính được, mà chỉ có những phương pháp hoàn hảo ít nhiều để sắp đặt các sự kiện cho dễ nhớ, và những phương pháp đó đều có thể dùng được. Nhưng nếu ông bảo rằng con người bẩm sinh kí tính ra sao thì suốt đời sẽ như vậy, thì tôi không đồng ý với ông; vì kinh nghiệm cho tôi thấy rằng có những người kí tính vốn tốt mà rồi giảm đi, lại có những người kí tính vốn tầm thường mà mỗi ngày một khá lên.

Không khi nào chúng ta quên hẳn cả

Vậy bạn là người muốn luyện tinh thần thì đừng nên hỏi: “Tôi có thể cải thiện kí tính của tôi được không?” mà nên hỏi: “Tại sao tôi quên?” Sự thực, chúng ta không bao giờ quên hẳn một cái gì hết. Bạn không tin tôi ư? Vậy là bạn lầm rồi.

Này nhé, chúng ta thử xét khoa thôi miên. Người ta thôi miên cho một người nào đó ngủ đi và bảo người này nghĩ tới những biến cố nào đó, để trong trạng thái mê man, nhớ lại những chuyện cũ, những chuyện mà lúc tỉnh không sao gợi lại trong trí óc được. Người thôi miên hỏi và người bị thôi miên đáp cho biết ngay những điều mà người thôi miên muốn biết. Khi tỉnh lại, người bị thôi miên hoàn toàn không biết mình đã nói gì trong lúc mê man.

Trước khi bị thôi miên, lúc còn tỉnh táo, rán hết sức nhớ lại chuyện cũ mà không được. Nhờ khoa thôi miên mà dùng được phần tiềm thức trong con người, “lôi” được những chuyện cũ trong phần tiềm thức đó ra.

Vậy thì chúng ta đâu có hoàn toàn quên hẳn. Chúng ta chỉ quên trong một thời gian nào đó thôi. Có thể chúng ta rán trong mấy tuần nhớ lại một tên mà không được; rồi bỗng có ai nhắc tới tên đó và tức thì chúng ta nhận ngay ra được. Vậy thì cái tên đó trước sau vẫn còn ở trong ký ức ta đây.

Ta bảo như vậy là quên. Phải nhưng chỉ quên cho tới cái khi có một sự liên tưởng thích hợp[1] hoặc có ai gợi cho ta được manh mối.

Vậy khi xét về kí tính, mới đầu ta nên xét cái khía cạnh “quên” thì có lợi hơn; vì làm cho trí óc không quên còn quan trọng hơn là luyện cho nó dễ nhớ lại được. Mới xét qua thì tưởng “không quên” với “dễ nhớ” chỉ là một; sự thực thì khác hẳn.

Xét chung thì quén được là một điều may cho ta.

Nếu ta phải nhớ mỗi quân bài mà ta đánh, hoặc mỗi món ăn trong mọi bữa hằng ngày, hoặc nhớ từng tiếng một trong một cuộc đàm thoại thì là một gánh nặng biết bao cho trí óc của ta.

Cho nên trí óc của ta có phương pháp của nó là chỉ nhớ cái gì có giá trị trong hoàn cảnh đời sống, còn những cái khác thì cho nó chìm trong cõi u minh.

Một số người thường phàn nàn: “Sao không tập cho chúng tôi quên?”

Khi những hồi ký đau khổ làm day dứt lòng ta hoài, thì ta muốn dùng phương pháp quên đó. Nhưng ở đây chúng ta xét về phương diện trí tuệ chứ không xét tới tâm tư, nên chúng ta không bàn đến sự tội lỗi cùng sự đau khổ. Và đứng về phương diện đó thì “kí tính là cõi Thiên Đường duy nhất mà chúng ta không bị đuổi ra khỏi”[2].

Kí tính chính là căn bản của sự thông tuệ

- Ai cũng nhận thấy địa vị quan trọng của kí tính trong đời sống tinh thần.

Kí tính là nền móng.

Không có nó, không thể có một đời sống thông minh được.

Biết bao lần chúng ta nghe thấy người ta nói: “Hắn đã hoàn toàn mất kí tính[3] và hắn đã biến mất”. Có thể nói rằng người đó đã biến đâu mất nhưng như vậy không có nghĩa là người đó đã mất kí tính. Người đó đã quên tên, quên địa chỉ của mình, quên công việc, quên gia đình của mình; đừng hỏi người đó mà uổng công nếu bạn không “chạm vào cái điểm” làm cho kí tính người đó hồi sinh lại được.

Người đó biết rằng mình có tên, có địa chỉ, có nghề nghiệp, bạn bè, có gia đình ở một nơi nào đó, nhưng không thể “nối” những chi tiết đó lại với nhau được.

Có người còn quên nặng hơn nữa. John Smith đi chơi ở Picadilly, biết tên mình là Smith, nhưng chưa tới Strand thì bị xúc động, xây xẩm rồi tự xưng là Thomas Henderson, hoặc sắp thành Thomas Henderson.

Chúng ta mất kí tính hay mất cá tính?

Việc đó xảy ra như vầy. Thomas Henderson, cá tính mới, dùng những kinh nghiệm của John Smith, cá tính đã bị quên, vì khi đã hoàn toàn mất kí tính thì đời sống tinh thần không thể còn được nữa.

Xin bạn thử tưởng tượng một bệnh nhân không thể nhớ được một kinh nghiệm mới của hôm trước nữa. Chẳng hạn ngày thứ ba bảo họ món ăn này món ăn nọ phải ăn bằng nĩa và dao, hôm sau, thứ tư, người đó không còn nhận được cái nào là dao, cái nào là nĩa, cơ hồ như chưa bao giờ trông thấy hai thứ đó. Mà ngày nào cũng quên một cách kì cục như vậy.

