Phần thứ sáu - TIẾT ĐIỆU CỦA TINH THẦN VÀ TIẾT ĐIỆU CỦA THỂ CHẤT- VÀI NHẬN XÉT VỀ TÂM TRẠNG-

Một trong những nguyên nhân chính gây ra nhiều sự lầm lẫn về giáo dục là người ta không chú ý tới tiết điệu và đặc tính phát triển tinh thần của mỗi trẻ.

Giáo sư A.N. Whitehead

Những ý kiến riêng của tôi ra sao, đó là điều không quan trọng gì đối với một người khác. Nhưng bạn đã hỏi tôi, thì tôi có thể đáp rằng sự phán đoán của tôi thường thay đổi.

Charles Darwin

Tôi hiểu tiếng tiết điệu theo nghĩa nào

Kinh nghiệm đầu tiên của bạn về Tiết điệu - theo cái nghĩa thực tế - có lẽ cũng là kinh nghiệm đầu tiên của đa số độc giả. Lần đó bạn nhún nháy với một em nhỏ khác, mỗi em ở một đầu tấm ván dài đặt trên một thân cây.

Có quỉ xui khiến, đúng cái lúc đầu tấm ván phía bạn đưa lên cao nhất thì em kia nhún mạnh làm cho bạn tung lên trời rồi rơi xuống.... U lên một cục lớn ở đầu, và bạn la hét, nguyền rủa dữ dội làm sao!

Khi chưa té, tiết điệu của bạn chưa bị phá, thì trò chơi thích thú lạ lùng. Cơ hồ như nó thoả mãn một nhu cầu nội tâm của ta.

Khi nghe nhạc cũng vậy.

Ta thích gõ nhịp bằng chân và nhấn vào tiết điệu nhanh hoặc chậm, vào cường độ mạnh hoặc yếu.

Nhưng tiết điệu không phải chỉ là một vận hành nhịp nhàng của thần kinh hệ. Nó còn quan trọng hơn nhiều, nó là một qui luật thiên nhiên có hoạt khí hoặc vô hoạt khí. Nó chi phối cả vũ trụ như luật trọng lực chi phối từ thái-dương-hệ (bắt thái dương hệ chạy theo một hình thuẫn) tới những nguyên tử cực nhỏ.

Nó giúp cho sự vận dụng tư tưởng con người và kiểm soát luật phản phục lịch sử. Biết theo nó thì thấy khoan khoái; cản trở nó thì cái hại tuy không thấy được ngay mà rất lớn.

Tinh thần cũng như thủy triều lên rồi xuống

Người ta định nghĩa tiếp: tiết điệu là “sự vận chuyển nhịp nhàng trong thơ, nhạc và nhiều khu vực khác nữa, chẳng hạn người ta nói: tiết điệu của sự sinh hoạt”.

Bạn chỉ quan tâm tới những tiết điệu trong tinh thần, công việc của bạn thôi. Những tiết điệu đó rất quan trọng đối với bạn vì nó ảnh hưởng tới hạnh phúc và sự thành công của bạn.

Khi bà Meynell nói tới “thủy triều của tinh thần, không phải bà chỉ dùng một hình bóng bẩy mà thôi đâu: quả thực là hoạt động tinh thần của ta có lúc lên xuống như thủy triều; có lúc ta thấy hoạt động không được gì cả, thực lạ lùng, không hiểu tại sao tiếp theo là những lúc làm việc, sáng tạo rất dễ dàng, như chơi vậy, thật là thích thú. Phần này sẽ giúp bạn biết rõ được vài điều về tiết điệu, về qui luật lên xuống của thủy triều đó, để rồi lợi dụng nó.

Tiết điệu trong các vô sinh vật.

Người ta có thể coi luật hút, đẩy (hấp lực và cự lực) là tiết điệu quan trọng nhất vì khu vực hoạt động của nó rất rộng và lại có tính cách biểu trưng nữa.

Phương pháp căn bản của hóa công là dùng tinh lực ở mọi cấp. Tinh lực đó chi phối thái-dương-hệ mà cũng chi phôi cả các vô sinh vật và sinh vật.

Các sức mạnh vật chất lên rồi xuống.

Ta thử xét thế giới của người và của vật. Ta thấy gì? Cũng thấy chu kỳ lên xuống đó.

Về kinh tế giá cả tăng rồi giam.

Sau một thời kinh tế thịnh vượng tới một thời kinh tế khủng hoảng.

Chiến tranh rồi hòa bình, rồi lại chiến tranh, lại hòa bình nữa.

Tiết điệu ảnh hưởng tối đa ra sao

Bạn báo rằng những điều tôi mới nói lí thú đấy, nhưng có liên quan gì đến chương trình luyện tập tinh thần của bạn đâu.

Có chứ, tiết điệu ảnh hướng tới bạn nhiều cách lắm.

Chẳng hạn nếu không hiểu nhịp điệu lên xuống của tình cảm thì bạn sẽ đau khổ vô ích; còn như nếu kiểm soát được nhịp điệu đó thì bạn có thể lợi dụng những lúc vui tươi nhất của bạn.

Nếu bạn hiểu tinh thần của bạn có lúc như thủy triều dâng lên, làm việc được nhiều hơn thì bạn có thể phân phối công việc để chỉ phải gắng sức tối thiểu mà đạt được kết quá tối đa.

Nếu không diệt được những nỗi bất bình thì bạn cũng nén được nó, mặc dầu diệt được vẫn hơn. Bạn sẽ không làm nô lệ những sự thay đổi “nhiệt độ tinh thần, của bạn nữa, bạn chế định nó. Nó thành đầy tớ phụ lực cho bạn.

Tác động và phản ứng

Tiết điệu căn bản của hết thẩy chúng ta là tác động và phản ứng. Sau một ngày làm việc thể chất và tinh thần, bạn thấy mệt nhọc, không phải mệt đừ đến kiệt lực, nhưng mệt một cách vô hại, nếu được ngồi nghỉ thoải mái trong một chiếc ghế bành thì khoan khoái vô cùng.

