Thế giới trộm cắp
Đầu thập niên 90 của thế kỷ XX, hàng tỉ đô la đổ vào nước Nga. Cùng đến với khoản tiền ấy là những con người phương Tây táo bạo và biết chớp lấy thời cơ, nhiều người trong số đó là người Mỹ gốc Do Thái Nga. Xuôi theo dòng vốn chảy ngược này là Boesky và Caesar Kimmel. Boesky là người đi tiên phong trong việc định hướng nền kinh tế Nga phát triển thành nền kinh tế thị trường. Kimmel thì lo quản lý một trong những sòng bạc mới mở ở Matxcova.
Cũng như ở Mỹ, các sòng bạc ở Nga có dây mơ rễ má với đám tội phạm có tổ chức. Nhưng khác với Mỹ, các ngân hàng ở Nga thậm chí cũng có liên quan mật thiết như thế. Nhiều chủ ngân hàng ở Nga xuất thân từ các băng nhóm tội phạm của giới tội phạm, hay còn gọi là Mafia Nga.
Vào tháng Bảy năm 1998, tổng số tiền mà Quỹ Tiền tệ Quốc tế cho các ngân hàng Nga vay mượn lên đến 17 tỉ đô la, và 4,5 tỉ đô la trong tổng số tiền này đã nhanh chóng chảy vào tài khoản ở nước ngoài của bọn tội phạm.
Các ngân hàng của bọn tội phạm này không hề có ý định chi trả những khoản vay mượn của phương Tây. Kho bạc Nga hầu như không có khả năng thanh toán. Bộ Tài chính Mỹ vốn có tiếng về khả năng thanh toán hoàn hảo nên các nhà kinh tế dễ gặp sai lầm khi coi những trái phiếu của Mỹ như một khoản đầu tư không rủi ro về mặt lý thuyết. Nhưng ở Nga thì không ai lại phạm sai lầm như vậy. Các trái phiếu của chính phủ Nga gọi là GKOs là những trái phiếu ít giá trị nhất trong những "trái phiếu tạp" với mức lãi suất 40% hoặc thậm chí cao hơn. Hết một nửa ngân sách Nga thu được từ thuế là để trả lãi cho những món nợ trái phiếu đó.
Greg Hawkins ở LTCM đã nghĩ ra một thương vụ hết sức tài tình giúp quỹ nhận được những mức lãi suất lớn theo mức của GKO nhưng được tính bằng đô la Mỹ. Hawkins không hề có một ảo tưởng nào về ngân khố Nga cũng như các ngân hàng Nga do bọn tội phạm khống chế. Ông sắp xếp mọi thứ để LTCM sẽ không có liên hệ trực tiếp nào đến những tổ chức đáng nghi ngờ kia. LTCM chỉ làm ăn với ngân hàng phương Tây, những ngân hàng này sau đó sẽ làm ăn với ngân hàng Nga. LTCM hoàn toàn không giao dịch với ngân hàng Nga, coi đó giống như là vi rút truyền bệnh.
Hoawkins bắt đầu thực hiện thương vụ này vào năm 1997. Đến tháng Tám năm 1998, GKO đã phải trả lãi suất tới 70%. Sau đó, vào ngày 17 tháng 8, thủ tướng Sergei Kiriyenko tuyên bố Nga đang phá giá đồng rúp và GKO vỡ nợ.
LTCM ngay lập tức mất trắng hàng triệu đô la. Như vậy là còn may mắn, bởi những người khác thậm chí còn tệ hơn thế.
Một trong số đó là quỹ đầu tư chống rủi ro có tên chính xác là Quỹ cơ hội rủi ro cao (HRO). HRO cũng sử dụng nhiều chiến thuật tương tự LTCM, bao gồm cả phiên bản của thương vụ GKO của Nga. Sự vỡ nợ của Nga bắt đầu diễn ra vào thứ Hai. HRO cũng buộc phải vỡ nợ vào thứ Tư. Người ta đồn (lời đồn này rõ ràng là sai lầm) rằng Lehman Brothers cũng phải gánh chịu thua lỗ lớn ở Nga.
Những vấn đề thực và vấn đề được tưởng tượng ra đó đã khởi đầu cho cuộc khủng hoảng cỡ vừa. Các ngân hàng đầu tư lớn rút khỏi Nga. Đó là "chuyến bay tới chất lượng". Mọi người đều muốn chuyển những quỹ tiền từ các khoản đầu tư ở các nền kinh tế đang phát triển vốn ẩn chứa nhiều rủi ro hơn sang những thương vụ đầu tư an toàn và có tính thanh khoản cao hơn như ở Mỹ và ở Tây Âu.
