CHUYÊN VIÊN THỜI CUỘC

Đại Sứ Lodge đến Sài Gòn Ngày 22.8.1963 thay thế Đại Sứ Nolting bị Hoa Thịnh Đốn triệu về Mỹ vì lý do ủng hộ một chế độ dị biệt tôn giáo, chà đạp tín ngưỡng, nhân quyền và ông Nolting đã đem lại những bản phúc trình gửi Bộ Ngoại Giao Hoa Kỳ với sự bênh vực chế độ Sài Gòn quá đáng.

Ông Henry Cabot Lodge đến Sài Gòn với lời nói đầu tiên cùng các ký giả trong và ngoài nước tại phòng khách danh dự Tân Sơn Nhất: ‘’Tôi không muốn phát biểu ý kiến gì trong lúc này về tình hình Việt Nam’’, một câu ngắn, đầy bí mật của những người thâm hiểm hành động trước khi nói.

Đó là một lối khôn ngoan của Nhà Ngoại Giao sắp nhận lãnh nhiệm vụ ở xứ người trong một tình thế nóng bỏng, khó khăn. Sự dè dặt của ông Lodge đã cho thấy tầm quan trọng của nhân vật này khi Hoa Thịnh Đốn hầu như tuyển chọn đưa đến Nam Việt Nam đối phó với chế độ Ngô Đình Diệm.

Tình hình Sài Gòn trước ngày ông Lodge đến Nam Việt Nam đã nghiêm trọng lắm rồi. Những vụ tự thiêu của Phật Giáo, dẫn đầu là Thượng Tọa Thích Quảng Đức đã làm xúc động nhân dân thế giới, nhất là những quốc gia mộ đạo Phật trong Vùng Á Châu.

Trước một ngày ông Lodge đặt chân lên giải đất Nam Việt Nam, nghĩa là ngày 21.8.1963, Bộ Trưởng Ngoại Giao Vũ Văn Mẫu xuống tóc phản đối chính quyền đàn áp Phật Giáo.

Phía Quân Đội, Thiếu Tướng Tôn Thất Đính được cử giữ chức Tổng Trấn Đô Thành Sài Gòn Gia Định và có nhiệm vụ thi hành lệnh giới nghiêm. Dân chúng bị cấm đi lại ban đêm từ 9 giờ tối đến 5 giờ sáng.

Ngày Đại Sứ Lodge đến Sài Gòn cũng là ngày biến động khá lớn. Ở Hoa Thịnh Đốn, Luật Sư Trần Văn Chương từ chức Đại Sứ Việt Nam tại Hoa Kỳ. Trong đêm hôm ấy, Cảnh Sát chiến đấu hành quân vào các Chùa chiền.

Sáng ngày 23.8.1963 chính phủ Ngô Đình Diệm cho báo chí dân chúng biết là bắt được một số vũ khí trong Chùa Therevada ở Đường Trương Minh Giảng và Chùa Xá Lợi.

Trong 24 giờ đặt chân đến đất Nam Việt Nam, Đại Sứ Lodge đã thấy hốc hác trước nhiều vấn đề phải giải quyết. Cho nên sự vội vàng ở phòng khách danh dự Phi Trường Tân Sơn Nhất đã làm cho các quan sát viên quốc tế theo dõi hành động của Lodge mà chính phủ Hoa Kỳ Kenedy giao phó.

Đại Sứ Lodge đến Sài Gòn với một câu tuyên bố, tuy không hằn học, nhưng ở đó cũng bộc lộ được sự quyết liệt của ông đã bước hẳn vào thời cuộc Nam Việt Nam.

Ông Lodge lên xe về Tòa Đại Sứ Hoa Kỳ trên Đường Hàm Nghi ngay lúc đó. Người ta tính với kim đồng hồ thì Đại Sứ Lodge vỏn vẹn dừng lại phòng khách danh dự Phi Trường Tân Sơn Nhất khoảng trên dưới 10 phút.