Nhưng tôi thí dụ rằng cả ngày bạn phải làm một công việc đơn điệu, rất chán, trong tiếng máy chạy ổn ào; chiều tối về nhà bạn không những thấy thân thể mệt mỏi, rã rời, mà còn thấy tinh thần dao động, tính tình quạu quọ. Tinh thần muốn chống với công việc bực bội, đơn điệu làm suốt tám giờ đó.

Chúng ta ai cũng đã biết những trường hợp như vậy.

Đó là hậu qua của một thứ văn minh cho rằng hạnh phúc không thể đi đôi với bổn phận được; và để phản ứng lại, nạn nhân của văn minh hành động ngược lại, như cái quả lắc đổng hồ, nhưng thường là có hại cho họ vì họ muốn hưởng lạc mà không tìm được niềm vui.

Như vậy thì những kể không hiểu cái tiết điệu cảm xúc, tất nhiên phải lầm lẫn nặng trong khi tìm sự thỏa mản trong đời[1].

Tiết điệu riêng của bạn.

Có hai điều cần biết về vấn đề đó:

Điều thứ nhất: những tiết điệu nào cần thiết nhất?

Điều thứ nhì: làm sao có thể lợi dụng những tiết điệu đó để tìm được hạnh phúc và đạt được thành công?

Để có thể áp dụng ngay được, tôi xin đáp hai câu hỏi đó cùng một lúc.

Những tiết điệu tinh thần của ta liên quan chặt chẽ với các tiết điệu thể chất, tới nỗi một vài bệnh thể chất luôn luôn gây ra một sự hổn loạn tương ứng về tinh thần. Chẳng hạn gan mà yếu thì luôn luôn tinh thần ủ rũ.

Ngược lại, bệnh có thể phát từ tinh thần trước rồi mới tác động tới cơ thể. Nhận được một điện tín báo một tin rất buồn, bạn sinh chán nản và cơ thể của bạn, đặc biệt là bộ tiêu hóa, tức thì mất quân bình. Luôn luôn bạn phải nhớ điều đó: cơ thể ảnh hưởng tới tinh thần và tinh thần cũng ảnh hướng lại cơ thể.

Tiết điệu tinh thần quan trọng nhất là: phấn khởi - trầm uất. Chúng ta biết rằng trong một xã hội không hoàn hảo như xã hội chúng ta, chúng ta không thể lúc nào cũng phấn khởi được, cũng không thể lúc nào cũng chán nản, gần tuyệt vọng được; chúng ta rán giữ tinh thần mình ở một trạng thái trung gian, mà chúng ta có thể gọi là sự quân bình về tinh thần. Nghĩa là mặc dầu chấp nhận tận hưởng hạnh phúc khi nó xuất hiện, chúng ta vẫn biết chắc rằng một ngày kia chúng ta sẽ phải chịu cảnh đau khổ.

Không phải ta ngồi chờ cái đau khổ như mời nó lại đâu; chỉ là do kinh nghiệm, chúng ta biết rằng nó có thể tới lắm, và biết như vậy, nỗi vui của ta giảm đi. Đã có hồi chúng ta rán sống ở trên đỉnh núi, cho như vậy là tuyệt; nhưng rồi nỗi gian nan xảy ra cách này hay cách khác và ta phải “xuống dốc” một cách đột ngột quá, ghê gớm quá, và bây giờ thì ta khôn rồi, nhất định không có cái tâm trạng thất vọng nữa.

Do thái độ tinh thần đó mới có thành ngữ này người ta thường dùng khi gặp một niềm vui lớn: “Cái đó có vẻ tốt đẹp quá, khó tin được”.

Nguy hại của những sự thay đổi đột ngột

Tiết điệu phấn khỏi – trầm uất không có gì là đều đặn đâu. Quả lắc có thể nhẹ nhàng đưa qua bên này hoặc bên kia rồi ngừng lại một thời gian lâu trước khi vận chuyển về hướng ngược.

Một gia tài kếch xù, như từ trên trời rơi xuống có thể làm cho một người sung sướng như bay bổng lên chín từng mây, và từ chín từng mây đó té nhào xuống một viện dưỡng trí, nếu người đó không đủ tinh thần chịu nỗi cảnh giàu có đột ngột của mình. Những nhịp điệu quá mau quả thực là nguy hiểm.

Thăng hay trầm có từ từ thì ta mới có thì giờ để quen với sự thay đổi, tăng hay giảm mức sống của ta, mỗi năm một chút. Nếu sự giàu có tăng lên đều đều thì ít khi trí óc thác loạn. Rồi nếu vận suy, nghèo túng thì cũng lần lần tập khắc khổ được; sẽ xuống dốc đều đều nhưng không té xuống vực thẳm.

Chúng ta không sao biết được những biến cố đó đột ngột xảy ra lúc nào. Đau ốm, chết thình lình, người khác phá sản mà tai hại lây tới mình, rồi chiến tranh, nói chung là tất cả các tai nạn bất ngờ, mãi tới khi xảy ra rồi, chúng ta mới được biết; dù ta có đề phòng trước những cuộc khủng hoảng nó làm đổ vở tan tành mọi sự thì cũng không thể ngăn cản nó được.

Tiết điệu tinh thần của danh nhân

Tôi đã ghi chép được tâm sự vài danh sĩ.

Chẳng hạn John Bunyan.

Ông ta bảo: “Mỗi ngày tôi có thể mất sự bình tĩnh tâm hồn tới hai chục lần: bây giờ khoan khoái, lát nữa sẽ lo lắng, rầu rĩ.”

Thật lạ lùng... vì chế ngự tinh thần đâu phải là việc khó. Nhưng hiển nhiên là tiết điệu tinh thần của Bunyan thật dồn dập và mạnh mẽ.

Ralph Waldo Emerson cũng là một văn sĩ tinh thần thay đổi bất ngờ.

“Những khả năng tinh thần của tôi ư? Hoặc là rất lớn, hoặc là số không; trong những lúc sung sướng, đời tôi cơ hồ phong phú vô cùng; những lúc khác, sao mà nó nghèo nàn, cằn cỗi thế.”