Quá trình phản ứng tâm lý này rất giống với cuộc khủng hoảng tâm lý đã làm cho thị trường thành phố New York sắp đến hồi phá sản làm tổn hại mạnh tới trái phiếu của bang trên phạm vi cả nước. Nhưng Meriwether đã không kiếm được lợi nhuận trong lần này. Toàn bộ triết lý của LTCM là mọi người đã trả quá nhiều tiền cho những thương vụ đầu tư an toàn và thanh khoản cao. Cuộc vỡ nợ ở Nga đã làm thay đổi triết lý đó. Vụ này không những làm tổn hại đến các thương vụ ở Nga mà còn làm tổn hại đến nhiều danh mục đầu tư khác của LTCM.
Đến cuối tuần, LTCM đã mất 551 triệu đô la. Quỹ này cần những khoản tiền ký quỹ vào tài khoản để bù đắp các khoản thua lỗ đồng loạt. nhiều bộ phận phải thanh lý đi vì thua lỗ. Quỹ tiền cố gắng kêu gọi đầu tư từ Warren Buffett và Georg Soros.
Meriwther nói chuyện với một người bạn tâm giao của minh là Vinny Mattone, người từng làm việc tại Bear Stearns. Mattone hỏi "Tình hình ở chỗ các cậu sao rồi?"
Meriwether trả lời "Bọn tớ đã mất hết nửa tài sản."
''Vậy là các cậu tiêu đời rồi" - Mattone nói.
''Cậu nói gì vậy? Bọn tớ vẫn còn 2 tỉ kia mà. Bọn tớ còn phân nửa nữa cơ mà - và bọn tớ còn có Soros."
Matoone giải thích: “Khi các cậu thua hết một nửa thì người ta sẽ cho rằng các cậu đang xuống dốc. Họ sẽ khiến thị trường không ủng hộ các cậu. Họ sẽ không trả tiền vào cho các thương vụ của bọn cậu nữa đâu. Các cậu sẽ phá sản."
----oOo--—-
Mark Twain từng viết "Ngân hàng là người cho bạn mượn chiếc dù khi trời nắng nhưng đòi lại nó ngay khi trời mưa". Các chủ nợ của LTCM ngưng cung cấp tiền và nằng nặc đòi quỹ này đặt thêm tiền mặt (gọi là tiền phòng hộ) vào để bảo vệ mình khỏi những nguy cơ thua lỗ cao hơn. Vào cuối tháng Tám, Meriwether gọi cho chủ tịch của Merrill Lynch là Herb Allison để hỏi mượn 300 đến 500 triệu đô la trong các quỹ bổ sung. Câu trả lời của Allison là: " John, tôi chắc rằng các anh đang rất cần tiền. Cứ như là công ty anh đang gặp vấn đề gì đó."
Một tay cờ bạc dựa vào tiền vay mượn phải xác định được anh ta sẽ chỉ được phép thua bao nhiêu mà không kích nổ một chuỗi thất bại khủng khiếp khác, một trường hợp mà khả năng chi trả, phục hồi là không thể. Jarrod Wilcox quan sát thấy rằng: “Khi bắt đầu thua, rõ ràng là họ còn ít tài sản trong tay nên họ cần phải giảm biện pháp đòn bẩy tài chính của mình xuống. Nhưng thay vào đó, họ lại kích đòn bẩy tăng lên tới 60 lần. Đó là sai lầm khủng khiếp.
Không một tay cờ bạc nào ở Las Vegas lại phạm sai lầm lớn đến thế - không một ai sống sót nổi."
Khi tin tức về các rắc rối liên quan đến quỹ lan rộng ra, nhiều người bắt đầu lo lắng. Cục dự trữ liên bang Mỹ lo sợ rằng sự sụp đổ của LTCM sẽ làm nguy hại đến toàn bộ nền kinh tế thị trường. Các ngân hàng đầu tư lớn nhất thế giới của phương Tây đều là đối tác làm ăn của LTCM.
Người ngoài cuộc đầu tiên được mời xem xét "Tổng thể rủi ro" là Peter Fisher của Ngân hàng dự trữ liên bang Mỹ ở New York. Trong cuộc họp khẩn cấp vào chủ nhật ngày 12 tháng 9, Larry Hilibrand, người của LTCM đã phát các bản báo cáo cho Fisher. Khi đọc, Fisher cảm thấy khủng hoảng.
Tài liệu khá là đơn giản. Nó tóm tắt tình trạng của LTM, tưởng thuật lại các nguy cơ thua lỗ trong "cơn bão kéo dài một năm" này - thua lỗ khi giá cả hoặc lãi suất sai lệch một lượng bằng với lượng bất ổn trung bình hằng năm. Đó là trường hợp tồi tệ nhất và cũng là duy nhất có khả năng xảy ra.