Đại Sứ Lodge bắt tay vào việc ngay từ giờ phút đó. Những gì của Nolting để lại, Lodge đều duyệt qua tất cả. Ông gọi các cộng sự viên mới cũng như cũ vào trình diện và yêu cầu điều tra phúc trình rõ ràng cho ông rõ về các vụ tự thiêu và cuộc lùng bố chùa chiền trước kia.

Đại Sứ Lodge cũng chuẩn bị trình Ủy Nhiệm Thư lên Tổng Thống Diệm càng chóng càng tốt. Hôm sau vì vụ chính quyền loan tin bắt được vũ khí trong các Chùa, Đại Sứ Lodge liên lạc với Giám Đốc nghi lễ Phủ Tổng Thống xin trình Ủy Nhiệm Thư trong nội nhật. Cơ quan này trả lời sẽ xét lại khi trình lên Tổng Thống Diệm.

Nhưng rồi Phủ Tổng Thống im hơi lặng tiếng. Đại Sứ Lodge biết ngay là Phủ Tổng Thống đang làm trở ngại ông ở bước đầu với cốt ý dằn mặt. Vì thế trong những ngày kế tiếp ông Lodge chưa hoạt động được bên ngoài. Mặc dầu ông đã được Tổng Thống Diệm và ông Ngô Đình Nhu tiếp kiến qua lối xã giao nghi lễ của một vị Tân Đại Sứ.

Ngày 26.8.1963 (4 ngày sau đến Sài Gòn) ông Lodge trình Ủy Nhiệm Thư lên Tổng Thống Diệm để trở thành Đại Sứ chính thức của chính phủ Hoa Kỳ tại Nam Việt Nam.

Trong 4 ngày qua, ông Lodge tỏ thái độ mềm dẻo với chính phủ Diệm. Nhưng sau lễ trình Ủy Nhiệm Thư, Đại Sứ Lodge đã có thái độ khuyến cáo chính phủ Diệm trong lúc ông và Tổng Thống Diệm hàn huyên ở phòng khách.

Đại Sứ Lodge yêu cầu Tổng Thống Diệm ngừng ngay việc đàn áp Phật Giáo, thực thi thực tình nguyện vọng của đoàn thể này, đồng thời mở rộng chính phủ và đưa ông bà Ngô Đình Nhu ra ngoại quốc một thời gian.

Tổng Thống Diệm nghe ông Lodge nói thế thì mặt mày đỏ gay. Ông Diệm phủ nhận chính quyền đàn áp Phật Giáo đồ. Và nguyện vọng Phật Giáo đã chính tay ông ấn ký. Như vậy với chức vụ Tổng Thống, ông đã lùi một bước cho nguyện vọng đó thỏa đáng, nhưng Phật Giáo đã kiếm cách này cách nọ gây rối với chính quyền.

Tổng Thống Diệm yêu cầu Đại Sứ Lodge đừng nhúng tay sâu vào nội bộ Việt Nam bằng lối áp lực, như yêu cầu đưa Ngô Đình Nhu ra nước ngoài. Anh em chúng tôi không tham quyền cố vị, nhưng làm như thế chủ quyền quốc gia chúng tôi sẽ mất hết.

Sự chống đối, ương ngạnh của Tổng Thống Diệm như vậy đã làm cho ông Lodge khó chịu. Thế là buổi gặp gỡ sau lễ trình Ủy Nhiệm Thư của ông Lodge với Tổng Thống Diệm đã bắt đầu đào hố sâu ngăn cách.

Thật sự trong lúc bấy giờ, Đại Sứ Lodge mong muốn mình là một ‘’chuyên viên nắn bóp thời cuộc’’ mà thôi. Ông Lodge cố thuyết phục Tổng Thống Diệm để thay đổi tình trạng hỗn độn đang chờ sẵn mà chỉ có lợi cho cộng sản.