Tôi có thể dẫn thêm nhiều lời tự thú nữa, nhưng chỉ xin chép lại lời cuối cùng này trong cuốn Contents of Bagshot:

“Tôi cảm thấy tôi hoặc chẳng quan trọng gì hết hoặc rất quan trọng, lúc thì như tên bị đày, lúc thì như một thiên thần, lúc làm chủ hoàn cảnh, lúc để cho nó lôi cuốn, lúc thì dễ hủy diệt nhất, lúc lại chịu được bền bỉ nhất. Những tâm trạng đó cứ thay phiên nhau, mỗi ngày một khác, có khi mỗi giờ một khác”[2].

Tiết điệu trong sự luyện tập tinh thần

Bây giờ ta xét sự quan trọng của sự quân binh về tinh thần.

Người nào biết làm chủ tiết điệu cảm xúc của mình và lợi dụng nó thì đã ở trên đường đưa tới thắng lợi rồi. Gặp những lúc lo lắng, người đó sẽ biết dùng thói quen đó để lập lại sự quân bình về tinh thần.

Đó là một nguyên tắc nó tác động như cái máy, nó làm cho các chiếc tàu đi biển bớt chòng chành. Gặp cảnh sa cơ lỡ bước, chúng ta có thể lảo đảo, nhưng nếu nghị lực của ta đủ mạnh, và nếu ta có một ý niệm rất minh bạch về sự kiện thì lần lần ta có thể trở buồm rồi sau cùng đứng vững lại như không có chuyện gì xảy ra. Như vậy là dùng sự thăng bằng để thắng một tiết điệu bất như ý.

Bây giờ bạn hiểu tại sao bạn cần biết tiết điệu của bạn, cần kiểm soát được những thăng trầm không sao tránh được trong đời sống.

Điều tôi mới trình bày đó tự nhiên đưa chúng ta tới một vấn đề khác mà tôi sẽ phân tích dưới đây, tức vấn đề tâm trạng.

Tâm trạng là cái gì?

Có những lúc bạn không khéo léo như thường ngày; khả năng của bạn lúc lên lúc xuống và như vậy phần nhiều là do tâm trạng của bạn.

Nguồn gốc tâm trạng đó ở đâu?

Xét chung thì có hai nguồn gốc:

a. Hồi kí

b. Điều kiện thể chất

Ta thử xét nguồn gốc thứ nhì. Các bậc thiên tài thường thấy rằng mùa đông không làm việc được đắc lực. Trời lạnh cóng làm ngưng đọng khả năng sáng tạo của họ. Tháng chạp năm 1821 thi sĩ Anh Shelly viết thư cho bạn: “Trong cảnh băng giá này, kẻ tha hương này (tức Shelly) co quắp lại. Tôi chỉ viết được một chút rồi phải ngừng. Cơ năng của tơi thu hình lại và ngủ”.

Goethe, Schiller, Byron và nhiều nhà khác nữa tự cảm thấy sức sáng tác tùy thuộc tính tình của họ mà tính tình, tâm trạng của họ cơ hồ gần như hoàn toàn tùy thuộc nhiệt độ trong không khí.

Tính tình của ai cũng có lúc thay đổi.

Bạn có thể nghĩ rằng mình không phải là thi sĩ, vậy không chịu ảnh hưởng sự thay đổi của nhiệt độ trong không khí. Bạn nghĩ vậy ]à lầm.

Các lực sĩ, các ông chủ ngân hàng, các sĩ quan hải quân và các công chức cũng thay đổi tính tình, lúc vui lúc buồn, mặc dầu không nhất định là do thời tiết thay đổi. Có thể là do cơ thể hơi đau ở đâu đó, hoặc do những hồi kí buồn khổ.

Ở đây, chúng ta trở lại nguồn gốc thứ nhất của tâm trạng, tức các hồi kí.

Khi ngồi ở bờ biển, lơ đãng ngó các đợt sóng, tâm trí được tự do vơ vẩn. Lúc đó kí tính của ta bắt đầu hoạt động, tuy ngồi đó mà óc ở đâu đâu, cách chỗ đó cả ngàn dặm, nghĩ tới những việc xảy ra cả chục năm trước.

Đó là hình thức đơn giản nhất của tâm trạng.

Hình thức phức tạp nhất là những cảm xúc thầm kín của tiềm thức. Ta bỗng nảy ra cái ý, chẳng hạn bỏ một công việc nào đó để xoay qua nghề khác, chẳng hiểu tại sao. Chúng ta chỉ biết rằng “mình cảm thấy như vậy” thôi.

Trong trường hợp đó, tâm trạng của ta “xuống” nhiều hơn là áp lực của không khí hoặc nhiệt độ trong cơ thể, vậy là không do ngoại cảnh; hồi kí liên quan trực tiếp với tiềm thức và tạo ngay một tâm trạng không phải cái cảm giác hơi buồn có thể thắng nổi dễ dàng đâu, mà là một cảm giác phức tạp hơn nhiều nó làm tăng năng lực tinh thần của ta lên.

Có khi phải đợi lâu rồi tâm trí ta mới tương ứng được với nó. Chẳng hạn John S.Sargent vẽ một bức chân dung, thử vẽ mấy lần một chuỗi ngọc trai cho giống hệt, mà không được. Để giải trí, quên đi, ông chơi đờn với một người bạn...

Đương chơi đờn ông bồng ngừng lại, cầm cây cọ, vẽ ngay chuỗi ngọc trai, không ngập ngừng, nét vẽ rất vững. Cái phút sáng tạo đã tới.

Charles Darwin có lần chỉ ở Londres có một ngày rồi trở về quê nhà, thấy hăng hái làm việc.

Bạn nên nhận xét tiết điệu của xã hội

Chúng ta không nên quên cái tiết điệu lớn nhất trong các tiết điệu xã hội, tức là tiết điệu trong sự kinh doanh (xí nghiệp, thương mại) mà từ xưa, Shakespeare đã nhắc chúng ta rằng nó như thuỷ triều, lúc lên lúc xuống.

Trong tất cả các vận hành của thiên nhiên, và tất cả các phong trào của văn minh, tiết điệu đó đáng cho chúng ta quan tâm tới nhất.