Nhưng rất hiếm có trường hợp người ta hoàn toàn mất kí tính một cách bi thãm tới mức đó. Ngay những người điên cũng còn giữ được một chút lí trí đủ để làm được những việc lặt vặt, những bổn phận trách nhiệm hằng ngày. Người nào chiếm địa vị của người khác thì cũng như tên ăn cắp lấy trộm chiếc xe hơi của người ta.

Khi tên ăn trộm nhấn chân đạp ga, thì máy vẫn rồ chạy, thì không vì lẽ tên đó không phải là chủ xe mà xe không chạy.

Khi cá tính của một người, vì một lẽ gì đó, bị tạm thời mất đi thì cá tính mới nắm lấy cơ hội mà chiếm lấy liền. Cơ hồ như mỗi người đều có vài ba cá tính và mỗi cá tính đều muốn sử dụng cơ thể, tâm hồn ta như tên ăn trộm muốn sử dụng bộ máy của chiếc xe hơi.

Giáo sư James kể chuyện một người tên là Ansel Bourne rời một châu thành, đi làm ăn một nơi khác và mang một cái tên khác mà chú ta dĩ nhiên tin là tên thật của mình. Nhưng chú ta còn nhớ được rằng làm việc là để kiếm tiền; rằng phải đóng thuế cho chính phủ; rằng thức ăn là để ăn, lại nhớ cả hai mươi sáu chữ cái nữa. Vậy kí tính không hoàn toàn mất hẳn. Thường khi nó vẫn còn được tạm đủ cho một cá tính khác dùng nó vào những mục đích của chính cá tính mới này.

Như vậy tôi không muốn bảo rằng trong con người chúng ta bao giờ cũng có cá tính này, cá tính nọ. Tôi chỉ muốn nói rằng trí tuệ ta không khi nào thiếu sự điều khiển, nếu sức điều khiển thứ nhất biến đi thì sẽ có sức điều khiển khác thay chỗ liền. Không còn là John Smith nữa thì sẽ là Thomas Henderson. Không khi nào người ta lại hoàn toàn không có cá tính, lại “chẳng là ai” cả, vì kí tính vẫn còn đó, thói quen mạnh quá, dễ gì mà mất hết được?

Bây giờ chúng ta trở về câu hỏi đầu tiên của ta: Tại sao chúng ta quên?

Đừng chê bai kí tính của ta

1. Chúng ta quên vì tự nhủ hoài mình rằng kí tính của ta dở quá.

Nếu bạn cứ luôn luôn phàn nàn rằng kí tính của mình rất kém thì làm sao bạn có thể hy vọng nhớ được nữa. Kí tính có thói dễ “phật ý” lắm đấy, nó không chịu ai chê bai nó đâu; nếu bạn cứ một mực phỉ báng nó thì nó sẽ co rút lại, không chịu làm việc đàng hoàng nữa đâu.

Người nào hay hoài nghi sẽ bảo: Nhưng tôi biết kí tính của tôi mà, nó dở tệ. Tôi đã chịu khổ vì nó rồi. Thôi, ông đừng tìm cách gạt tôi nữa!”

Nào tôi có muốn gạt ai đâu. Điều tôi mới nói đó là một chân lí hiển nhiên quá không phải bàn cãi nữa.

Nếu ngày nào bạn cũng bảo: “Kí ức của tôi tệ hại” thì chắc chắn là nó sẽ hóa ra tệ hại. Như vậy là bạn giết lần giết mòn nó.

Bạn nên bảo: “kí tính của tôi tốt”, và như vậy bạn bắt đầu tin ở nó. Nó sẽ đáp lại lòng tin của bạn, kiên nhẫn làm việc cho bạn; và dù nó có kém cỏi thì nó cũng gắng lên, thắng được sự kém cỏi, mỗi ngày mỗi cải tiến, chỉ vì bạn tin ở nó.

“Tôi quyết tâm nhớ”

2. Chúng ta quên nhiều điều chúng ta học vì chúng ta không MUỐN nhớ nó.

Chân lí này cũng do chân lí tôi mới kể trên. Cứ lặp lại rằng: “Kí tính của tôi tồi” thì nó sẽ hóa ra tồi; cứ bảo rằng: “Tôi sợ quên mất”, thì rồi ta sẽ quên mất. Đừng bao giờ nói xấu cho kí tính của mình, nhưng lại không chịu xác nhận rằng “tôi quyết tâm nhớ” thì cũng là chưa tận dụng kí tính của mình.

Neumann, một người có uy tín về vấn đề kí tính bảo: “Nếu chúng ta quyết tâm ghi vào óc ta điều gì ta nhận xét được để sau này có thể tìm lại được thì chúng ta sẽ mau nhớ hơn, sự thực như vậy”. Nhiều người trong chúng ta đã thường nhận thấy lời đó đúng.

Hễ ham thích thì nhớ mau, nhớ lâu

3. Chúng ta quên một phần lớn kinh nghiệm của ta vì chúng ta không ham thích kinh nghiệm đó mấy.

Điểm này phải là điểm căn bản trong mọi phương pháp cải thiện kí tính.

Ham thích nghĩa là chú ý vào.

Chú ý nghĩa là thật biết. Thật biết thì dễ nhớ.

Cho nên một người ham mẻ chơi cờ có thể kể lại cho bạn nghe tất cả các giải ông ta giật được, chỉ rõ mỗi ván ông ta lầm lẫn chỗ nào và nước cờ nào là nước cờ quyết định. Kí tính của ông ta thật là phi thường - về môn đánh cờ!

Nhưng về cái việc đem bỏ thư vào thùng thư, về số tiền tiêu pha trong tháng trước, về cân thịt phải mua về cho bữa ăn tối thì kí tính của ông ta thật tệ hại.

Lý do? Bạn biết rồi mà: ông ta không quan tâm tới những cái đó.