Nhưng ông Lodge không ngờ Tổng Thống Diệm cứng rắn và dường như bất cần vị đại diện của chính phủ Hoa Kỳ tại Nam Việt Nam. Có thể nói rằng đây là lần đầu tiên chuyên viên hòa giải Lodge gặp một vị Tổng Thống địa phương chịu viện trợ lớn của Hoa Kỳ mà lại ương ngạnh với vị Đại Sứ của quốc gia đưa viện trợ đến.

Tự ái của ‘’một Quốc Gia khổng lồ’’ ăn sâu vào trí ông Lodge. Và ông đã không chịu đựng được lối ‘’trịch thượng’’ của Tổng Thống Diệm. Đại Sứ Lodge ra về, lòng không mấy thanh thản, nếu không muốn nói một sự mất cảm tình đang lan rộng, xâm chiếm trí óc ông.

Những vụ tự thiêu của Sư Sãi nối tiếp dù đã có sự hiện diện của ông Lodge ở Sài Gòn. Một vị tu hành tự thiêu ngay trước cửa Nhà Thờ Đức Bà làm xôn xao thêm. Đại Sứ Lodge thân hành đi xem xét vụ này.

Ông Lodge đã chứng kiến nhân viên công lực dập tắt ngọn lửa tự thiêu đó. Thi thể nạn nhân được xe cảnh sát đưa đi khỏi vùng địa điểm đốt liền. Đồng bào hiếu kỳ đứng xem rất đông, Cảnh Sát chiến đấu giải tán mau chóng.

Kế tiếp những ngày sau, Đại Sứ Lodge xin được Tổng Thống Diệm tiếp kiến. Trong buổi gặp mặt này rất căng thẳng. Tổng Thống Diệm lại yêu cầu Đại Sứ Lodge đừng nhúng tay vào nội bộ Việt Nam. Hoa Kỳ giải tỏa cúp viện trợ cho Lực Lượng Đặc Biệt.

Nếu Hoa Kỳ còn tiếp tục hành động như vậy sẽ mang tai họa cộng sản. Ông Lodge trả lời với Tổng Thống Diệm là viện trợ của Hoa Kỳ để chống cộng sản chứ không phải để đàn áp tôn giáo, nhân quyền, tín ngưỡng.

Tổng Thống Diệm không bằng lòng cử chỉ của Đại Sứ Lodge như vậy. Ông nói với Đại Sứ Lodge rằng, nhân dân ủng hộ tôi, bầu tôi làm Tổng Thống thì không có lý do gì để đầu hàng một đoàn thể có ngoại bang và cộng sản giật dây.

Đại Sứ Lodge hỏi ngược lại Tổng Thống Diệm tình trạng như thế này thì trong bao lâu Tổng Thống mới thắng được chiến tranh cộng sản? Tổng Thống Diệm đáp: Hai ba năm nữa, nếu Hoa Kỳ canh tân vũ khí cho tôi. Người Mỹ đứng đắn đứng vào cương vị Cố Vấn cho các cấp chỉ huy Quân Đội Việt Nam Cộng Hòa.

Đại Sứ Lodge lắc đầu, tỏ vẻ không tin tưởng lời nói của Tổng Thống Diệm. Đại Sứ Lodge nói với Tổng Thống tôi hết sức xúc động chứng kiến một cảnh tự thiêu của một Sư Sãi ở trước Nhà Thờ Đức Bà.

Tổng Thống Diệm trả lời ông Lodge là Tổng Thống là người Việt Nam thì xúc động gấp hàng trăm lần ông Đại Sứ. Nhưng đứng cương vị của một Tổng Thống và uy quyền quốc gia, Tổng Thống không còn hành động gì hơn. Ông đã thấy chính phủ nhượng bộ rồi chưa?

Đại Sứ Lodge bị câu hỏi ngược bất ngờ. Nhưng ông Lodge cũng trả lời ngay chính quyền không thực tâm giải quyết về Phật Giáo.