Nó là một tiết diệu bất thường.

Các cuộc khủng hoảng kinh tế không xảy ra đều đặn như một số người đã định nghĩa và miêu tả đâu.

Giáo sư Stanley Jevons cho nó tùy thuộc các vết đen trên mặt trời và cứ mười một năm lại xảy ra một lần[3].

Nhưng ở đây tôi không nghĩ tới những cuộc khủng hoảng to lớn, ảnh hưởng tới cả một lục địa hoặc cả thế giới đó. Tôi nghĩ tới những phong trào nhỏ hơn, nhưng vẫn có thực, tức những xu hướng trong ngành kinh tế của một dân tộc.

Chẳng hạn nếu một phát minh mới gây sự phồn thịnh cho miền bạn ở, nếu bạn muốn được hưởng sự phồn thịnh đó thì phải tự đặt mình vào trào lưu đó, chứ đừng đứng ngoài.

Hơn nữa chứ, bạn phải rút những “ăng-ten” ra (cây dẫn điện; chẳng hạn ở máy thâu thanh: antenne) để cảm nhận những cái mới mẻ trước khi nó xảy ra. Thế giới đã rán tìm hiểu những hoàn cảnh kinh tế có thể xảy ra trong mười năm sắp tới[4].

Phương pháp

Xin bạn nhớ lời tôi đã khuyên về sức khỏe

1. Sức khỏe ngăn được các tiết điệu xấu, và ta ít có những lúc chán nản, quạu quọ. Nếu cái quả lắc của cơ thể bạn đưa qua cái hướng bậy, thì tinh thần của bạn cũng bị hại lây; nếu gan bạn mà mát quá thì bạn sẽ thấy ủ rũ, cái mà hôm qua bạn cho là tốt, bây giờ cho là xấu.

Tôi chưa có thể nói chắc chắn được rằng có một liên quan mật thiết giữa những thay đổi tiết điệu về cơ thể và những thay đổi về tâm trạng hay không. Dalcroze cho rằng “phương pháp điều hòa tiết điệu” của ông có thể thay đổi được tâm trạng mau hơn tất cả những phương pháp khác. Và nhiều người khác còn bảo đã tìm thấy sự liên quan giữa hai tiết điệu thể chất và tinh thần, nhưng họ chưa giảng cho ta được một cách minh bạch

Rất có thể rằng một vận động thể chất nào đó thích hợp với một lối suy tư nào đó, điều đó không có gì là vô lí; nhưng chưa ai chứng thực được thì ta chưa nên tin như tin một chân lí khoa học.

Hạnh phúc ở trong một bản thể quân bình

2. Bạn nên luyện tập cho có sự quân bình về tinh thần.

Điều đó có vẻ dễ mà thực sự không dễ lắm đâu. Có người như muốn khuyên: “Đừng nên dễ hăng hái, hoặc ủ rủ quá, rán tránh cả hai tâm trạng đó. Rán đạt tới cái trình độ rất cao: đừng vui đừng buồn. Nên bắt chước Marc Aurèle”[5].

Bạn có thể gạt bỏ thái độ đó đi. Nó không hoàn toàn dở đâu, nó là nguyên tắc của chủ nghĩa khắc kỉ, không chấp nhận sự vui, sự sướng, sự đau khổ, nhưng trong đời sống sôi nổi hiện nay, nó không tự nhiên chút nào cả.

Riêng phần tôi thì tôi không muốn diệt một vài đức tinh căn bản của đời sống, như nhà khổ hạnh ẩn trốn đời.

Sự quân bình về tinh thần giúp ta thành công. Giúp ra sao? Trước hết nó tránh cho ta được những cảm xúc quá độ. Nếu bạn kiểm soát được tình cảm, cột chặt chúng lại được, đừng cho chúng phóng túng thoát bậy ra, thì ít khi bạn bị đau khổ về những thay đổi đột ngột và mau lẹ.

Đây là một trường hợp hơi thái quá nhưng có thực. Một người từ một hải cảng xa xôi, đi tàu biển trở về Anh sau mười năm xa cách. Một người thân ra đón ở bến tàu, người này chắc là vợ. Mặc dầu trong lòng rất đổi vui mừng, tràn trề tình âu yếm, mà người đàn bà đó vẫn tự chủ được. Còn người đàn ông thì không nén được nỗi mừng. Sao mà tàu chạm thế, đợi muốn sốt ruột... Sau cùng chàng xô đẩy mọi người để lên bờ... Gặp vợ, ôm chằm ngay lấy, xiết chặt vợ như điên như cuồng một hồi lâu, tới nỗi làm ngoẹo đầu vợ ra phía sau, gẫy cổ vợ và người vợ chết trong tay chồng.

Khi tai họa rình ta

Chúng ta xét một khía cạnh khác của vấn đề. Xét cái tâm trạng lo ngại sắp có một cái gì đau khổ xảy ra. Có thể rằng một hãng danh tiếng sắp phá sản, mà bạn vì liên lụy với họ, cũng sẽ tiêu tan sự nghiệp, trừ phi là được một công ty ngoại quốc cho vay. Bạn lo ngại vì không biết chắc công ty đó có cho vay không. Nếu có thì thoát nạn, nếu không thì hoàn toàn phá sản.

Bây giờ đây, bạn có thể dùng sức tự kỉ ám thị của bạn. Bạn tự thuyết phục mình rằng sự gắng sức kiếm cho ra số tiền đó sẽ có kết quả đúng lúc; như vậy bạn làm việc sẽ khôn khéo hơn, có hi vọng hơn.

Hơn nữa, bạn sẽ ngưng lại được cái xu hướng xuống dốc của tiết điệu, xu hướng mà hoàn cảnh gây ra. Người tự quyên sinh thường là người tiết điệu xuống dốc thắng thế. Bức thư tuyệt mệnh để lại thường là mỗi hàng đầy cái giọng tuyệt vọng,

Ông Shackleton, nhà thám hiểm Nam Cực quá cố, được cả thế giới thương tiếc, viết trong tập Nhật kí cuối cùng của ông: “Nỗi lo lắng đã gậm nhấm nghị lực của tôi quá mức vì cho tới cuối năm, mọi sự đều hỏng cả. Máy móc không dùng được nữa; nước thiếu; nhiều cơn dông lớn nổi lên; về vật chất, mọi cái đều hỏng, tệ hại, nhưng tinh thần mọi người trên tàu còn lành mạnh, đáng mừng”.