Nhưng thế nào là ham thích? Trước hết nó là cái tình cảm gắn liền với, bao vây lấy mục đích chính của bạn - cái mục đích nó làm cho đời bạn hóa ra có giá trị - cái mà bạn thích nhất trong đời.

Bạn nhận thấy rằng kí tính của bạn rất tốt khi có cái gì liên quan tới mục đích đó. Vì ham thích cho nên dễ nhớ, như trường hợp người chơi cờ kể trên.

Nhưng người ta cũng có thể ham thích mà dễ nhớ trong những phạm vi rất là thứ yếu, như trò chơi chẳng hạn.

Tôi biết một người đứng tuổi chơi gôn (golf), đọc xong một tiểu thuyết hay rồi chẳng còn nhớ chút gì cả, không biết trong truyện nói gì nữa.

Nhưng chính người đó ở trong ủy ban của Hội chơi gôn. Ông ta thuộc làu làu điều lệ chơi gôn và ai cũng khen ông là nhà trọng tài kiểu mẫu.

Trái gôn mà rớt sát một con bò cái đương nằm, con vật nhỏm dậy, đụng vào nó làm cho nó lăn đi chăng? Ông ta nhớ ngay và nhớ rất đúng điều lệ trong trường hợp đó ra sao, và nhớ tất cả những điều lệ trong các trường hợp tương tự; ông ta có thể kể ra vanh vách các nhà có quyền uy về môn gôn có những ý kiến nào về mỗi trường hợp; hễ cần tới là ông nhớ lại tức thì, một cách dễ dàng. Ông ta thích chơi gôn chứ không thích đọc tiểu thuyết. Lòng ham thích đó làm cho ông không những hiểu biết rất rộng về vấn đề mà còn dễ nhớ lại đúng từng chi tiết nữa.

Chúng ta muốn quên cái gì?

4. Chúng ta quên nhiều cái lắm vì thực tình chúng ta không muốn nhớ nó.

Câu đó có vẻ dễ hiểu lắm phải không bạn? Nhưng sự thực nó không hiển nhiên như bạn tưởng đâu. Tôi thí dụ rằng bạn không thể nhớ được tên một người, trong lễ Noel vừa rồi đánh bài “bridge” rất tài. Bạn suy nghĩ, rán suy nghĩ... không; vô phương nhớ được tên người đó.

Nếu tôi bảo rằng bạn không thể nhớ được tên đó vì bạn không muốn nhớ tới, thì bạn sẽ bất bình, hoài nghi, la lên: “Thì tôi vừa mới nói rằng tôi muốn nhớ lại tên người đó mà, sao ông lại bảo là tôi không muốn nhớ?”

Tôi xin đáp: “Chắc chắn là bạn cố ý muốn nhớ đấy; nhưng trong thâm tâm bạn, có một lý do gì đấy làm cho tên người đó không hiện ra khi bạn gọi nó. Là vì có cái gì đó hơi khó chịu dính liền với tên đó”.

Bạn lại suy nghĩ một chút nữa... rồi mỉm cười. “À phải, tôi không ưa cách thức ông ta, gần như ván nào cũng ăn, ba đêm liền”.

Tôi không lấy làm ngạc nhiên. Chúng ta có cái xu hướng tự nhiên muốn quên tất cả những cái gì mà ta không thích.

Cho nên mỗi khi Darwin nghe hay đọc một lời chỉ trích lý thuyết của ông thì ông luôn luôn ghi lại kĩ lưỡng vì ông biết rằng những lời chỉ trích đó là những cái ông dễ quên hơn cả. Còn những lời khen làm cho ông thích thì ông dễ nhớ lại lắm.

Nhớ lại những nỗi bất công

Vậy ta gần thấy rõ được nguyên nhân của cái xu hướng quên đó. Chúng ta không muốn nhớ lại những hồi kí khó chịu; chúng ta thích cái gì vui vẻ; do đó những chi tiết dính liền với một hổi kí khó chịu cứ phai lần đi. Lại có nhiều bạn hoài nghi, không tin tôi.

Một bạn bảo: “Vậy là tôi sẽ quên tên con người thiếu tôi năm ngàn đồng từ ba năm nay, và mong rằng riết rồi tôi sẽ chán, không thèm đòi nữa ư?”

Bạn hỏi tôi như vậy là có lí lắm, rất sâu sắc nữa. Câu hỏi đó vén cho ta thấy tâm lí con người, chẳng hạn tâm lí nàỵ: hồi kí đó thật là cay độc, đã đươc bạn nuôi dưỡng nó thành một thứ căm thù. Cái đó có tốt không?

Nhưng gặp một cái gì hơi khó chịu, ta có xu hướng quên những chi tiết dính liền với nó đi, thì trái lại, khi gặp một chuyện rất đỗi bực mình, làm cho ta thật phần nộ, kí tính của ta mạnh lên thường bắt ta nhớ lại hoài.

Vài lời bác lại

Bạn vẫn chưa tin ư? Nào, chúng ta cùng xét vài lời bác lại xem nào.

Đây là một lời:

“Một sinh viên xin một chỗ làm và phải thi môn toán. Cậu ta phải học thuộc lòng nhiều công thức và mặc dầu muốn nhớ lắm mà chỉ nhớ được trong khi học thôi, gấp sách lại là quên liền.”

Lời bác lại đó không nhất định có giá trị, vì sự dùng công thức là cách tốt nhất để nhớ nó. Lại thêm, sinh viên đó có giỏi toán không, có khiếu về toán không? Nếu không thì phần tiềm thức của cậu ta rán gạt ra những công thức đó, vì không thích cái đó, vì thấy nó khó khăn quá. Có sự chiến đấu giữa ý thức và tiềm thức. Cả hai đều chống môn toán, nhưng phần ý thức rán thắng lòng ghét toán mà cố tìm hiểu môn toán. Phần ý thức rán nhớ, còn phần tiềm thức lại rán quên.