Tình trạng dằng do giữa Tổng Thống Diệm và ông Đại Sứ Lodge kéo dài mãi. Những cuộc gặp gỡ ở Dinh Gia Long trở nên lạnh nhạt giữa hai nhân vật trong một thời kỳ khủng hoảng. Những đòi hỏi của ông Lodge, Tổng Thống Diệm cho là quá đáng. Trái lại ông Lodge thì nghĩ rắng công lao của Hoa Kỳ, tốn công tốn tiền, hao mòn sinh mạng chỉ vì uy quyền của Tổng Thống Diệm và ông Nhu khuynh đảo.

Ý nghĩ của một người Hoa Kỳ như ông Lodge thì Nam Việt Nam bị chính quyền độc tài ngự trị.

Và ông nghiêng hẳn về phía Phật Giáo để chống đối lại chính quyền mà ông được phúc trình báo cáo là ‘’gia đình trị’’.

Ngày 21.9.1963, Tổng Thống Diệm cứng rắn thêm với hai chuyên viên thời cuộc Đại Sứ Henry Cabot Lodge. Có thể nói rằng kể từ ngày trình Ủy Nhiệm Thư (26.8.1963), Đại Sứ Lodge chưa thành quả một công việc nhỏ nào về hòa giải với chính phủ Diệm cả.

Tại Tòa Đại Sứ Hoa Kỳ, nhân viên bắt đầu chia ra thành hai nhóm rõ rệt: Nhóm thứ nhất do viên Phó Đại Sứ (người của Nolting để lại) cầm đầu ủng hộ chế độ Diệm, và nhóm thứ hai gồm những nhân viên trung cấp khuyến cáo Đại Sứ Lodge lật đổ chính phủ Diệm. Lúc này ông Lodge còn giữ lập trường lừng khừng. Nhưng đến ngày 6 Quân Nhân Mỹ bị việt cộng giết trong cuộc hành quân ở phía Nam Thị Xã Đà Nẵng thì lập trường của Lodge bắt đầu xoay chiều.

Sự xoay chiều này rõ rệt, khi Tổng Thống Diệm thất lời hứa không dự buổi tiễn đưa linh cữu 6 Quân Nhân vị giết về Mỹ ở Phi Trường quân sự Tân Sơn Nhất.

Sau buổi lễ này trở về Đại Sứ Lodge đánh điện xin Hoa Thịnh Đốn Bộ Ngoại Giao thế vị Phó Đại Sứ tại Sài Gòn của cựu Đại Sứ Nolting để lại. Hoa Thịnh Đốn chấp nhận ngay. Vì chính phủ Hoa Kỳ muốn ông Lodge có ‘’Jeu d'équipe’’ sẽ lật đổ chính quyền Diệm.

Chính quyền Ngô Đình Diệm đã mặc nhiên đặt cái cầy trước con trâu để lũng đoạn tinh thần Đại Sứ Lodge. Vị Tân Đại Sứ Hoa Kỳ đã gặp một chính phủ có thực lực uy quyền và không theo lệnh của Hoa Kỳ như ông đã quá mơ tưởng trước khi đặt chân đến Sài Gòn.

Vào thời bấy giờ ông Lodge là nhân vật lớn của Hoa Kỳ. Ông Lodge là bạn của cố Tổng Thống Kenedy. Hai người dinh quán ở Boston. Tại đây có hai gia đình nổi tiếng là Kenedy và Lodge.

Ông Lodge đã từng là ‘’Đại Sứ bí mật hòa giải’’ tại nước Cộng Hòa Saint Dominique khi Tổng Thống độc tài của xứ Trung Mỹ Raphael Trujillo bị ám sát tại Thủ Đô San Domingo ngày 31.5.19…

Đại Sứ Lodge đã thành công rực rỡ ở Saint Domingo với chính sách Hoa Kỳ loại ảnh hưởng thân cộng sản Cuba ở quốc gia này.