Những thủy thủ trên tàu đó có một tinh thần thật quân bình.

Làm việc và vui chơi

3. Bạn nên luyện khả năng làm việc và tiêu khiển.

Điều tôi nói dưới đây không có vẻ nghiêm trọng ghê gớm đâu. Quả thực nó không nghiêm trọng ghê gớm. Nhưng có thực. Hơn nữa, nó giản dị quá tới nỗi người ta quên nó. Cho nên tôi phải nhắc lại ở đây.

Kẻ nào làm việc trối chết, thích được người khác khen rằng “không bao giờ ông ấy rời phòng giấy trước chín giờ tối”, kẻ đó không thành công mau mắn như chính họ tưởng đâu. Trong một hay hai tháng, số lượng công việc họ làm việc mỗi ngày lớn lao lắm; nhưng rồi phẩm giảm đi. Sức phán đoán của họ kém đi.

Dĩ nhiên, con người về trước giờ tan sở để đêm tối la cà các chốn ăn chơi, còn tệ hơn con người làm việc trối chết nữa. Nhưng cả hai đều có lỗi cả.

Họ đều có một tiết điệu bậy.

Và luật thiên nhiên sẽ trừng phạt họ!

Bạn nên cười đi và tỏ ra mình từng trải

4. Một lần nữa tôi khuyên bạn luyện tinh thần hài hước.

Lời đó không phải là lời khuyên thập toàn, không sao thực hiện được đâu. Nó dễ dàng thực hiện và có hiệu quả tức thì. Nếu bạn cười được thì bao nhiêu nỗi lo lắng, u buồn của bạn tiêu tan hết, như vậy chẳng hơn là khóc lóc cho thêm lo lắng, u buồn ư?

Những nỗi lo buồn đó có thể có thực một cách bi đát đây, nhưng trong đời ít có bi kịch nào (trừ những cái tang trong nhà) mà không có một khía cạnh hài kịch; và nếu bạn biết giữ gìn tinh thần hài hước thì sẽ thấy khía cạnh tức cười đó được.

Cái lợi thực hiển nhiên. Một mặt, như vậy nỗi đau khổ của bạn sẽ nhụt đi, mặt khác như vậy bạn vẫn tiếp xúc được với những người mà bạn đương cần tiếp xúc nhất[6].

Chiến sĩ ngoài mặt trận

Khi biến cố làm cho tinh thần bạn xuống dốc, thì bạn cứ ngửng đầu nhìn lên cao để phá cái tiết điệu đó đi, điều đó rất hợp lí. Đáng lẽ để cho nó thu hút bạn xuống cái vực thẳm dưới chân thì bạn cứ cương quyết ngó lên cao và tự cho mình cái vui thú là cười.

Một số người thiếu óc tưởng tượng, không chấp nhận rằng trong những lúc rất nguy hoặc khi đợi những kết cục nghiêm trọng, không ai có thể cười được. Nhưng ngay những kẻ đó cũng không thể không tức cười nếu được thấy cảnh dưới đây một buổi sáng tinh sương trong chiến tranh 1914. Quân Anh bị địch tấn công bất ngờ khi họ chưa kịp thay quần áo. Đạn véo, bom nổ; như Dooley đã nói: “một kẻ say rượu đương reo rắc sự chết chóc và sự tàn phá, nhưng các chiến sĩ đương chiến đâu để bảo toàn cái mạng mình đó cười rộ lên khi thấy một sĩ quan Anh chỉ bận một chiếc “pyjama” ra lệnh cho sĩ tốt, khuyên khích họ chống cự. Chính tôi cũng đã cười.

Chúng ta có bổn phận vùng lên

Tôi cần nói thêm để bạn khỏi hiểu lầm. Trước một nỗi buồn mà cười hề hề một cách vô ý thức hoặc trước một tai nạn mà hoan hỉ một cách vô nghĩa, thái độ đó tôi cũng không chấp nhận được. Tôi chỉ muốn bảo rằng khi hoàn cảnh xô té chúng ta thì chúng ta có bổn phận vùng lên và chỉ có mỗi một cách, giúp cho ta ngóc dậy là nhận cái khía cạnh hài hước nó gần như luôn luôn nấp sau một bi kịch.

Cách đó ngăn sự chán năn u uất của ta lại, và làm cho tâm trạng ta bắt đầu trở lại bình thường. Vả lại ta có bổn phận làm vậy để cho biến cố đừng đè bẹp ta, đó là bổn phận đối với bản thân ta. Có cái gì tốt đẹp dành cho ta đó, ta phải sẵn sàng nhận lấy nó. Cơ hội đó sẽ mất nếu chúng ta để cho biến cố làm cho chán nản, tuyệt vọng.

Coi chừng đừng thương người quá mức

5. Nên hợp lí hóa lòng thương người của bạn.

Tôi chỉ muốn nói rằng chúng ta không thể gánh hết nỗi đau khổ của người khác được, mà chỉ gánh được một phần nào thôi; bạn không nên coi tất cả các nỗi khổ não, đau đớn của người khác như thể của chính bạn.

Thái độ sẽ đưa bạn tới sự chán nán, hoặc tệ hơn nữa. Một người suốt cả một buổi chiều đi thăm các bệnh nhân trong một dưỡng đường - mà không quen cái việc đó - hoặc nghe kể các trường hợp trong một hội Từ thiện, về tới nhà nhất định là mệt mỏi, chán nản. Đôi khi còn xúc động mạnh nữa vì những điều trông thấy, nghe thấy.

Người có kinh nghiệm, quen làm việc trong những nơi đó, thường thường tinh thần rất bình tĩnh. Họ phải hợp lí hóa lòng thương người của họ rồi mới chịu nổi những cảnh đó. Họ “trông thấy hết đấy... nhưng không sợ hãi, xúc động”.