Bây giờ ta thí dụ một sinh viên có khiếu về toán, mau hiểu lối lý luận toán học và do đó thích giải các bài toán. Trong trường hợp này tiềm thức và ý thức hòa hợp nhau, không có xung đột, và sinh viên có thể nhớ được hết các công thức cần nhớ. Không có một bộ phận nào trong tinh thần của sinh viên đó mà muốn quên. Có sự hòa hợp giữa các khả năng tinh thần. Sự hòa điệu đó tức là lòng yêu thích. Người ta chẳng bảo bạn rằng muốn thành công thì phải yêu công việc của mình đấy ư? Khi tiềm thức và ý thức hợp nhất với nhau thành lòng yêu thích thì làm bất kỳ việc gì, hai cái đó cũng có được nhiều hiệu năng nhất.

Yêu thích là cơ sở cho sự cải thiện kí tính - yêu thích công việc có nghĩa là thực tâm thích nó.

Tại sao chúng ta quên gửi thư?

Một người nữa bác lại và bảo:

“Hãy xét những việc thường ngày nhất đã. Như trường hợp của tôi chẳng hạn. Tôi muốn đem bỏ hai bức thư vào thùng thư, mà tôi quên mất. Vậy ông cho là tôi muốn hay không muốn bỏ thư?”

Giọng y như là gởi tối hậu thư vậy. Tôi xin đáp:

“Bạn quả là muốn gởi hai bức thư đó - muốn trong ý thức của bạn. Nhưng rồi bạn lại quên bỏ, do đó tôi kết luận rằng có cái gì trong một bức thư - trong cả hai bức cũng chưa biết chừng - đã làm cho bạn thốt lên câu này khi dán bao thư lại: “Thế là xong một cái nợ. Viết thư cho bọn đó thật mệt quá”.

Tôi cũng nhận rằng còn một lối giải nữa. Đôi khi người ta quên bỏ thư vì có một việc kích thích xảy ra từ lúc viết thư xong cho tới cái lúc phải đi bỏ thư.

Nếu bạn đã đút thư vào trong túi rồi, đi lại bưu điện và có một tai nạn xe hơi xảy ra trên đường thì bạn có thể quên cái việc bỏ thư được lắm. Một xúc động mạnh, do cảnh tai nạn xe hơi gây ra; người bị nạn đau đớn, rên la, phải chở đi nhà thương..., xúc động đó làm cho trí óc ta không nhớ tới công việc của mình nữa.

Điều đó có thể giảng được tại hay quên của bạn. Một biến cố gây xúc động giảng được nhiều trường hợp quên lắm.

Ta đừng nên hiểu lầm mấy tiếng “muốn quên”. Muốn quên cái gì không có nghĩa là rất có ác cảm với nó - chỉ là ghét, tởm, muốn quay đi, không muốn nhìn thấy nó, không muốn biết gì thêm nữa. Đôi khi chỉ có nghĩa là không thích, thế thôi.

Như một số bài học ở trường mà ta không thích chút nào cả. Những bài đó chính là những bài ta “muốn quên”. Học bài đó, làm bài đó xong rồi, ta thở ra khoan khoái.

Phải biết cho kĩ thì mới dễ nhớ

5. Chúng ta quên nhiều cái vì chúng ta không bao giờ biết kĩ nó; ấn tượng của ta không đủ sâu sắc.

Những sinh viên mà thi rớt có thể đổ tại kí tính của mình kém; nhưng giá họ nhận tại họ thiếu siêng năng thì có phần đúng hơn. Khi nghiên cứu sự tập trung, tôi sẽ xét một khía cạnh của vấn đề đó; bây giờ tôi hãy xét một điểm khác đã.

Sự thực là chúng ta khó quên được những cái gì mình đã thật hiểu kĩ. Hiểu một sự kiện, một đầu đề, một ý, một mệnh đề, có nghĩa là không những biết rõ nó ra sao mà còn biết rõ nó liên quan với những tri thức khác ra sao nữa.

Tôi thí dụ rằng bạn đọc một cuốn sách nói về ma và các buổi cầu cơ. Bạn gặp thấy tiếng “ectoplasme” để trỏ cái gì trăng trắng mà người ta bảo là toát từ thân thể con đồng ra trong khi xuất thần. Ít bữa sau, bạn kể lại cho một người bạn, muốn dùng tiếng đó mà nhớ không ra; như vậy đâu phải tại kí tính của bạn dở, mà tại bạn không chịu tốn công hiểu cho thật kĩ tiếng đó. Bạn thích đoạn tả buổi cầu cơ đó, nên chỉ đọc phớt qua tiếng ectoplasme. Nếu bạn chú ý tới tiếng này, tra tự điển, tìm hiểu ý nghĩa của nó (nó gồm tiếng Hi Lạp ektos là ở ngoài, và tiếng plasma[4] là thành hình) thì bạn sẽ dễ dàng nhớ được. Khi chúng ta hiểu thật kĩ một cái gì thì rất ít khi ta quên lắm.

Các kí tính của ta có thể giúp đỡ lẫn nhau

6. Chúng ta quên vì không chịu nhờ những kí tính khác giúp đỡ, bổ sung cái kí tính hơi kém của ta. Trí óc có nhiều kí tính cho nên nói kí tính không thôi thì không đúng. Phải nói kí tính gì; có kí tính về thị giác, thính giác, khứu giác, vị giác, có kí tính về sử (nghĩa là nhớ các biến cố), có kí tính luận lý (nghĩa là nhớ cách lý luận) vân vân...

Nếu hình thức một kí tính nào đó mà kém thì có thể dùng một hình thức khác bù vào. Người ta bảo Nã Phá Luân có một phương pháp riêng để ghi vào óc một tên người. Ông ta không phải chỉ nghe nó mà thôi, còn phải nhìn nó nữa. Ông ta viết nó ra, nhìn nó kĩ rồi liệng miếng giấy đi.

