Phần thứ bảy - CÁ TÍNH VÀ LỜI ĂN TIẾNG NÓI -

Một trong những nguyên nhân chính gây ra nhiều sự lầm lẫn về giáo dục là người ta không chú ý tới tiết điệu và đặc tính phát triển tinh thần của mỗi trẻ.

Giáo sư A.N. Whitehead

Những ý kiến riêng của tôi ra sao, đó là điều không quan trọng gì đối với một người khác. Nhưng bạn đã hỏi tôi, thì tôi có thể đáp rằng sự phán đoán của tôi thường thay đổi.

Charles Darwin

Ai cũng ham muốn có “cá tính”[1]

Chúng ta đều ham có cá tính, ham ngấm ngầm hoặc để lộ ra. Nhưng không ai có thể nói rõ nó là cái gì.

Một đức mọi người đều muốn có, mà lại không biết rõ nó là cái gì thì có phải là điều phi lí không?

Không. Âm nhạc gợi cho ta vài tình cảm cao thượng mà ta không thể gọi tên ra diễn ra được. Có những ý thông thường liên quan tới thời gian và không gian mà ta cũng không phát biểu ra được. Mặc dầu vậy, chúng ta vẫn thích âm nhạc, vẫn nghĩ tới những ý đó mà không lẫn lộn.

Tiếng tư cách với tất cả những ý nó gợi ra thì cũng vậy. Chúng ta biết nó có ý nghĩa gì đó mà không diễn được cái phần thâm thúy nhất của ý nghĩa đó ra.

Những tác động tiềm thức

Sở dĩ khó diễn như vậy, một lí do là tinh thần của ta có hai phần: Ý thức và tiềm thức. Một băng đảo (một khối băng rất lớn nổi trên nước) có hai phần: một phần chìm dưới nước, một phần nổi, và phần chìm lớn hơn phần nổi; phần tiềm thức của ta cũng vậy, lớn hơn phần ý thức; mà phần tiềm thức là phần ta không biết.

Cá tính của ta không phải chỉ do tư tưởng cùng những tri giác của ta tạo thành. Một phần lớn nó còn do tiềm thức nữa mà phần tiềm thức này có những gì thì chính ta cũng không biết.

Cho nên ta không lấy làm lạ rằng đôi khi ta ngạc nhiên về chính ta. Không ai biết hết được những lí do thúc đẩy mình hoạt động; và thường thường người ta hoàn toàn không để ý tới tác động của mình tới người khác.

Sự bí mật của cái “tôi”

Vậy định nghĩa cá tính là điều khó vì ta không biết nó là cái gì, mặc dầu thấy nó đấy, quý mến nó đấy. Ta biết rằng nó gây sự cảm kích cho ta, thường khi là tốt, đôi khi là xấu; vậy mà bản thể của nó thì không sao biết được.

Cá tính là một cái gì riêng biệt và duy nhất của mỗi người.

Nó được các cặp tình nhận biết, được các thi sĩ ngâm vịnh, nó được người thân than khóc khi đứng trên bờ huyệt. Cá tính thực là một trong những cái bí mật nhất của đời sống.

Nói tới cá tính là nói tới sự khác biệt

Nhưng tôi có thể xác nhận chân lí này: cái đáng quý của con người là không giống các người khác.

Chúng ta thử tìm xem sự khác biệt đó ở đâu. Con người có cá tính không khác gì các người khác về phương diện tuân theo các luật chung của đời sống, chẳng hạn cũng ăn uống, làm việc, ngủ, đánh bài, trả tiền nhà, cưới vợ, nuôi con, bỏ phiếu và mỗi năm được nghỉ bao lâu đó để di chơi.

Về phương diện đó, ai cũng như ai, nhưng về cách cư xử, hành động thì người có cả tính không nhất định như những người khác. Sự thực, người đó khác hẳn các người khác: người đó là chính người đó, không phải là người khác. Tôi nghĩ tới một nhà hài hước nọ. Khi ông ta đi trả tiền nhà thì luôn luôn dắt theo một con chó cho nó sủa dữ dội ở trước nhà chủ phố để tỏ ý phản kháng vì chủ phố không chịu hạ tiền mướn nhà xuống. Chủ phố hiểu tiếng chó sủa, nhưng ông này cũng có cá tính và tinh thần hài hước: chó sủa thì cứ sủa, mặc, tiền phố ông vẫn không chịu hạ.

Bạn có đặc sắc của bạn về tinh thần

Tôi cũng nhận rằng sự khác biệt đó dễ làm cho con người mắc cái tật lố bịch, làm trò hề; nhưng kết quả không vì vậy mà thay đổi.

Người ta lấy dấu ngón tay của bạn rồi để thẻ căn cước của bạn lẫn lộn với hàng triệu thẻ căn cước của hàng triệu người khác, mà dấu ngón tay của bạn không thể nào lầm được với dấu ngón tay mấy triệu người kia.

Có khi chỉ khác nhau một chút xíu thôi.

Nhưng vẫn là có khác; nhờ sự khác biệt đó mà bạn mới là một cá nhân độc nhất vô nhị trên thế giới.

Cá tính cũng vậy, có thể nói là một bản “bản in” đặc biệt của mỗi người, và những “dấu tinh thần và tính khí” của mỗi người đều khác với người khác.

Sự khác biệt đó có thể tốt hoặc xấu: tốt thì như lòng nhân từ tràn trề của John Howard, nhà cải thiện các khám đường; xấu thì như cá tính hiểm ác của Méphistophélès[2]. Ở đây tôi không bàn tới các hạng người, không xét về đạo đức, chỉ xét những điểm nó làm cho một người nào đó khác những người khác, mặc dầu ở bề ngoài có nhiều chỗ giống nhau.

Nếu bạn muốn biết nguyên nhân sự khác biệt đó xin bạn tra một tự điển, sẽ thấy người ta bảo là do “một tính chất hoặc một toàn bộ tính chất nào đó làm cho người này khác các người khác”.

Bạn tôi hỏi:

- Phải, nhưng nguyên nhân của cái toàn bộ đó ở đâu?

Có nhiều thuyết trả lời cho bạn.

Thuyết thì cho rằng: “Cá tính do hạch nội tiết mà có”.

Có thuyết lại phản đối:

“Không, cá tính ở trong các chỉ tay của ta”.

Thuyết thứ ba:

“Bậy hết! Cá tính ở trong các ngôi sao chiếu mạng”.