Các bác sĩ, mục sư quen nhìn cảnh khổ não, đau lòng của người khác rồi, bắt buộc phải có một thái độ “nhà nghề” trong khi thương người. Một số y sĩ mở phòng mạch trong các xóm nghèo, nếu cứ đau xót hoài về cái gánh khổ của mỗi bệnh nhân thì có ngày sẽ hóa điên mất; và một mục sư mỗi tuần phải làm phép cho ba bốn người chết thì không sao còn có thể buồn rầu đến não lòng cho tang gia nữa. Nếu cứ buồn rầu như vậy thì chẳng bao lâu cũng vô quan tài mà thôi.

Tôi không bảo rằng lòng các y sĩ và mục sư trơ trơ như sắt đá. Tuyệt nhiên không. Tôi chỉ bảo rằng họ phải hợp lí hóa lòng trắc ẩn của họ nếu họ muốn giữ gìn sức khỏe mà làm việc được. Không phải vì hợp lí hóa mà lòng trắc ẩn của họ không thành thực.

Quá đa cảm là điều nguy hại

Bạn nên theo gương các vị đó tới một mức nào đó. Như vậy làm việc sẽ đắc lực hơn vì cách đó điều hòa được các thăng trầm trong đời sống tình cảm của bạn.

Thấy một người đàn ông vì con chết, buồn rầu mà tự tử, chúng ta tôn trọng tình yêu con mãnh liệt của người đó, nhưng đồng thời cũng nhận rằng người đó có một chút gì hơi quá mềm yếu. Chúng ta buồn rầu cho người đó lắm, nhưng trách ông ta sao lại tự hủy mình như vậy.

Chúng ta không nói thẳng như vậy cho mọi người nghe, nhưng trong thâm tâm chúng ta nghĩ thầm rằng yêu con như vậy là quá đáng, có cái gì khác thường; rằng khi tiết điệu cảm xúc của người đó đổi hướng thì người đó không còn tự chủ được nữa mà cầm súng bắn một phát vào tim mình.

Nếu biết hợp lí hóa tình yêu con thì bi kịch đó không khi nào xảy ra. Chết, như vậy làm cho tên họ lu mờ đi; chết như vậy là ích kỉ vì chỉ nghĩ tới tình cảm của mình thôi; mà lại vô ích nữa vì để lại gánh nặng bất ngờ cho vợ.

Bạn nên ghi lại những tiết điệu của chính bạn

6. Bạn tự tìm lấy xem có tiết điệu nào có lợi nhất cho bạn khi phải làm việc gì quan trọng nhất.

Ai cũng có lần phải làm một việc gì cần tới tất cả sức lực và khả năng tinh thần của mình, dù là một người thợ máy phải rán sửa một cái máy hư hay một tiểu thuyết gia rán tìm đoạn kết thúc cho một truyện thì cũng vậy.

Tôi đã thấy một người thợ máy vào hạng giỏi nhất xem xét một bộ máy hư, dò từng bộ phận một rồi bảo: “để sáng mai tôi làm công việc đó”.

Người kia hỏi:

- Tại sao không sửa ngay đi?

Đáp:

- Tôi chưa sẵn sàng.

Sau này điều tra mới biết rằng người thợ máy đó không khi nào làm một công việc gì khó, nếu cảm thấy mình không làm nổi.

Chuyện đó làm cho tôi suy nghĩ vì cách làm việc của người đó cũng giống phương pháp của một tiểu thuyết gia gặp một chương khó viết thì tạm bỏ nó để viết một chương sau dễ hơn, rồi khi cảm thấy dễ viết chương bỏ dở thì mới viết trở lại.

Nhưng cách làm việc đó có thể hại nếu quá 1ố. Có những công việc khó khăn phải làm ngay, không được do dự, trì hoãn. Chỉ nghệ sĩ hoặc nhà chuyên môn mới được phép tùy hứng thôi.

Luân phiên

Tinh thần như một thửa ruộng. Một chủ ruộng không trồng hoài một thứ lúa trên thửa ruộng, năm này qua năm khác.

Người ta theo một quy tắc gọi là luân chủng, nghĩa là trồng thay phiên, năm này trồng lúa tẻ, năm sau trồng lúa nếp, rồi trồng bắp, đỗ... Tinh thần cùng vậy, phải cho nó làm việc luân phiên, mà sự thay phiên phải mau hơn là trồng lúa. Không có một giáo sư nào chuyên dạy toán ngày này qua ngày khác, tháng này qua tháng khác, tới khi học trò thật giỏi toán rồi mới chuyên dạy ngữ pháp cũng theo cách đó.

Các giáo sư đều dạy môn này xen với môn khác.

Giờ đầu là toán, giờ sau là địa lí, giờ thứ ba là sử kí, cứ như vậy cho hết các môn trong chương trình. Thay đổi các môn càng nhiều càng tốt. Sau giờ hình học, cho học sinh ra sân chơi.

Con người chỉ đọc mỗi một cuốn sách

“Con người chỉ đọc mỗi một cuốn sách” không phải là mẫu người lí tưởng. Nếu cuốn đó là toàn tập của kịch gia Shakespeare, thì câu chuyện người ấy có thể lí thú đây, khi ta gặp lần đầu; tới lần thứ ba thì ta chán ngấy, chịu không nổi nữa.

Nếu cuốn đó là Thánh kinh, thì còn tai hại hơn nữa, vì thứ văn đẹp đẽ và cao cả trong Thánh kinh, có nhiều chỗ lặp đi lặp lại và rất khó hiểu.

Những người như vậy không có ý thức về tiết điệu.

Họ chỉ có mỗi xu hướng nghiêm nhặt quá tới nỗi không thấy gì khác trên đời nữa.

Chúng ta rất cần lập một chương trình có nhiều điểm khác nhau.

Tôi sở dĩ nói thêm về vấn đề quan trọng này, vì tôi muốn bạn hi vọng và tự tín khi đọc mấy trang cuối này. Bạn có thể dùng tiết điệu của bạn để tạo hạnh phúc và thịnh vượng cho chính mình. Ở trên tôi đã chỉ cách ra sao rồi. Bạn nên áp dụng lời khuyên ở phần này vào hoàn cảnh của bạn.