Có thể rằng người ta bác bỏ phương pháp đó, bảo nó là hỏng vì nó không bắt kí tính về thính giác phải gắng hết sức. Chẳng hạn một người hầu bàn ở các khách sạn mà phải dùng cách của Nã Phá Luân thì khách kêu món ăn nào cũng phải chép hết lên giấy rồi cầm miếng giây đó mà đọc cho người đầu bếp; nhưng có người hầu bàn nào mà làm như vậy đâu; người ta chỉ nghe năm sáu người khách kêu món ăn, rồi lặp lại cho người đầu bếp, sau cùng bưng ra cho khách, tóm lại chỉ dùng có kí tính về thích giác mà nhớ thôi. Đúng kí tính về thính giác người đó thật là đáng khen. Nhưng người đó cũng nên phát triển thêm kí tính về thị giác nữa, đừng để nó không hoạt động mà thiếu sự cân đối, quân bình đi.

Kí tính về thị giác và kí tính về thích giác

Nếu bạn là người giỏi nhận xét thì bạn phải đặc biệt chú ý tới kí tính về thính giác của bạn. Không phải lúc nào bạn cũng có thể viết lại những con số mà người ta nói cho bạn nghe đâu, mà những con số đó sau này bạn có lúc phải nhớ lại.

Có lẽ bạn có thói quen ghi chép cái gì có thể ghi chép được; nhưng bạn có hai cơ năng, một cái (thính giác) thì kém, một cái (thị giác) thì mạnh, luyện thêm cái yếu cho nó bằng cái mạnh, chẳng là hơn ư?

Những người nào luyện cả hai như vậy thì có thể học sinh ngữ được. Khi có ai nói tiếng Anh hoặc tiếng Pháp với họ, họ không cần phải nhìn thấy những tiếng đó đã rồi mới dịch ra tiếng mẹ đẻ. Người khác nói, họ nghe và hiểu liền. Thanh âm diễn được ý nghĩa. Vì vậy mà trẻ em chưa biết đọc tiếng mẹ đẻ, có thể học nói một ngoại ngữ một cách dễ dàng, và cách học của chúng là nghe rồi lặp lại tiếng người khác nói.

Muốn nhớ thì phải tổ chức, xếp đặt tri thức của ta

7. Chúng ta quên một phần lớn những điều chúng ta học, nguyên nhân chính là chúng ta không quy nhất các tri thức của ta.

Xin bạn nhớ lại thời còn đi học, thời mà bạn có thể nhớ lại nhiều sự kiện rất khác nhau bằng cách móc nối chúng với nhau. Chẳng hạn bạn học về La Mã, rồi về Athènes, rồi về Carthage, học vị trí địa lý, đất đai, sử kí của các châu thành đó.

Mỗi vấn đề đó, bạn học vào những lúc cách nhau khác xa, trong những cuốn sách khác nhau, có lẽ ở trong những trường hợp khác nhau nữa. Rồi một hôm bạn tìm ra được phương pháp đối chiếu. Bạn tìm thấy trong cuốn “Methods of Historical Study” (Các phương pháp học sử) của Freeman một đoạn bảo rằng sử kí và địa lí liên lạc mật thiết với nhau. Đoạn đó như vầy:

“Như tôi đã thường nói và trước tôi cũng đã nhiều người thường lặp đi lặp lại, sự diễn tiến về địa lí nó làm cho những đồi ở hai bên bờ sông Tibre[5] đó đã thấp hơn lại gần nhau hơn là những đồi ở Latium, sự diễn tiến địa lí đó đã ảnh hưởng quyết định tới lịch sử thế giới”.

Cũng theo Freeman, mỏm đá ở Athènes[6] đã ảnh hưởng lớn tới lịch sử kinh đô đó.

Như vậy bạn thấy ngay rằng sự quy nhất các tri thức thực là quý báu, nó giúp ta hiểu kĩ và mau nhớ, nhớ lâu. Gắng sức để hiểu kĩ đời sống năm sáu châu thành thì tự nhiên ta nảy ra ý so sánh những điểm dị, đồng của các châu thành đó và nhờ vậy ta dễ dàng nhớ được cả trăm chi tiết. Nếu không thì các chi tiết đó sẽ mau quên hoặc chỉ còn hiện mờ mờ, thấp thoáng trong kí tính ta thôi.

Đây là một công thức để nhớ các con số

8. Chúng ta quên những chi tiết đặc biệt khó nhớ vì lẽ không có liên lạc gì với nhau.

Muốn vượt trỏ ngại đó thì phải tạo một sự liên lạc giữa các chi tiết đó. Một bà nội trợ phải đi mua vặt: bơ, trứng, kim chỉ, một con dấu cao su, dầu ăn, một tờ tạp chí, dầu đánh gỗ, bàn chải răng.

Bảng liệt kê đó không phải là quá dài, nhưng một người đàn ông chỉ nghe qua một lần tất khó nhớ hết được. Bà nội trợ nhất định phải ghi tất cả các thứ cần mua đó, thế là giải được nỗi khó khăn; nhưng dù có ghi thì cũng cần phải tính trước trong óc xem phải đi qua những đường nào để khỏi phải trở lại hai ba lần một con đường.