T.E. Lawrence, ông vua không ngôi của Ả Rập

Yeats-Brown nhận xét về T.E. Lawrence như sau:

“Mặc dầu ông ta khinh triết lí (có lẽ là làm ra vẻ khinh vậy thôi), tôi luôn luôn thấy ông ta có một sự cao cả tiềm phục[3] về tâm linh vượt lên trên tôi và trên đa số nhân loại; sự thực là nhờ tư cách cao thượng của ông”.

Tác giả cuốn “Kị binh cầm thương của xứ Bengale”[4] bảo rằng cảm giác đó không phải là một cảm giác dễ chịu. Mấy ai mà thích thú khi thấy người khác hơn mình.

Nhưng xin bạn để ý tới cảm giác đó khi mình tiếp xúc với một người cá tính rất mạnh. Tôi lựa Lawrence chính vì mục đích đó.

Bây giờ chứng ta xét một loại cá tính khác hẳn: chẳng hạn cá tính người giữ cửa. Một người giữ cửa viết câu này: “Người giữ cửa thuộc vào hạng quý phái trong đám gia nhân. Một người giữ cửa phải có kí tính của vị Chủ Tịch Quốc Hội, cộng với sự thiệp thế của một vị Tổng Giáo Chủ và sự khéo léo của một vị sứ thần”.

Một người đại diện cho tờ London Evening News muốn thử xem lời đó có đúng không.

Ổng ta đi thăm năm khách sạn, thấy rằng người giữ cửa nào cũng có thái độ kiểu mẫu cả. Trong đoạn dưới đây ông ta ám chỉ một người mà tôi gọi là Henri.

“Mặt mũi bảnh bao, không có một vị sứ thần nào bận lễ phục một cách trang nhã hơn; còn về sự thiệp thế, cái đức quý hóa đó, thì không một vị sứ thần nào trổ tài hơn được... Nhìn Henri tiếp khách, chào đón rất nhã nhặn, lễ độ rồi thu xếp mau lẹ để cho khách được thoải mái, có đủ tiện nghi, điều đó thật là thích thú, phải chép thêm vào mục kì quan của Londres mới phải”.

Hiển nhiên là như vậy chẳng phải chỉ do tài khéo mà thôi, ngay đến những lời lẽ hùng hồn, thông thạo bốn sinh ngữ, cũng không phải chỉ là tài khéo; còn có cái nhiệt tình phát từ toàn thể cá tính của một người như Henri nữa.

Will Rogers ở Huê Kỳ

Cá tính dưới đây mà tôi đặt lên hàng đầu, khác xa hai cá tính kể trên. Tôi muốn nói về cá tính của Will Rogers.

Cơ hồ như sinh thời ông được mọi người yêu: người trong miền, người trong nước, cả những người ngoại quốc nữa, từ những người nghèo hèn nhất tới những kẻ giàu sang nhất.

Ông là hạng người không một chút giả dối. Ông bênh vực sự thực, thấy sao nói vậy. Và thích nói một cách hóm hỉnh.

Những người Mỹ nào khoe khoang dòng dõi của mình là dòng dõi cố cựu nhất từ hồi Huê Kỳ mới lập quốc đều bảo: “Tổ tiên tôi hồi đó đáp chiếc tàu Mayflower lại xứ này”. Rogers có chút máu Da đỏ, muốn bảo rằng dòng dõi mình còn cố cựu hơn nữa, đáp: “Tổ tiên tôi hồi đó không đáp chiếc Mayflower mà lại đón chiếc đó[5]”.

Bạn tưởng tượng được giọng ông ta nói câu đó không? Đã dí dỏm mà lại còn thêm một cái gì do cá tính của ông gây cho ta nữa.

Khác biệt ở đâu?

Bây giờ chúng ta tìm hiểu kĩ hơn các điểm làm cho một người này khác với những người khác, tức tìm hiểu những đặc tính nó tạo cá tính của con người. Có bốn đặc tính:

a. Vẻ mặt, bộ điệu

b. Giọng nói và ngôn ngữ

c. Đặc tính tinh thần

d. Xã hội tính

Vẻ mặt, điệu bộ là một yếu tố căn bản. Nếu ta có một tật làm cho ta khác với những người bình thường, thì ta thấy liền, có lẽ không đau xót trong lòng, nhưng không tránh được chút căm hận hoàn cảnh.

Mặt khác, nếu trời cho ta cái bề ngoài dễ coi thì ta thấy thích thú, một số người cho cái đó là quan trọng nhất nữa.

Nhưng xin bạn đừng nghĩ rằng một cá tính dễ thương hoàn toàn tùy thuộc cái bề ngoài bảnh bao, khả ái. Một số người, đàn ông cũng như đàn bà, nét mặt xấu xí, mà có một cá tính làm mọi người chú ý tới và nhờ vậy thắng được hết thảy.

Trái lại, có những người mặt mũi rất đẹp mà về các phương diện khác đều rất tầm thường.

Đặc tính tinh thần: nhân điện

Người có cá tính[6] thì phải có những khả năng tinh thần rực rỡ, linh hoạt; phải có thiện cảm - thành thực hoặc không - với người khác, phải thiệp thế, nhã nhặn, có lòng khoan dung, có tinh thần hài hước, phải từng trải ít nhiều, và nhất là phải khéo léo, nghĩa là lanh lẹ, tế nhị.

Nhưng còn khía cạnh này nữa, không nên bỏ qua. Tôi muốn nói tới nhân điện. Tiếng nhân điện này không được rõ lắm, nhưng chưa kiếm được tiếng nào hơn, nên tôi phải dùng tạm.

Tiếng đó có nghĩa thiên về vật chất, nên không đúng hẳn. Một người thông minh có thể tương đôi thiếu nhân điện, mà một người ít học hơn, cá tính không sắc sảo bằng mà lại có thể có nhiều nhân điện.

Theo nghĩa phần đông chúng ta hiểu thì nhân điện không phải là một đặc tinh về thể chất mà là một sức hấp dẫn hoàn toàn về tinh thần

Nhân điện về thể chất với nhân điện về tinh thần khác nhau ra sao? Khó đáp được cỏu hỏi đó. Không ai biết được ranh giới hai cái đó ở đâu, ở đâu là hết nhân điện về thể chất và bắt đầu nhân điện về tinh thần.

Tôi biết những người bề ngoài lạ lùng lắm, bắt tay ai thì như truyền điện vào người đó; điện lực của họ hơn các người thường, hiện rõ trong xúc giác.

Vậy mà về tinh thần thì họ rất tầm thường.

Ngoài ra ta còn thấy vô số người, đàn ông và đàn bà, không có cái điện lực thể chẩt đó mà rất có duyên và có sức hấp dẫn “tinh thần”.