Từ đó Đại Sứ Lodge được nổi tiếng cáo già chính trị về các cuộc xáo trộn của quốc gia chịu ảnh hưởng viện trợ. Và cũng từ đó Lodge là nhân vật phòng hờ của chính phủ Hoa Kỳ chực chờ gửi đến những quốc gia trên thế giới chịu ảnh hưởng Mỹ mà lại chống chính sách Mỹ.

Thời kỳ Phật Giáo dưới chính quyền Ngô Đình Diệm được coi là tình thế nghiêm trọng cờ Nam Việt Nam. Đại Sứ Nolting không khuyến cáo chế độ đàn áp Phật Giáo mà còn bênh vực chế độ này.

Chính phủ Hoa Kỳ gửi Henry Cabot Lodge đến giữ chức Đại Sứ tại Sài Gòn.

Khi nghe tin Lodge đến thay Nolting, tiếng đồn đã gán cho ông Lodge là chuyên viên đảo chánh.

Và người ta tiên liệu thế nào cũng có đảo chánh nhưng không biết thành hay bại với chế độ vững như trụ đồng Ngô Đình Diệm.

Những cuộc bố ráp Chùa chiền, bắt bớ các Nhà Sư, Đại Sứ Henry Cabot Lodge cảm thấy chính quyền Ngô Đình Diệm đã phủ nhận những lời khuyến cáo của ông hầu ổn định tình hình. Khuyến cáo của Đại Sứ Lodge không ngoài mục đích yêu cầu Tổng Thống Diệm nhượng bộ Phật Giáo.

Chính quyền Ngô Đình Diệm một mực nói rằng nguyện vọng 5 điểm của Ủy Ban Liên Phái đã được thỏa mãn thì không có lý do gì Tòa Đại Sứ Hoa Kỳ lại chấp chứa hai Nhà Sư lánh nạn.

Như vậy chứng tỏ Ngài Đại Sứ đã tỏ thái độ chống lại chính quyền. Đó là một điều tối kỵ không thể nào dung nạp một đại diện ngoại giao đoàn có hành động như vậy trên lãnh thổ quốc qia địa phương.

Đại Sứ Lodge từ chối về việc trả lại hai Nhà Sư, trong đó có Thượng Tọa Thích Trí Quang. Ông Lodge trình bày là bảo vệ nhân quyền, tôn giáo dị biệt ở Nam Việt Nam.

Ông không muốn thấy cảnh hai Nhà Sư này bị đánh đập hoặc bị giết hoặc bị chụp mũ cộng sản khi trao trả lại cho chính quyền Việt Nam. Hơn nữa hai vị sư lánh nạn ở Tòa Đại Sứ là theo lời yêu cầu của họ. Như vậy Tòa Đại Sứ Hoa Kỳ không đi ra ngoài luật lệ quốc tế về ngoại giao đoàn trong lãnh vực dân địa phương tỵ nạn chính trị.

Tổng Thống Diệm cùng với ông Đại Sứ Lodge đã to tiếng trong phòng khách tại Dinh Gia Long. Bên ngoài các sĩ quan tùy tùng của Tổng Thống Diệm đã nghe thấy sự ồn ào ở bên trong. Tiếng nói bằng Pháp ngữ của Tổng Thống Diệm hầu như át tiếng của Đại Sứ Lodge.

Sau đó người ta thấy cánh cửa mở rộng. Đại Sứ Lodge lùi ra ngoài, mặt đỏ gay, bắt tay Tổng Thống Diệm để cáo biệt và xin Tổng Thống sẽ yết kiến trở lại khi thấy cần thiết.

Tổng Thống Diệm không tiễn đưa ông Lodge ra bậc tam cấp như thường lệ. Đại Sứ âm thầm ra xe. Ông ta bước nhanh, lưng hơi khom ra xe về thẳng Tòa Đại Sứ ở Đường Hàm Nghi. Đó là buổi tiếp kiến ngày 30.8.1963.