Sau cùng bạn nên nhìn bản đồ thế giới, đặc biệt là bản đồ Châu Âu, và nhận thấy đâu đâu dục vọng cũng hoành hành.

Không có một tiết điệu tư tưởng hoặc suy tư nào để kiểm soát dục vọng cả. Sự thực, lí trí thường bị coi là điều cấm kị: tại các quốc gia phát xít, người ta lên án nó. Chỉ có một số người lãnh nhiệm vụ suy nghĩ, còn bao nhiêu người khác phải răm rắp theo hết.

Coi lí trí, hoặc tình cảm hoặc ý chí, hoặc một bộ phận nào khác của trí óc con người như một vị thần, chính sách đó dĩ nhiên là bậy rồi. Chúng ta phải tránh mọi hình thức của sự quá độ, và phải biết dùng mọi cơ năng Tạo hóa đã ban cho ta. Phải sống một cách toàn thể, mà muốn vậy thì không được tôn sùng riêng một bộ phận nào.

Bài tập

Bài tập 28

Bạn để dành ít trang trong sổ tay của bạn để phân tích các tiết điệu thể chất của bạn, mục đích là để tìm được một cách hành động đúng đắn. Tim bạn đập theo một nhịp điệu không do bạn tạo ra; nhưng bạn nên để ý liền mỗi khi nó đập một cách không đều, bất thường. Các hoạt động, phản ứng khác của cơ thể cũng phải chú ý như vậy để tránh những bệnh âm hiểm và giữ gìn được sức khỏe. Ngủ - Thức. Ăn uống - Bài tiết. Làm việc - Nghỉ ngơi tiêu khiển.

Bài tập 29

Một cách tốt để nhận xét các tiết điệu tinh thần của bạn là dùng một cuốn sổ tay nhỏ, mỗi trang có ghi ngày tháng. Cuối tháng, hoặc sau hai tuần, bạn bắt đầu phân tích tiết điệu tinh thần của bạn.

Buổi sáng nào bạn thấy tươi tỉnh, nhẹ nhàng, khỏe khoắn, hăng hái, sẵn sàng làm mọi việc - bạn đã thấy cảm giác đó rồi chứ - bạn thử kiểm soát lại xem hôm trước, đặc biệt là tối hôm trước, đã xảy ra những chuyện gì. Bạn sẽ thấy rằng những việc làm trái thói thưởng (như đi coi hát, đi thăm bạn, tinh thần kích thích, ngủ trễ), có thể có lợi mà cũng có thể có hại cho tâm trạng và năng suất của bạn hôm sau. Nhờ nhận xét như vậy lâu, bạn có thể biết được cái gì có lợi, cái gì có hại; và tại sao cái này có lợi lúc này mà lại có hại lúc khác. Như vậy bạn sẽ điều khiển được các tiết điệu tinh thần chính của bạn.

Bài tập 30

Bài tập 29 có thể giúp bạn hiểu được ít nhiều hoàn cảnh - thể chất, xã hội, địa thế, vân vân - thuận tiện nhất, cho sự làm việc tinh thần. Chắc bạn đã nhận thấy tại sao những phòng nóng quá hoặc lạnh quá không hợp với công việc đó. Chắc bạn đã thấy rằng phòng 30 độ thì nóng quá, 16 độ thì dễ chịu nhất.

Do phân tích và kinh nghiệm bản thân, hạn phải tìm lấy cái tiết điệu hoạt động thích hợp nhất với bạn. Xin bạn đừng lo lắng về điểm đó. Nếu lo lắng thì không nhận xét được đích xác đâu. Không tìm được cũng không sao, nhưng biết được thì vẫn hơn là không biết.

Nhưng biết thì phải biết cho đích xác, chứ đừng tưởng tượng. Chẳng bạn tháng mười một vừa qua, bạn làm việc không có kết quá rồi vội có thành kiến về nó, cho rằng tháng mười một nào cũng vậy. Kiên nhẫn tìm thì thế nào cũng có kết quả tốt.

Bài tập 31

Muốn có óc phán đoán thì bạn cần hiểu thế nào là một bán chân lí (nghĩa là một chân lí chỉ đúng 50%), chẳng hạn bán chân lí trong câu này của Keyserling: “Sức mạnh đúng là một lí tưởng phản tinh thần”. Bạn cứ phân tích chữ phản tinh thần thì hiểu nghĩa của nó.

Một thí dụ khác dài hơn sẽ làm cho bạn hiểu rõ hơn. Thí dụ này trích trong một bài có giọng mỉa mai trên tờ College Humour (Huê Kỳ), tháng mười một năm 1930. “Bí quyết của sự trẻ trung là không bao giờ nói tới bệnh đau bao tử của mình; không bao giờ lại một dưỡng đường trừ phi là lại thăm bệnh nhân; đừng bao giờ để cho một nhà giải phẫu kì cục ngó vào trong cuống họng bạn, nếu không thì ông ta la ầm rằng bạch hầu long (hạch ở hai bên họng)[7] phải cắt tức thì mới được; đừng bao giờ chiếu điện răng của bạn, nếu không thì cái tuổi khỏe mạnh của bạn sẽ chấm dứt đấy; đừng bao giờ nói tới sự “lây bệnh” với một người ngoài tứ tuần, nếu phòng không có nhiều cửa sổ và cửa sổ mở toang ra để bạn có thể chuồn tức thì được”.

Sao, bạn cho lời đó ra sao? Tôi đoán rằng bạn sẽ bảo: “Cho tới bây giờ thì tôi thấy đúng đấy”, hoặc: “Có phần đúng đấy nhưng không hoàn toàn đúng”. Đồng ý. Tránh những ý kì quặc hoặc sai về một bệnh tưởng tượng, là một việc; nhưng coi thường những triệu chứng nó báo trước cho ta rằng cơ thể ta phải nhờ y sĩ săn sóc, là một việc khác.