Tôi rất tiếc phải bỏ qua vấn đề đó mà chỉ nói thêm rằng trong số các năng lực tinh thần cùng tác động một lúc, có một năng lực - như nhân điện chẳng hạn - mạnh hơn cả tùy tính khí của mỗi người hoặc tùy sự từng trải.

Khả năng thôi miên có vẻ thuộc về thể chất hơn là thuộc về tinh thần; những y sĩ không có khả năng đó nhiều khi có thể trị bệnh rất giỏi và có sức tinh thần rất mạnh.

Bạn có nhân điện không?

Bạn tự hỏi: “Mình có nhân điện không?”

Khốn nỗi bạn không thể trả lời bạn được. Không có một dụng cụ nào để đo khả năng đó cả và bạn cũng không thể hỏi một người khác. Bạn chỉ có thể tự hỏi những câu đại loại như vầy thôi:

- Tôi có làm cho người khác xa lánh tôi, ghê tởm tôi không?

Nếu bạn thấy người khác có cảm tình với bạn thì bạn có thể tự trả lời: không.

Một câu hỏi nữa:

- Tôi có tài thuyết phục người khác không?

Nếu bạn không có tài đó, hơn nữa, nếu bạn ngại phải thuyết phục người khác, thì là bạn kín đáo tới nỗi có thể nói rằng bạn không có chút nhân điện nào cả.

Tuy nhiên, không phải vì vậy mà bạn nên buồn rằng mình kém người. Một số người có thiên tài thiếu hẳn đức hấp dẫn người khác đó. Nhưng vẫn có lợi cho bạn hơn nếu bạn bớt kín đáo, cô độc đi mà tỏ thêm cảm tình với người khác. Nhân điện có khá năng thu hút người khác. Nếu có nó thì nên coi trọng nó. Bạn nên lợi dụng nó vào việc thiện chứ đừng vào việc ác.

Bản thể của cá tính thuộc về tâm tính nhiều hơn về trí tuệ

Có độc giả đọc những đức mà tôi rnới chỉ ở đoạn “Đặc tính tinh thần”, bảo rằng: “Tôi không lanh lẹn, khéo léo, tế nhị: như vậy tôi có thể hy vọng có cá tính được không?”

Nói cho đúng thì những khả năng tinh thần không tạo ra cá tính; nó chỉ giúp cá tính biểu lộ ra thôi. Tự bản thể, cá tính thuộc về tâm tính hơn là về trí tuệ; nó liên quan chặt chẽ với tư cách, nhân phẩm hơn các khả năng khác, chẳng hạn khả năng phán đoán.

Cá tính không phải là đặc tính của những người trí thức hoặc ở trong những giai cấp cao. Thợ thuyền, ngay cả những người học rất ít cũng có cá tính.

Thỉnh thoảng bạn nên nghe giọng nói của bạn

Ở đây tôi chỉ xét giọng nói. Trong một đoạn sau tôi sẽ xét về ngôn ngữ và về cách tự biểu hiện mình.

Nếu có một đức nào cần thiết hơn các đức khác để biểu hiện một cá tính chân thực trong sự giao tế thì đức đó phải là tài phô diễn bằng lời ăn tiếng nói.

Trước hết là cái giọng. Dĩ nhiên, giọng mà chát tai, the thé thì chẳng hấp dẫn chút nào cả. Nó làm cho người khác phải lánh xa và nhiều khi nó gây một ấn tượng xấu cho người khác: Người ta cho rằng giọng như vậy thì tinh thần và tính tình chẳng cao đẹp gì.

Trong hai mươi lăm năm gần đây, người ta đã coi trọng thuật ăn nói trước công chúng nhưng tôi chưa thấy ai dạy ta luyện giọng trong những cuộc đàm thoại hằng ngày.

Phải nhận rằng đa số ăn nói dễ dàng, trôi chảy. Chúng ta chỉ cần tập nói cho rõ ràng mà vẫn có thể nhanh được.

Nhiều người cũng cần tập có một giọng uyển chuyển vì giọng họ lúc nào cũng cao quá. Trong những lúc hăng hái, vui vẻ hoặc bất bình, ta cao giọng và nói nhanh là điều tự nhiên, nhưng ta vẫn có thể diễn những cảm xúc đó một cách nhỏ nhẹ, ôn tồn được. Đối với một số người, tập nói năng ôn tồn trong những lúc đó có lẽ là điều khó nhất.

Khéo ăn nói là điều rất có lợi

Đàm thoại là một nghệ thuật, hồi xưa người ta thường nghĩ như vậy. Thời đó[7], thời mà cổ nhân trọng thuật ăn nói, có lẽ ngôn ngữ các cụ hơi thiếu tự nhiên, có khuynh hướng hùng hồn, long trọng quá. Tôi cũng nhận vậy, nhưng muốn tránh cực đoan đó có cần gì phải qua cái cực đoan ngược lại không, có cần gì phải bỏ nghệ thuật đàm thoại đi không?

Lời ăn tiếng nói mà khéo, nghĩa là thành thực và thông minh, thì vẫn có một sức quyến rủ mạnh. Nói trôi chảy, giọng êm tai, cử chỉ hòa nhã, ý tưởng cao đẹp, những cái đẹp mà có đủ thì quý vô cùng. Ai mà biết dùng những khả năng đó thì biết muốn gì được nấy cứ hỏi là sẽ được người khác tặng. Trong một đoạn tôi sẽ chỉ bạn vài cách luyện tài ăn nói.

Sau ngôn ngữ, tới dáng đi

Đừng lết chân, đừng đi lon ton, đừng nhún nhảy, nghiêng bên nọ bên kia, mà đi cho chững chạc. Nếu bạn muốn cho thân thể ngay ngắn thì bước lùi vài bước rồi quay lại, tiến lên, vai vẫn giữ như trước.

Đi mà nghĩ tới bước chân của mình thì thường hóa ra lúng túng, nhất là khi đi ngang qua một phòng đông người, lại bắt tay một ông lớn bệ vệ mà người ta bảo bạn lại chào.

Bạn cảm thấy trăm cặp mắt đổ dồn vào bạn hoặc bạn tưởng tượng như vậy. Bạn nên đi đứng bình thường, nhưng phải giữ cho chân và vai được tự nhiên.

Xã giao: đối với bạn bè

Sự xã giao cũng như bút pháp trong văn chương.

Khi ta đọc những văn sĩ thời trước như De Quincey, K.L. Stevenson hoặc Walter Pater; hay những văn sĩ gần đây như T.E. Lawrence, Lytton Stratchey, ta nhận thấy họ có một lối phô diễn hơn ta.