Qua ngày hôm sau, Đại Sứ Lodge xin Tổng Thống Diệm vào trình bày nốt công việc mà hôm qua dường như Tổng Thống nóng giận nên không đi đến kết quả.

Bộ Nghi Lễ từ chối, viện lẽ hôm nay 31.8.1963 Tổng Thống bận rộn đi kinh lý. Luôn tiện xin mời ông Đại Sứ tháp tùng. Đại Sứ Lodge lại từ chối ngược lại. Và ông cho biết Văn Phòng Tổng Thống không báo trước nên ông không kịp chuẩn bị.

Tổng Thống Diệm không đi kinh lý như viên chức Nghi Lễ đã nói. Vì trong thời gian đó một vị Tổng Thống khôn ngoan như ông Ngô Đình Diệm không thể rời Thủ Đô Sài Gòn được. Nhiều công việc phải giải quyết, nhiều công việc để đề phòng. Và cố nhiên ông Ngô Đình Nhu không để cho ông Diệm đi kinh lý xa. Vì ông Ngô Đình Nhi đang tổ chức đảo chánh giả qua hai Chiến Dịch Bravo I và Bravo II.

Hai Chiến Dịch này nhằm lấy uy thế Quân Đội trị lại Quân Đội với mục đích thanh lọc hàng ngũ. Đồng thời gây thêm uy tín của Tổng Thống Diệm đứng trước tình trạng nổi loạn của Phật Giáo mà ông Nhu cho rằng cộng sản ẩn núp ở bên trong giật dây.

Nhưng việc làm của ông Nhu Cơ Quan CIA đã nắm vững vấn đề. Ông Đại Sứ Lodge đã được tường trình rõ ràng. Nên lúc đó Đại Sứ Lodge đã cho nhiều chuyên viên trung cấp tiếp xúc với Tướng Trần Văn Đôn người đã gặp ông Lodge để xin hậu thuẫn làm đảo chánh chế độ Diệm.

Cho nên việc từ chối tháp tùng Tổng Thống Diệm đi kinh lý là điểm vô tình chia rẽ thật sự giữa vị Đại Sứ Mỹ tại Sài Gòn và chính phủ.

Đúng như vậy Tổng Thống Diệm không rời Thủ Đô Sài Gòn. Ông đã đi thăm một ngôi Chùa Phật Giáo ở Phú Nhuận. Việc thăm viếng này có tính cách chính trị, ru ngủ Phật Giáo và để chứng tỏ chính quyền rất quan tâm đến những vị Sư Sãi của tôn giáo này.

Thành kiến của ông Lodge qua Phật Giáo đối với Tổng Thống Diệm càng lúc càng khuếch tán. Tân Đại Sứ Lodge tự đặt vấn đề thanh toán chế độ Diệm nhanh chóng.

Bản phúc trình đầu tiên của ông Lodge gửi về Hoa Kỳ cho chính phủ Kenedy đã nhấn mạnh rằng chế độ Ngô Đình Diệm quả tình đàn áp Phật Giáo, chống lại những khuyến cáo cấp thời của Đại Sứ Mỹ tại Sài Gòn. Cố Vấn Tổng Thống Ngô Đình Diệm là Ngô Đình Nhu đã thúc đẩy Tổng Thống Diệm hành động như thế.

Trong khi đó, thượng tuần tháng 10.1963, Bà Ngô Đình Nhu tới Ba Lê giải độc bị sinh viên đả đảo quyết liệt. Tình hình Sài Gòn chín muồi, xin Hoa Thịnh Đốn ‘’cải tổ’’ Sài Gòn có bộ mặt mới.

Chính phủ Kenedy trả lời Lodge tùy nghi hành động cho việc lật đổ chế độ Diệm được trọn vẹn mà dư luận quốc tế không gán cho Hoa Kỳ nhúng tay vào nội bộ Nam Việt Nam.

Đại Sứ Lodge nhận được điện văn đó giữa trung tuần tháng 10 năm 1963. Thế là Lodge nhúng tay vào tổ chức đảo chánh.