Một số sinh viên phải thuộc một số sip (chiffre) và chữ cái không có chút liên lạc gì với nhau, vì có lúc phải dùng tới mà không thể tra sách được. Chẳng hạn công thức dưới đây:

80.8c + 345(H° - 8 + 25(1)S)[7]

Các kĩ sư chuyên về các loại khí dùng công thức đó và vô số công thức khác nữa trong khi tính toán. Có người nhớ được dễ dàng, có người thường “bí”. Có một cách vượt nỗi khó khăn là đổi các síp thành một chữ cái mà làm cho công thức thành một tiếng hay một câu. Đây là cách đổi của Fauvrel-Gouraud:

0. s, z, c (đọc như x)

1. t, d

2. n

3. m

4. r

5. l

6. sh, ch, j, g (đọc như j)

7. k, ch (đọc như k), g (đọc như gơ), c (đọc như k)

8. f, v

9. p, b[8]

Nếu bạn muốn nhớ một số điện thoại mà bạn thường quên, chẳng hạn số điện thoại của ông Raineau ở ODE 94-26 bạn có thể dùng bảng Fauvrel-Gouraud ở trên:

9 = b

4 = r

2 = n

6 = ch

Rồi bạn thêm nguyên âm (vì bảng Fauvrel-Gouraud không có nguyên âm) cho thành một tiếng; chẳng hạn hai nguyên âm a và e thành branche; như vậy:

Rameau 94-26 thành Rarneau-branche.

Hai tiếng này dễ nhớ vì Rameau là nhánh nhỏ, branche là cành.

Nếu bạn thấy ODE (đọc là ô đê) khó nhớ thì bạn có thể đổi thành là “haut des” (cũng đọc là ô đê), rốt cuộc, Rameau ODE 94-26 thành:

Rameau le haut des branches

(Nhánh nhỏ ở trên cao các cành)

Cách đó có thể áp dụng vào công thức kể trên của các khí, nhưng bạn không phải là kĩ sư môn đó nên chẳng cần phải nhớ công thức đó làm gì[9].

Ôn lại tri thức của bạn

9. Chúng ta quên nhiều điều vì rất ít khi chúng ta chịu ôn lại những điều đã học. Ôn lại không phải chỉ là công việc quan trọng của học sinh, sinh viên mà thôi đâu; người lớn cũng thường phải ôn lại những điều quan trọng trong nghề nghiệp của mình.

Không cần phải ôn lại từng tiểu tiết một, như vậy đời sẽ cực khổ quá. Chỉ cần thỉnh thoảng ôn lại những điều quan trọng thôi.

Chẳng hạn một nhà kinh doanh cần phải nhớ những số lời trong mười năm, nếu không chịu coi đi coi lại thường cho tới khi những số lời đó khắc sâu trong trí thì không thể nào nhớ một cách chắn chắn được.

Các cụ thường khuyên trước khi đi ngủ nên ôn lại những việc trong ngày. Lời khuyên đó có lợi về phương diện tu tỉnh, mà cũng có lợi về phương diện kí tính nữa. Ta nhờ cách đó mà có dịp ôn lại những tri thức mới biết thêm trong ngày, khắc nó trong trí, kết hợp với những điều đã biết từ trước để khi nào dùng tới thì nhớ liền.

Ở Ngân hàng Tiết kiệm của Sở Bưu Điện, mỗi năm có khoảng 80.000 người gởi tiền mà quên không đòi, số tiền nhỏ thì là dăm si-linh, số tiền lớn thì tới hàng trăm bảng, trung bình là 16 bảng. Có phải chỉ tại cái tật quên không?

Luyện kí tính

Đọc những trang trên, bạn đã thấy được phương pháp luyện kí tính.

1. Trước hết phải tin ở kí tính của bạn: đừng nghi ngờ nó, chê bai nó, bảo nó là tồi tệ mà làm tê liệt nó đi.

Khi cần nhớ một điều gì, bạn đừng nên bảo: “Tôi không thế nào nhớ nổi đầu”; mà nên bảo: “Tôi sẽ nhớ được”; bạn nên tự khuyến khích mình rằng có thể nhớ được chứ không nên thất vọng.

2. Lòng ham thích phải tích cực, gây được ý cương quyết: Già nửa lòng ham thích trong đời nhờ chú ý tới thì sẽ thích. Tôi nói chắc như vậy vì có nhiều người tưởng rằng lòng ham thích là một thiên tư, trời phú cho ai thì người đó được. Cũng có những trường hợp như vậy thật - chẳng hạn lòng ham làm thơ của thi sĩ, ham vẽ của họa sĩ, ham máy móc của nhà phát minh.

Nhưng xét phần đông chúng ta thì có chú ý rồi mới ham thích. Chúng ta phải làm một việc gì đó ở trong đời; chúng ta làm công việc này hay công việc kia, mà mười phần chỉ có sáu bảy hợp với thiên tư của ta thôi, nhưng chúng ta cứ làm cho tới khi thấy thích nó.

Dù bạn muốn nhớ một cái gì đi nữa thì trước hết cũng phải chú ý tới nó đã, rồi lần lần hóa thích nó, sau cùng hóa ra yêu nó, nếu có thể được. Chân lý đơn giản đó giải được một nửa những nỗi khó khăn về kí tính rồi. Nhớ những cái mình thích, quên những cái mình không thích, đó là điều cực kì tự nhiên.

3. Có chú ý lâu thì ấn tượng mới khắc sâu trong trí.

Muốn nhớ một đoạn đã đọc thì phải biết nó; muốn biết nó thì phải tập trung trí óc vào đủ để hiểu nó. Phải mất thì giờ - không nhất định là nhiều thì giờ lắm đâu - nhưng phải đủ thì giờ để hiểu kĩ, hiểu thực sự.

Vậy bạn phải giảm bớt tốc độ đọc sách lại để có thể xét kĩ đề tài. Một tháng ba mươi ngày biết kĩ thêm được một điều còn hơn là biết được nhiều nhưng lờ mờ, vội vàng không kịp phán đoán.

Rồi còn phải thường ôn lại nữa. Một điều dù đã ghi sâu vô trí óc mà không ôn lại thì sau vài ba năm cũng không nhớ lại được ngay đâu. Cho nên thỉnh thoảng phải coi lại thì mới nhớ lại được mau.