Chẳng những ta hiểu ý kiến của họ mà còn thích thú vì được thưởng thức bút pháp đặc biệt của họ nữa.

Trong đời sống giao tế cũng vậy.

Một số người có tài thiệp thế.

Thái độ, cử chỉ của họ thực hơn người mặc dầu chính họ không tự cảm thấy vậy.

Khi họ xin ta một ân huệ gì thì có vẻ như chính họ ban ân huệ cho ta. Khi họ xin lỗi ta thì gần như có cảm tưởng rằng chính ta phải xin lỗi họ. Nếu trong câu chuyện, họ nói từ đầu đến cuối, thì họ tỏ ra rất khéo léo tới nỗi ta không nghĩ rằng họ vị kỉ, mà trái lại còn muốn mang ơn họ nữa.

Xét chung, thái độ, cử chỉ của họ không e lệ, rụt rè, mà họ cũng không có vẻ trơ tráo; họ không hề dốt nát, dởm đời, hợm hĩnh.

Và suốt câu chuyện, họ rất tự nhiên, đoan trang. Đoan trang là điều làm được, nhưng không phải dễ đâu. Một số người có cử chỉ đoan trang, nhưng ta có cảm tưởng rằng họ phải luyện tập lâu lắm và rán giữ nó trong câu chuyện.

Người xấu bụng và người phong nhã

Bạn chắc đã gặp những người bề ngoài coi được lắm, giọng tốt, ăn nói hoạt bát. khả năng tinh thần cũng cao, mà thiêu hẳn sự thiệp thế. Chính họ cũng biết vậy và đau khổ lắm.

Chẳng hạn Raspoutine[8]: ông ta có một cá tính rất mạnh, nhưng độc ác, tham tàn. Thể chất rất mạnh mà lại can đảm.

Trái với hạng người đó là một hạng người chúng ta ai cũng thường gặp, có thể là trong giới thợ thuyền: vạm vỡ, dáng đi chững chạc, giọng nói dễ nghe, tính tình dễ thương, nhưng không phải là hạng người lịch sự trong các phòng khách.

Mặc dầu vậy, đôi khi người ta cũng gọi họ là người phong nhã.

Khi nói tới đức thiệp thế, tôi cũng đã nghĩ tới tánh tôn trọng tục lệ, nghi thức trong xã hội như người ta thường hiểu; nhưng tôi nghĩ trước hết tới cái thiên tư giao tế, nó làm cho người thiệp thế hóa dễ thương, được lòng nhiều người. Cá tính, tự bản thể nó, không phải theo tục lệ, nghi thức xã hội, nhưng nếu theo thì cá tính hóa khả ái hơn.

Tại sao một số người không được ai ưa?

Tôi thường gặp những hạng người dưới đây ít ai ưa lắm, như sống ở ngoài lề xã hội:

1. Hạng hay ngắt lời người khác

2. Hạng vụng về, nói bậy

3. Hạng nói lải nhải đến phát ngán

4. Hạng hay phản đối

5. Hạng hay khuyên bảo người khác

6. Hạng tọc mạch

7. Hạng nịnh hót

8. Hạng hay chế giễu người khác

9. Hạng thô lỗ

10. Hạng ích kỉ

Hạng hay ngắt lời

Hạng thứ nhất là hạng người khác chưa nói xong đã ngắt lời người ta; rồi khi người ta bắt đầu nói tiếp thì lại ngắt nữa.. ngắt nữa... Thật là bực mình. Họ hoặc là bị người ta mắng cho, hoặc là bị xã hội tẩy chay.

Hạng vụng về, nói bậy và hạng lải nhải

Rồi tới hạng vụng về. Họ làm cho người ta bực mình vì không ai biết họ sắp nói cái gì. Họ không thiệp thế, tế nhị và cơ hồ không nhớ cái gì cả. Họ chỉ trích Công giáo trước mặt một người theo công giáo.

Họ mạt sát sự li dị mà trong cử tọa có cặp nọ mới li dị nhau. Chắc chắn là họ làm cho nhiều người phải bất bình, la lên. Rồi họ ngạc nhiên rằng sao xã hội lại bỏ rơi mình.

Thiệp thế là phải biết phán đoán cho đúng, hơn nữa phải phán đoán cho tế nhị.

Hạng lải nhải là hạng dài hơi nói chậm chạp, kể lể đủ các chi tiết lặt vặt, chỉ là việc sai một em trai đi mua kẹo mứt mà cũng tả dài dòng như một chiến công oanh liệt vậy. Họ bỏ ra năm phút để tả cái vẻ ngỡ ngàng của ông chủ tiệm khi em trai đó hỏi một nhãn hiệu mà trong tiệm không có. Rồi lại năm phút nữa để kể những lời phản kháng của em, không chịu nhận một nhãn hiệu khác, phải đúng nhãn hiệu má dặn kia - thật là một kiểu mẫu trẻ biết vâng lời! - vân vân, vân vân... Hạng lải nhải đó, làm cho ta chán ngấy. Đúng như John Godfroy Saxe nói:

“Hắn nói cả ngàn điều thao thao bất tuyệt

Nhưng chẳng bao giờ nói: Tôi xin cáo biệt”

Hạng hay phản đối

Hạng này hay lí sự lắm; cơ hồ như họ cho rằng không nên chấp nhận một điều gì hết. Mình chỉ nói: “Trời hôm nay đẹp nhỉ!”, ấy thể là họ cãi lại: “Thực không đấy? Tôi thì tôi thấy trời hơi u ám.”

Không ai chối cãi bằng khi trao đổi ý kiến với nhau, cần có một chút tinh thần phê phán; nhưng cái thói chẳng kể phải trái, cứ phản kháng thì không ai chịu được.

Hạng hay khuyên bảo người khác

Thường thường hạng này cũng làm cho câu chuyện thêm vui đấy, nhưng riết rồi họ thành một tai họa. Bạn hơi sổ mũi hay đau ở cuống họng, tức thì họ mách cho bạn một thứ thuốc công hiệu như thần; họ lại bắt bạn phải lấy sổ tay ra ghi thứ thuốc họ mách nữa, và dặn bạn phải lại nhà thuốc nào đó mua mới có vì thứ thuốc họ chỉ là một thứ thuốc mới, chỉ bán ở ít tiệm thôi...

Hạng tọc mạch

Có lẽ hạng này làm cho mọi người sợ nhất. Cứ y như là một pháp quan ở pháp đình tôn giáo thời xưa vậy. Họ bảo: “Năm ngoái tôi đã kiếm được 500.000 đồng còn ông, ông kiếm được bao nhiêu?”