Tôi thí dụ rằng khi đọc một cuốn sách nghiêm trang, bạn gặp câu này của cố giáo sư Huxley:

“Sự ngu muội cũng bị trừng phạt nghiêm khắc như sự cố ý bất tuân lệnh; sự bất lực và sự tội lỗi phải nhận chung một hình phạt”.

Bạn cho câu đó là đúng một nửa? hay đúng hai phần ba? hay đúng theo tỉ lệ nào?

Bài tập 32

Để cho những tiết điệu vô ích không làm hại được ý nghĩ cùng những điều tin của bạn, bạn nên thỉnh thoảng bỏ ít thì giờ ghi những điều bạn tin chắc, nghĩa là những chân lí mà bạn không bao giờ hoặc rất ít khi nghi ngờ.

Chẳng hạn bạn đã có vài điều tin về thiên nhiên, nhân loại, tinh thần, vận mệnh, tôn giáo, chính trị và nhiều vấn đề khác kém quan trọng. Một ngày kia bạn có thể thay đổi ý kiến về các vấn đề đó; nhưng cứ chép lại những tín điều của bạn lúc này đi, đó là một phương pháp tốt để cho tư tưởng của bạn được minh bạch và để bạn có thể phân loại một cách có thứ tự.

Tự luyện

Thế giới tình cảm là thế giới nội tâm và bạn cần hiểu kĩ nó từ đầu tới cuối nếu bạn muốn tránh các nguy hại, biết được nghệ thuật sống và tìm được, bảo toàn được hạnh phúc. Luôn luôn bao giờ cùng vậy, sự luyện tập là việc của mỗi người. Mặc dầu bạn và nhiều người khác cũng có những tình cảm giống nhau, có khi có những kinh nghiệm như nhau nữa, nhưng dù sao bạn cũng vẫn là bạn. Cho nên cần phải áp dụng những bài học này vào bản thân bạn, vào những vấn để của riêng bạn.

Câu hỏi

1. Tiết điệu có tính cách phổ biến trong vũ trụ. Bạn giảng chân lí đó cách nào?

2. Bạn hiểu nghĩa tiếng tiết điệu ra sao? Chỉ ra vài sự kiện chứng tỏ rằng bạn hiểu nó.

3. Cho thí dụ một tiết điệu trong thiên nhiên.

4. Tiết điệu liên quan với sự luyện tập tinh thần ra sao?

5. Tiết điệu nào là tiết điệu căn bản?

6. Cho thí dụ về những trường hợp: mới đầu tinh thần khó nhọc làm việc rồi lần lần hóa ra hăng hái.

7. Tôi đã nói gì về các tiết điệu thể chất?

8. Và về các tiết điệu tinh thần?

9. Bạn tả hậu quả tai hại của các sự thay đổi đột ngột.

10. Bạn nói qua về vài tiết điệu tinh thần của các danh nhân.

11. Bạn biết gì về sự quân bình của tinh thần?

12. Bạn nói qua về các tâm trạng.

13. Bạn nghĩ sao về các tiết điệu bất thường.

14. Hai lời khuyên đầu tiên trong phương pháp là gì? Người ta phán đoán hai lời khuyên đó ra sao?

15. Bạn giảng cho tôi nghe về tiết điệu: làm việc - tiêu khiển.

16. Trong phương pháp của tôi, tinh thần hài hước có địa vị gì?

17. Dùng lí trí cách nào để điều chỉnh lòng trắc ẩn của ta?

Chương trình luyện tập

Thứ hai: Làm kĩ bài tập 28. Ôn lại số 1 và số 2 trong phương pháp.

Thứ ba: Bắt đầu làm bài tập 29. Ôn lại số 3 và số 4 trong phương pháp.

Thứ tư: Rút cái lợi của bài tập 30. Coi lại số 5 trong phương pháp.

Thứ năm: Làm bài tập 31. Coi lại số 6 trong phương pháp, rán tìm tiết điệu của bạn.

Thứ sáu: Lập chương trình để làm bài tập 32, nghĩa là lựa một đầu đề rồi ghi những tiết điệu bạn tin chắc.

Thứ bảy: Làm tiếp công việc ngày thứ sáu. Rán làm cho hết, nhưng đừng hấp tấp. Công việc nào có làm cẩn thận thì mới có giá trị.

Tình cảm của bạn có thể chế ngự bạn hoặc giúp bạn. Vậy bạn phải làm sao? Xét kĩ vấn đề đó đi. Bạn có thể lợi dụng tiết điệu tinh thần của bạn như người thủy thủ biết lợi dụng sức gió vậy.

Chú thích:

[1] Tác giả muốn nói những người vì chán ngán công việc đơn điệu, hết giồ làm việc tìm những thú vui kích thích như: uống rượu, đánh bạc...

[2] Các nghệ sĩ thường có tâm trạng đó. Tiết điệu của họ như vậy. Bản tính đó có thể thay đổi hoàn toàn được không? Không chắc. Nhưng hầu hết họ biết lợi dụng tiết điệu của họ: có nhà văn cả mấy tháng không buồn cầm cây viết, rồi hứng tới, họ phấn khởi, viết luôn mấy ngày mấy đêm. Sự quân bình về tinh thần như tác giả khuyên ta, vẫn là đáng quý: đời ta sung sướng hơn, làm việc đắc lực hơn, nhưng theo tôi, nguyên tắc vẫn là phải tuân theo tiết điệu riêng của mình như lời của giáo sư A.N. Whitehead mà tác giả đã dẫn ở đầu phần này.

[3] Ngày nay người ta cho thuyết này sai: từ sau thế chiến tới nay, hai mươi lăm năm rồi, không có khủng hoảng kinh tế lớn lao trên thế giới nữa; nhân loại biết hợp tác với nhau thì có thể ngăn ngừa các cuộc khủng hoảng đó.

[4] Bây giờ có người còn dự tính trước cho thế kỉ XXI nữa!

[5] Triết gia khắc kỉ, Hoàng đế La Mã thế kỉ thứ hai sau Tây lịch.

[6] Vì có vui vẻ thì người ta mới gần mình, nếu ủ rũ thì người ta sẽ xa lánh mình.

[7] Nay thường gọi là amidan. (Goldfish).