4. Dùng một hình thức này của kí tính để giúp những hình thức khác. Như kí tính về thị giác mà tốt thì dùng nó để giúp kí tính về thính giác nếu kí tính này kém; rồi lại luyện kí tính về thính giác cho nó đạt được cái mức cao ngang với kí tính về thị giác nếu có thể được. Chúng ta sinh ra đều có những sự bất quân bình như vậy, cơ năng này tốt, cơ năng kia kém, lỗi không phải tại ta. Có người nhớ được một hình vẽ, một nét mặt mà không nhớ được tên; có người ngược lại nhớ được tên mà không nhớ được hình vẽ, nét mặt.

Có người cho những ngày tháng, con số thông kê dễ nhớ như những chữ cái, mà lại không nhớ được những câu thơ; có người thì ngược lại.

5. Học cái gì mới thì chúng ta phải so sánh, đối chiếu với những cái đã học rồi, như vậy tri thức của ta được phối trí, liên lạc với nhau mà dễ nhớ lại được. Đó là quy tắc chính của sự tổ chức tinh thần.

Các nhà bác học và các nghệ sĩ bao giờ cũng nổi tiếng là có tài phối trí các kinh nghiệm một cách mau chóng và hữu ích.

Nếu ta để cho kinh nghiệm của ta rời rạc, lộn xộn, nghĩa là nếu mỗi ngày học được điều gì mới mà không liên kết nó với những điều đã học tuần trước hoặc năm trước thì thật là phí thì giờ và không biết dùng kí tính một cách có lợi.

6. Những sự kiện rời rạc, các công thức, các ngày tháng, con số, muốn cho dễ nhớ, phải dùng thuật kí ức mà đổi nó thành một tiếng hay một câu theo một phương pháp nhất định. Học sinh sắp tới kì thi, hoặc sinh viên y khoa cho rằng phải nhờ tới cách đó. Không phải là kí tính của họ kém đâu, mà vì như vậy đỡ tốn công, đỡ phí sức.

Các nhà tâm lí chuyên môn thường chê thuật kí ức, nhưng giá họ phải nhớ các bảng, các công thức như một sinh viên kĩ sư thì chắc họ sẽ bớt chê. Kinh nghiệm cho ta thấy thuật đó có giá trị.

7. Phải tiếp tục luyện kí tính suốt đời. Tới bốn chục tuổi chúng ta cần phải bắt đầu học thuộc lòng trở lại như hồi còn đi học: học thơ, học thuộc các biến cố hoặc các thống kê..., học cái gì cũng được miễn là ta thích. Để làm chi vậy? Để giữ kí tính của ta được mềm mại, để giữ cái cảm giác rằng: “Ta có thể nhớ được”.

Nhiều khi lớn tuổi, kí tính ta suy đi mà hóa ra bi quan. Ta sợ sệt. Ta an phận nhận cái mà ta cho là không tránh được, tinh thần an phận đó báo trước một tương lai buồn thãm, u ám.

Phải ngăn tâm trạng đó lại! Không được để cho khả năng tinh thần của ta suy tới mực độ nguy hại đó; nếu chịu đề phòng, giữ gìn, thì không có lí gì nó suy được. Một vài hình thức của kí tính có hơi kém đi vì thể chất ta suy nhược, nhưng những cơ năng khác của tinh thần thì vẫn phải bình thường mới được.

Bài tập

Giá trị của bài tập

Hành động đi nào

Muốn phát triển các cơ năng tinh thần, bạn phải làm những bài tập dưới đây. Câu này rất chí lí: “Không chịu khó nhọc thì đừng hòng có lợi”. Nếu bạn chỉ học các chương trong sách thì chưa đủ đâu. Dĩ nhiên, như vậy cũng giúp bạn được nhiều rồi đây, nhưng làm các bài tập thì còn ích hơn nhiều nữa.

Bài tập 5

Kinh nghiệm cho ta thấy rằng muốn học thuộc lòng một bài nào đó thì nên học cả bàí, như vậy dễ hơn là học từng câu từng câu một.

Nhiều người khi học một đoạn thơ, quen học hai câu đầu đã, thuộc rồi mới tới hai câu sau, rồi đọc lại cả bốn câu.

Cách mau hơn hết là đọc cả đoạn, rán tìm hiểu ý nghĩa, sự sắp đặt các ý rồi học trọn đoạn. Như vậy ít quên hơn.

Bài tập 6

Bạn tìm những sự kiện nào - nhiều hoặc ít - mà bạn dễ quên. Bạn dễ quên những sự kiện đó là có một lí do gì đó; tìm ra được nguyên nhân do tâm lí rồi, bạn lại đào sâu thêm nữa, xem có một lỗi tổ chức nào không?

Chẳng hạn trường hợp Jan Forbiter. Anh ta có thói quen quên chìa khóa phòng giấy, và trong ba tháng liền, anh ta xấu hổ khổ tâm lắm lại xin ông giám đốc cho mượn chìa khóa của ông vì mỗi người giữ một chìa. Nguyên do tại khi thay quần áo, anh ta không móc hết những vật ở trong túi ra. Thay đổi phương pháp đi thì sẽ trị được tật quên đó.

Bài tập 7

Bạn lựa một bức họa bạn cho là thích mắt nếu không muốn nói là đẹp. Bạn ghi lại vì những lí do gì mà bạn lựa nó, rồi tự hỏi những câu dưới đây và rán trả lời từng câu một.

a. Mình đã gặp một đoạn tả cảnh nào trong cách cuốn sử, thơ hoặc tiểu thuyết làm cho mình nhớ bức họa này không?

b. Mình đã thấy ở đâu một bức họa giống bức này không? Nếu có thì hai bức giống nhau chỗ nào, khác nhau chỗ nào?

c. Hay là bức họa này không làm cho mình nhớ một cái gì hết, không liên quan tới một cái gì trong hổi kí của mình?

Nếu bạn khó lựa được một bức họa thì lựa một cuốn sách hoặc một vật gì khác cũng được. Mục đích bài tập này là luyện kí tính bằng cách liên tưởng.