Thấy y phục của bạn cắt khéo, họ hỏi may ở tiệm nào rồi thản nhiên, chẳng chút ngượng ngùng, hỏi giá cả bao nhiêu.

Cái gì họ cũng xen vào, dò hỏi một cách vô ý vô tứ, chỉ có cách mắng thẳng vào mặt họ, họ mới thôi.

Hạng nịnh hót

Xét chung, hạng này ít bị thiên hạ ghét hơn cả vì đa số đều ưa thích, chỉ ghét cái lối nịnh thôi. Là Rochefoucauld, nhà văn thông minh hóm hỉnh đó, bảo rằng: “Chúng ta tưởng là ghét sự nịnh hót mà thực ra chỉ là ghét cái lối thiên hạ nịnh hót thôi”. Chẳng hạn người ta mắng một kẻ nịnh hót đè tiện, lộ liễu, trâng tráo quá nếu có mặt một người thứ ba.

Trái lại một lời khen thẳng thắn, tế nhị là cách chắc chắn nhất để được xã hội niềm nở tiếp đón.

Hạng “lúc nào cũng hóm hình”

Hạng này là hạng hề, lúc nào cũng chế giễu, pha trò riết rồi ai cũng chán ngán, khinh bỉ. Gracian bảo rằng “nhiều người được tiếng là hóm hỉnh nhưng chính vì vậy mà phải mang tiếng là không tế nhị. Đùa cợt, chế giễu phải tùy lúc, còn những lúc khác phải nghiêm trang”. Gracian không trọng tinh thần hài hước như chúng ta ngày nay điều đó đúng, nhưng ông ấy hiểu thế nào là vừa phải.

Hạng thô lỗ

Thô lỗ có nhiều hình thức, ở đây tôi nghĩ trước hết đến bọn tự đắc rằng mình luôn luôn nói toạt móng heo, không úp mở gì cả. Thực ra, họ cũng ngài ngại mà nói có như mọi người khác khi bàn về những sự thực xấu xa.

Nhưng nhiều khi để tự bào chữa cho mình và tỏ ý quyết tín, họ thốt ra một lời thô lỗ làm cho những người phong nhã phải đỏ mặt lên và những người kín đáo đám ngượng ngùng. Dĩ nhiên là có hại cho họ.

Hạng ích kỉ

Sau cùng là hạng ích kỉ. Họ có tiết điệu của họ; vì trong một cuộc hội họp nhiều khi họ làm cho người khác bực mình, nhưng cũng có lúc người nghe chỉ thấy tức cười. Họ có cả trăm cách để tự biểu lộ, và cái cách họ nói: “Ông lầm rồi” hoặc “Ông chẳng biết chút gì về cái đó cả” còn khó chịu hơn là lấy kim chích vào người nghe nữa. Không ai thương họ được.

Để kết luận, tôi có thể nói rằng có hai điều kiện lớn để tránh sự thất nhân tâm.

a. Phải có một thái độ thiệp thế

b. Phải có lòng khoan dung một cách tích cực với người khác

Điều kiện thứ nhất buộc rằng chúng ta phải cho nhiều bằng chúng ta nhận, như vậy không phải vì lòng bác ái, cưu mang tất cả những kẻ nghèo đáng giúp, mà vì thân tình. Điều kiện thứ nhì tránh cho ta thói ích kỉ chẳng những trong cử chỉ, ngôn ngữ mà cả trong hành động: nhờ nó mà ta có những tình cảm đẹp làm cho sự tiếp xúc của ta với người khác chẳng những dễ chịu mà còn có lợi.

Kết luận

Bây giờ bạn thấy rằng sự phát triển cá tính phải tiến đều đều: Bạn chấp nhận các nguyên tắc rồi theo nó, định rõ các điều kiện như tôi đã chỉ trong mấy trang trên, sau cùng hành động.

Trong vài phạm vi có thể thấy ngay được dấu hiệu tấn bộ, phát triển. Bạn sửa được tật xấu, tập được những thói quen mới, tốt hơn. Điều đó luôn luôn làm cho ta phấn khởi. Lại thêm một người thực sung sướng thì ăn nói dễ hoạt bát, có nghệ thuật hơn.

Nhưng dù thấy tấn bộ ngay thì cũng kiên nhẫn cải tiến hoài. Bạn nhớ lại năm mười năm trước. Hồi đó bạn ra sao? Người khác thấy cá tính của bạn lúc đó ra sao?

Bây giờ có phải là bạn “thành tựu” hơn không?

Một đời sống phong phú hơn, rộng rãi hơn đưa bạn vào một thế giới cũng bao la hơn, và sự tiến bộ cứ tiếp tục... Nếu bạn không nản chí.

Phương pháp

Bạn phải là bạn

1. Nếu bạn muốn có cá tính thì điều thứ nhất phải làm là tránh, đừng cố ý bắt chước người khác. Bạn phải là bạn.

Tôi nói “dừng cố ý” là vì nhiều khi bạn bất giác bắt chước.

Ai cũng bất giác bắt chước người khác. Điều đó không sao tránh được.

Còn sự cố ý bắt chước lại là chuyện khác. Xin bạn đừng hiểu lầm tôi hoàn toàn bài xích thái độ đó đâu; tôi chỉ chê nó khi nó thái quá.

Chẳng hạn, chú ý nhìn một người khiêu vũ giỏi và rán bắt chước lối vũ của họ là điều rất nên.

Nhưng nếu quyết tâm bỏ lối án nói rõ ràng và tự nhiên của ta để bắt chước giọng Oxford[9] của ông James Douglas thì là bắt chước bậy và có thể bị người khác chê như sau:

“Joseph Courad trái ngược hẳn với Hall Caine. Hall Caine là một nhà văn có sách bán chạy nhất mà muốn thành một nghệ sĩ, còn Courad là một nghệ sĩ muốn có sách bán chạy nhất”.

Một ông dân biểu trong Quốc hội tài năng tầm thường mà có tham vọng, có thể bắt chước Winston Churchill khi ông này ngỏ lời với các Hạ nghị sĩ và Thượng nghị sĩ ở Washington năm 1942, nhưng giá ông ta cứ là ông ta, đừng bắt chước Churchill thì khôn hơn. Dĩ nhiên, không phải chỉ bọn tầm thường mới bắt chước người khác; một số người thành công, có danh vọng cũng có cái tật bắt chước.

Hơn là kém

2. Bạn nên luyện ý thức bình đẳng.

Trong phần thứ ba tôi đã giảng nhiều về cảm giác tự ti.

Không có gì nguy hại cho sự phát triển cá tính của bạn bằng cái cảm giác tự ti, cho rằng một người nào đó hơn mình xa.

Bạn không thể phóng khí cuộc đời của bạn; và bạn cũng không thể nhờ người khác “đèo” bạn. Nhưng trong thâm tâm bạn có thể có cảm giác bực mình rằng một người nào đó hơn bạn về phương diện này hay phương diện khác, và người đó biết vậy.

Cái ý thức bình đẳng mà tôi khuyên bạn luyện đây, cái ý thức “người là người, ta cũng là người”, sẽ làm cho bạn quên không thấy người khác hơn mình nữa, mà cũng không thấy mình hơn ai cả. Khi tôi khuyên bạn nên quên rằng mình hơn người đi, là tôi muốn bảo rằng nếu bạn có điểm gì hơn người thì đừng nên vì vậy mà hóa ra ích kỉ, khoe khoang, khó chịu. Còn như người khác có điều gì hơn bạn thì bạn nhận rằng người ta hơn bạn nhưng đừng có cảm giác rằng mình hèn kém hoặc bị khinh”.

Phải có can đảm trung thành với chính mình

3. Phải can đảm chứ đừng sợ sệt. Sợ sệt thì có hại hơn là có lợi. Nó làm tiêu tan cá tính của ta, còn lòng can đảm nâng cao cá tính của ta lên. Thế nào là thực sự can đảm?

Theo tôi, trước, hết phải can đảm là mình đã. Nếu có ai chỉ trích tổ chức chính trị hoặc tôn giác của bạn thì bạn cứ nhận tổ chức đó là của bạn, chẳng có gì xấu hổ cả, và bênh vực nó nếu cần; nếu bạn phải bênh vực một ý kiến đa số không tán thành, thì cứ mỉm cười mà bênh vực. Trong một nước tự do, ai cũng được tự do đưa ý kiến ra, trừ những ý kiến có hại cho sự an ninh của quốc gia.

Một hình thức của sự can đảm nữa là bạo dạn và tin tưởng nhìn thẳng vào hiện tại và tương lai. Bạn sẽ thấy nếu sợ sệt nhìn hiện tại và tương lai thì cá tính của ta khó phát triển lắm, có thể bị tiêu hủy, không còn hy vọng cứu vãn được nữa.

Câu hỏi này rất quan trọng: “Tại sao mình lại sợ kia?”

Lòng can đảm là một trong những đức chính và vì vậy nó là một yếu tố căn bản trong sự phát triển cá tính. Nếu đời của bạn êm đềm quá, mực thước quá, vững vàng quá, bạn không phải ưu tư, khó nhọc, không phải lo cảnh thiếu tiền, có bữa sáng lo bữa tối thì bạn chưa có nhiều kinh nghiệm về sự thất bại - thực sự hay tưởng tượng - đâu.

Trong trường hợp đó, cá tính của bạn khó phất triển được đầy đủ. Sự thành công tự nó không có ích bằng những nỗi khó khăn. Sự gắng sức mới thực sự là dạy chúng ta được nhiều.

Phải thiệp thế

4. Xét chung thì sự thiệp thế giúp ta giải quyết được một cách khéo léo vấn để xã hội.

Phần nhiều thiệp thế là có tài khéo léo; cho nên ta phải thận trọng trong ngôn ngữ.

Người ta kể chuyện một tác giả nọ mà bài diễn văn nào cũng sửa soạn kĩ lưỡng, ghen tị một người khác có tài ứng khẩu lanh lợi. Ông ta có thói “mượn” ngay những lời ứng khẩu của người này làm của mình.

Một hôm, trong một văn phòng có Whistler và các nghệ sĩ khác, một hội viên của công ty dẫn một bài thơ phúng thích chế giễu một cuốn sách mới ra. Tác giả ghen tị kể trên bảo ngay: “Tại sao mình không nghĩ tới câu đó mà nói ra nhỉ?” Whistler bèn đáp bằng giọng châm chích: “Thì lát nửa ông sẽ nói”.

Đa số, cả đàn ông lẫn đàn bà, thích châm chích theo kiểu của Whistler. Họ thấy có dịp châm chọc ai một cách hóm hỉnh là họ làm liền, bạn thân của họ, họ cũng không từ.

Thói đó lảm cho người khác bực mình, chịu không nổi và rốt cuộc gây những mối căm thù dai dẳng.

“Khi thì nghiêm trang, khi thì vui vẻ”

Khả năng ăn nói hoạt bát là một trong những khả năng mà bạn phải cố tập cho được, mà chịu bền chí tập thì được.

Trong một cuộc chuyện trò, có vài quy tắc rất giản dị phải theo:

a. Phải có hảo ý

b. Phải dễ dàng cầm đầu được một nhóm

c. Phải biết dắt dẫn câu chuyện một cách dễ dàng và khéo léo

d. Phải biết nói mà cũng biết nghe

e. Biết kể vài câu chuyện thú vị về thời sự

f. Đừng ngất lời người khác

Dĩ nhiên, hảo ý hiểu theo cái nghĩa: muốn làm lợi, làm vui cho mọi người, là một đức rất quý. Nó ngăn chặn những lời kháo vặt độc ắc, những lời bóng gió xấu xa. Nó lại giúp cho sự phát triển các khả năng b, c, d và tránh cho ta được cái lỗi xúc phạm người khác là ngắt lời họ: f

Hảo ý là đức căn bản vì nhờ nó, hoạt động tinh thần của ta hóa dễ dàng, ta dễ tìm được những câu chuyện thú vị.

Đôi khi câu chuyện càng tự nhiên nảy ra thì càng linh động. Nhưng nhiều khi, vì thiếu chuẩn bị, mà nó hóa rời rạc rồi tắt ngấm.

Ăn nói, theo một nghĩa rộng hơn, là trình bày một dự định làm ăn, phán quyết một trường hợp, ngỏ lời với một đám đông, kể một câu chuyện. Trong những trường hợp đó cần có thêm vài đức nữa.

Tôi không cần phải nhắc bạn rằng khéo nói là điều rất có lợi, bất kì ở đâu, bất kì bạn là ai.

Làm sao khéo nói được: thì phải học tập rồi. Không có cách nào khác. Khó nhọc đấy, nhưng rất bõ công.

Tôi lấy ví dụ huân tước Moyniban, một nhà đại tài, bấy nhiêu cũng đủ cho chúng ta coi ông là có danh tiếng rồi.