Bài tập 8

Trong miền hoặc châu thành bạn ở, có lẽ có những nhà cổ, đình chùa cổ. Khi đi thăm các nơi đó, bạn có những cơ hội rất tốt để tập óc nhận xét. Bạn nên dùng tất cả các sách nói về các kiến trúc cổ đó.

Các công trình kiến trúc cổ hay tân thời đều luyện thị giác và mỹ cảm của ta.

Bài tập 9

Có nhiều phòng điện thoại vách bằng thủy tinh để cho thiền hạ khỏi viết bậy lên.

Người ta đã gọi sáng kiến đó là một “thành công về tâm lí”. Theo bạn, thành công ở chỗ nào? Tại sao các tấm kính lại làm cho thiên hạ không viết bậy nữa?

Tự luyện

“Biết thì làm được” - điều đó đúng vì dùng các câu hỏi dưới đây một cách thẳng thắn, không bỏ câu nào, bạn cổ thể phát triển kí tính của bạn được, Một câu tục ngữ nói rằng: “Hễ biết cách làm rồi thì không có gì là khó cả”. Vậy khi bạn đã biết kí tính hoạt động ra sao rồi là bạn đã tiến được một bước về sự cải thiện nó. Bước kế đó là thực hành. Thực hành là chuyện của bạn: bạn phải thành thực với mình, siêng năng, hăng hái. Bạn nên nghĩ tới những cái lợi của công phu luyện tập, rồi đem áp dụng trong đời sống những điều bạn đã học được.

Câu hỏi

1. Có thực là chúng ta không bao giờ hoàn toàn quên hết ráo không?

2. Tại sao quên, như chúng ta đã kinh nghiệm, lại là một điều may mắn cho tinh thần ta?

3. Một người mất kí tính “có mất trí khôn không, có mất tắt cả những tri thức, kinh nghiệm của mình không?

4. Cứ lặp lại hoài: “kí tính tôi dở lắm” thì hậu quả sẽ ra sao? Bạn có thói quen đó không?

5. Sự quên còn có một nguyên nhân thứ nhì nữa, nguyên nhân đó là gì? Nếu đó là trường hợp của bạn thì bạn đã bắt đầu trị nó chưa?

6. Tại sao sự ham thích lại cần thiết cho kí tính?

7. Chúng ta có dễ nhớ những người và những việc xảy ra mà ta thích, hơn là những người, những việc ta không ưa không? Nếu có thì tại sao?

8. Nếu một việc gì làm cho ta rất bực mình thì ta có dễ nhớ các chi tiết về nó không?

9. Bạn thử tóm tắt những lí do làm cho một sinh viên học toán quên các công thức. Bạn có thấy chính bạn cũng giống sinh viên đó không?

10. Có cái gì đáng nói về sự quên mà liên quan tới “một kinh nghiệm xúc động mạnh” không?

11. Người ta có thể hiểu lầm tiếng “muốn quên” không? Tại sao?

12. Do cách nào mà ấn tượng của một sự kiện lại liên quan tới kí ức về sự kiện đó?

13. Một hình thức này của kí tính có thề giúp một hình thức, khác của kí tính không? Nếu có, thì nó giúp ra sao?

14. Thế nào là một sự hiểu biết quý nhất? Bạn có thói quen quy nhất các tri thức của bạn không?

15. Tại sao lại nên dùng thuật kí ức, dùng chữ cái thay cho con số. Và khi nào thì nên dùng?

16. Sự ôn lại có giá trị ra sao trong việc dùng trí nhớ.

Chương trình luyện tập

Thứ hai: Bài tập 5 và đoạn 1 của phương pháp luyện kí tính.

Thứ ba: Bài tập 5 và đoạn 2

Thứ tư: Bài tập 6 và đoạn 3

Thứ năm: Bài tập 7 và đoạn 4

Thứ sáu: Bài tập 8 và đoạn 5

Thứ bảy: Đoạn 6

Tới đây là xong bài học thứ nhì, bước gắng sức thứ nhì của bạn để tự luyện. Bạn nghĩ sao? Bạn thấy hơi chán nản hay cảm thấy đức tự chủ của bạn tăng lên? Nếu thấy đức tự chủ tăng lên thì bạn có thể qua phần thứ ba. Nếu không thì hãy rán thắng cái cảm giác chán nản đi đã. Bất kì sự tập luyện nào dù là về thể chất hay tinh thần cũng khó nhọc. Nhưng đừng nghĩ tới khó nhọc mà cứ tiến tới.

Chú thich:

[1] Ví dụ một người tên là Phú, ta quên tên đó, nhưng bỗng ai nói tới chữ quí, và là nhớ ngay ra tên Phú, vì phú quí là hai tiếng đi liền nhau.

[2] Nghĩa là kí tính có lợi cho ta rất nhiều mà lúc nào muốn luyện kí tính cũng được, không ai hoàn toàn mất hẳn kí tính.

[3] Tức như mất trí.

[4] Sách in là plasscin, tôi sửa lại thành plasma (theo http://fr.wikipedia.org/wiki/Ectoplasme_%28parapsychologie%29). (Goldfish).

[5] Sông Tibre và miền Latium đều ở nước Mỹ. [Có lẽ là “nước Ý” bị in sai thành “nước Mỹ”. (Goldfish)].

[6] Athènes là kinh đô của Hi Lạp.

[7] Chắc sách in sai. Trên trang http://www.ijesi.org/papers/Vol%202%284%29/Version-2/A240106.pdf nêu có công thức này: “Calorific Value of fuel = 80.8 C. +345 {H- (O/8)}+22.2 S”. (Goldfish).

[8] Lối đó dùng trong tiếng Anh Chúng ta có thể kiểm một lối khác dùng cho tiếng Việt.

[9] Phương pháp này là một thuật kí ức, không luyện được kí tính, chỉ nên tạm dùng để dễ nhớ một công thức hoặc một loạt con số thôi.