Mà sự thực ông đã nổi danh. Mặc dầu vậy ông vẫn luyện thêm tài diễn thuyết và tài viết văn để danh tiếng ông tăng lên gấp mười.

Vậy đã có tài đức rồi, bạn lại chịu luyện thêm cách ăn nói, viết lách thì cá tính của hạn phát triển thêm mà giá trị bạn cũng tăng lên.

Tại sao cứ phàn nàn: “Tôi không thể diễn thuyết được”. Tập nói trước phòng của bạn nărn phút thôi, rồi lần lần tập nói trước mặt người khác. Thực hành ít lâu thì ăn nói sẽ dễ dàng.

Tự đánh giá cá tính của bạn

Đọc lại mấy trang này hai hoặc ba lần, bạn sẽ đáp được câu này: “Cá tính của tôi ra sao?” Bạn tự đáp và có thể sẽ phấn khởi, có thể không, nhưng bạn nên nhớ điều này: không có gì tấn bộ mau bằng sự phát triển cá tính, nếu bạn chịu cương quyết gắng sức.

Về nghệ thuật ăn nói cũng vậy, Bạn sẽ nhận thấy rằng gặp thường các người lạ, bạn sẽ tấn bộ hơn là giao thiệp hoài với người quen.

Cho nên bạn phải đón mọi cơ hội, không phải với tinh thần khoe khoang: “Bây giờ mình sẽ tỏ cho thiên hạ thấy cá tính đã luyện được”, mà với một tinh thần bao dung, thiệp thế, hòa hảo.

Bạn nên luôn luôn nhớ rằng cá tính phải bất tự giác. Nếu cứ tự hỏi hoài: “Người ta có ấn tượng gì về mình?” thì chẳng bao lâu sẽ thành một người không ai chịu nổi, một con người làm điệu làm bộ. Một người thực khác người thì thành thật, tự nhiên, lúc nào cũng là chính mình, không bắt chước ai cả.

Dĩ nhiên, bạn sẽ coi lại trọn phần này. Bạn sẽ học kĩ đoạn nào bạn cho là cần thiết, tới khi hiểu rõ mới thôi. Hình ảnh con người lí tướng mà bạn muốn trở thành sẽ lần lần hiện ra, chậm chạp nhưng chắc chắn, và một ngày kia bạn sẽ tiến lại gần lí tưởng của bạn mà chính bạn cơ hồ như không ngờ.

Bài tập

Bài tập 33

Bạn lựa vài người có cá tính kha khá để làm một việc nghiên cứu nho nhỏ hầu đạt hai mục đích:

a. Hiểu rõ người đó hơn

b. Luyện tập vài đức về tư cách mà bạn muốn

Bạn theo phương pháp này: tự hỏi những câu về các yếu tố của cá tính mà tôi đã chỉ: vẻ mặt, điệu bộ giọng nói và ngôn ngữ, đặc tính tinh thần, xã hội tính và tính tình.

Thí dụ các câu hỏi

Giọng nói: Bạn nhận xét bốn người và tự hỏi: Giọng ông T. có gì hấp dẫn nhất? Ông H. cũng có giọng đó mà sao không hấp dẫn bằng?”

Đắc nhân tâm. Bà G. được lòng nhiều người có phải vì bà thực có tâm hồn nhân từ không? (Cơ hồ như bà không quên một người nào cả). Nếu không vậy thì làm sao bà nén được, không bao giờ cười lớn tiếng?

Bài tập 34

Nhớ một vật gì rồi vẽ lại, là một bài tập rất có ích. Nó luyện nhiều khả năng của ta, chứ không phải chỉ luyện kí tính mà thôi. Bạn vẽ gì bây giờ?

Vẽ một đường ngòng ngoèo như vầy thì chẳng ích lợi gì:

Trừ phi bạn phải đặt đúng chín mũi nhọn ở dưới thấp và mười mũi nhọn ở trên cao; như vậy bạn phải tập nhìn toàn thể hình vẽ trong nháy mắt.

Hình vẽ dưới đây[10] khó hơn và tập cho mắt bạn nhận xét mau (hai hình đó, dĩ nhiên bạn coi qua rồi gập sách lại, vẽ theo trí nhớ)

Bạn vẽ lại một phong cảnh mà ngày nào bạn cũng thấy. Hoặc lựa một lá cây. Hoặc vẽ lá quốc kì rồi so sánh xem có đúng không.

Bài tập 35

Bạn đọc sách có mau mà vẫn nhớ được đúng không? Hay là đọc chậm quá mà mất thì giờ?

Để trắc nghiệm, bạn lấy một bài báo đọc trong một phút; rồi ngừng lại đếm xem được bao nhiêu tiếng. Nếu dưới 250 tiếng thì có thể rằng bạn đọc hơi chậm đấy.

Các nhà xuất bản, nhờ đọc nhiều, quen, có thể đọc 500 tiếng một phút. Đa số người thường không cần phải đọc nhanh như vậy. Mà nếu đọc nhanh quá, không hiểu được tư tưởng tác giả, thì cần phải đọc chậm lại. Bạn tự tìm lấy khả năng cải tiến của bạn.

Bài tập 36

Bạn thường nghe nói có một số người đàn ông hoặc đàn bà có tài tổ chức. Như vậy là nghĩa làm sao? Nghĩa là các người đó biết sắp đặt mọi việc theo một thứ tự hợp lí. Họ biết phải bắt đầu ở đâu, bắt đầu làm cái gì, làm ra sao, và có cách nào hiệu quả nhất. Tổ chức nghĩa là biết xếp đặt vật và cắt đặt người để đạt một mục đích nào đó.

Tôi xin lấy một ví dụ để bạn dễ hiểu. Người ta đã cậy ông A.K.T. Robinson tổ chức một bữa tiệc vào buổi tối cho một đội túc cầu ở nơi khác lại tranh giải. Công việc đó rất đặc biệt, từ trước ông ta chưa bao giờ làm, nhưng ông hiểu một cách tổng quát ông phải làm những gì. Chúng ta lại thí dụ thêm rằng ông có thể hỏi ý kiến một người kinh nghiệm hơn về việc đó, nhưng ông vẫn muốn tự ý mình quyết định. Ông có phương pháp; ông biết rằng có những cái cần thiết bậc nhất, chẳng hạn tiền bạc. Ông tính xem phải chi tiêu bao nhiêu và trình cho ủy ban chấp nhận.

Rồi ông lựa chỗ. Nên đặt tiệc ở đâu? Ông lựa khách sạn X, khách sạn sang nhất và lại tiếp xúc với chủ khách sạn. Ông này tươi cười tiếp đón, và đề nghị với ông hai phòng lớn cho buổi tiệc đó để ông tùy ý lựa. Trong khi ông Robinson còn do dự chưa biết lựa phòng nào thì ông chủ khách sạn hỏi: Có bao nhiêu người dự tiệc? Và mỗi phần ăn vào khoảng bao nhiêu? Về hai điểm đó, ông Robinson mới chỉ biết lờ mờ, đại khái rằng không trên trăm người, và mỗi người không quá 200 đổng. Như vậy là ông ta không có tính thần tổ chức vì ông phải quyết định về hai điểm đó trước khi lựa khách sạn. Bây giờ đây, ông lại phải chạy đi hỏi ủy ban, rồi trở lại khách sạn để thu xếp.

Rồi tới những việc gì nữa? Gởi giấy mời, đăng báo, vô số việc lặt vặt khác nữa.

Vậy muốn cho việc tổ chức được đàng hoàng thì phải suy nghĩ trước về:

a. Mục đích

b. Thứ tự các công việc

c. Thu xếp nơi chốn, giao phó công việc cho mỗi người, sắp đặt chỗ cho mỗi người.

Bạn có thể áp dụng phương pháp đó vào bất kì công việc gì, dù là công việc kinh doanh hay mở một nhà đại lí. Tùy công việc mà chi tiết sẽ nhiều hay ít, nhưng sớm muộn gì người tổ chức khéo léo cũng thành công, còn người vụng về, thiếu kinh nghiệm sẽ thất bại vì bỏ quên các chi tiết.

Dưới đây tôi đưa ra vài kế hoạch cần chuẩn bị kĩ lưỡng, bạn lựa lấy một rồi suy nghĩ về các chi tiết, sau cùng ghi vắn tắt những giai đoạn để thực hiện các kế hoạch đó:

l. Tổ chức một dạ hội cho một Văn đoàn.

2. (Riêng về phụ nữ) lần đầu tiên cắt một chiếc áo dài theo mẫu.

3. Viết một bài báo bênh vực một chủ trương mà bạn tin chắc là đúng.

Tự luyện

Tới đây là cuối sách, nhưng bạn chỉ mới là bắt đầu, dù đã học xong và đã rút được nhiều lợi ích. Suốt đời chúng ta phải học hoài, tiến hoài. Nếu bạn muốn thì bạn có thể làm cho công việc học sách này thú vị như đọc tiểu thuyết. Cái gì cũng tùy thuộc tinh thần, tâm hồn, mục đích vì lòng nhiệt tâm của bạn.

Câu hỏi

1. Nếu ta không thể định nghĩa cá tính là gì thì có nên coi nó là một đức cần phải có không?

2. Cá tính có phải chỉ tùy thuộc cái phần tri giác của ta không?

3. Cái gì là cái bí mật của cá tính? Và ta có thể dùng tiếng nào để chỉ bản thể của nó?

4. Những “dấu tinh thần” là cái gì?

5. Bạn kể vài người có cá tính mạnh mẽ. Cá tính họ ra sao?

6. Xin bạn kể bốn cái “khác biệt” nó làm cho ta có cá tính.

7. Một vẻ bề ngoài bảnh bao có cần cho cá tính không?

8. Nhân điện là cái gì?

9. Bản thể của cá tính thuộc về tâm tính nhiều hơn về trí tuệ, là nghĩa sao?

10. Giọng nói và ngôn ngữ của ta giúp cá tính của ta ra sao?

11. Và dáng đi giúp ra sao?

12. Sự thiệp thế giúp cá tính ta phát triển cách nào?

13. Bạn kể mười hạng người bị thiên hạ ghét.

14. Bạn tả vắn tắt từng hạng người đó.

15. Muốn khỏi bị thiên hạ ghét thì cần có hai đức gì?

16. Lời khuyên thứ nhất trong phương pháp ra sao?

17. Bạn giảng tại sao lời đó đúng.

18. Và hai lời khuyên sau? Người ta thường cho hai lời khuyên đó ra sao?

19. Địa vị của sự thiệp thế trong cuộc giao tế.

20. Xin bạn tóm tắt những cái lợi của nghệ thuật ăn nói trong các cuộc đàm thoại.

21. Bạn đã trả lời câu hỏi: “cá tính của tôi ra sao?” đấy chưa?

Chương trình luyện tập

Thứ hai: Làm bài tập 33

Thứ ba: Làm bài tập 34

Thứ tư: Làm bài tập 35

Thứ năm: Làm bài tập 36. Trước hết bạn phải rán lựa một kế hoạch mà bạn tự xét có thể tổ chức được.

Thứ sáu: Lựa kế hoạch đó rồi, bạn bắt đầu ghi chương trình hành động lên giấy

Thứ bảy: Bổ túc chương trình đó bằng cách ghi tất cả các chi tiết

Chú thích:

[1] Chữ personality này còn có nghĩa là tư cách, nhân phẩm. Ở đây dịch là cá tính thì chưa đúng hẳn, nó còn hơi có nghĩa là tư cách riêng của mỗi người.

[2] Một nhân vật trong kịch Faust của Goethe; cũng gần như Chư-Bác-Giới trong Tây Du; hắn là con quỉ hạ giới để thỏa mãn những đam mê của Faust.

[3] Tiềm phục: sách in là “tiếm phục”. (Goldfish).

[4] Tức Yeats-Brown.

[5] Đón chiếc đó: sách in là “đó chiếc đó”. Nguyên văn: “met the boat” (theo http://en.wikipedia.org/wiki/Will_Rogers#cite_note-nytobit-7). (Goldfish).

[6] Ở đây chữ cá tính này hàm ý cái nghĩa tư cách nữa.

[7] Thời Trung cổ châu Âu, thuật thuyết phục ăn nói hùng hồn được dạy trong mọi trường và coi trọng còn hơn thuật viết văn nữa.

[8] Một tu sĩ Nga (1864-1916) thời Nga Hoàng Nicolas II, được Hoàng Hậu Nga và Nga Hoàng rất tin, rất trọng, sợ nữa; nên có rất nhiều quyển thế, sau bị giết. Nhưng Raspoutine tuyệt nhiên không đau khổ vì tính độc ác của hắn.

[9] Ở Anh, Oxford được coi là giọng thanh lịch nhất, như giọng Paris ở Pháp, giọng Hà Nội ở Bắc Việt.

[10] Hai hình vẽ in trong sách bị đặt sai vị trí: hình trên thành hình dưới, hình dưới thành hình trên. (Goldfish).