Một trong những điều kinh hoàng chính là bài viết thứ năm có tựa đề "Đồng đô la Mỹ - sự đánh đổi lan nhanh". Bài này tường thuật lại những thương vụ đặt cược vào quá trình gia tăng trao đổi đồng đô la Mỹ. Sự lan nhanh này đã lên tới 15 điểm. Nếu sự lan rộng này tiếp tục tăng 15 điểm thì nguy cơ thua lỗ của quỹ sẽ là con số chóng mặt: 240 triệu đô ta.
Điều này thật sự đã chôn vùi Fisher vì sự gia tăng trao đổi đồng đô Mỹ đã lên tới 40 điểm trong tám tháng rưỡi đầu năm 1998.
Đó chỉ mới là bài thứ năm trên trang đầu tiên. Có tới 20 bài viết trên mỗi trang, và tài liệu đó có tới 15 trang.
Khi xem qua bảng báo cáo, Fisher cảm thấy sốc về một chuyện khác. LTCM đang tiến hành đồng loạt các thương vụ mạo hiểm tương tự nhau trên khắp thế giới. Lẽ ra là phải có sự đa dạng trong đầu tư nhưng nó lại không được như vậy. Việc vỡ nợ ở Nga đã ảnh hưởng đến thị trường tín dụng toàn cầu.
Theo một tài liệu khác mà Fisher được xem, các ngân hàng và nhà môi giới lớn nhất mà LTCM đang thực hiện giao dịch - trong số đó có Merrill Lunch, Goldman Sachs, Morgan và Salomon Brothers -sẽ thua lỗ chừng 2,8 tỉ đô la nếu như LTCM đột nhiên sụp đổ. Fisher cho rằng con số này đã được giảm bớt rất nhiều. Tất cả những công ty này trông cậy vào dòng thu nhập từ LTCM nên sẽ dễ dàng lâm vào tình trạng cạn kiệt tài chình nếu quỹ này thất bại. Tất cả các ngân hàng sẽ nhanh chóng tịch thu những khoản tiền cọc hay tài sản ký quỹ hiện có và bán chúng đi, điều này càng làm giá cả rớt xuống thảm hại. Fisher dự tính rằng mức thua lỗ thực sự vào khoảng từ 3 tới 5 tỉ đô la. Ông nói "Tôi không lo là thị trường sẽ đi xuống, mà tôi lo rằng sẽ không còn bất cứ giao dịch nào hiện hữu nữa."
Thứ Tư ngày 23 tháng 9 năm 1998 chính thức là ngày hoạt động cuối cùng của LTCM với tư cách một pháp nhân tự do. Ngân hàng dự trữ liên bang Mỹ ở New York đã tổ chức cuộc họp các ngân hàng và công ty đầu tư vốn là đối tác của LTCM. Họ gọi đó là liên hiệp các công ty và đã đồng ý đặt vào 3.625 tỉ đô la vào quỹ. Họ không mua dứt các khoản đầu tư của những nhà đầu tư gốc, những người vẫn tiếp tục sở hữu những khoản đầu tư mất giá trầm trọng của mình. Họ sẽ để những nhà đầu tư này tiếp tục đầu tư vào quỹ cho đến khi các khoản đầu tư ấy còn ít ảnh hưởng, tác động chậm chạp và có thể tháo bỏ một cách an toàn.
LTCM đã mất 4,4 tỉ đô la so với giá trị tài sản cao nhất mà nó từng có - tức vào khoảng 90%. Chỉ tính những người cộng tác với quỹ này thôi là đã mất khoảng 1,8 tỉ. Đó là số tiền tương đương những khoản đầu tư trước đó của họ và bây giờ, nó co dúm lại chỉ còn 28 triệu đô la.
Được biết là Merton đã mất đến 100 triệu đô và ông đang cố gắng hạ mình thuyết phục Harvard đóng góp tiền đầu tư vào LTCM. Nhiều đối tác có tài sản khổng lồ trước khi đầu tư vào LTCM cũng đã để tiền vào quỹ. Larry Hilibrand được cho biết là đã khóc trong một cuộc họp báo. Ông đã tự vay 24 triệu đô la từ Credit Lyonnais để tăng tiền đóng góp vào quỹ. Ông đã áp dụng lực đòn bẩy để mua quỹ của riêng mình và quỹ này lại cũng đang vận hành với cấp số nhân khủng khiếp. Tổng tài sản của Hilibrand giảm từ khoảng 100 triệu đô xuống còn âm 20 triệu đô la tiền nợ. Hilibrand cho rằng nếu được rót vốn thêm thì khoản nợ riêng của mình sẽ được bù đắp. Nhưng liên hiệp các công ty không đồng ý.
Warren Buffett không ngờ là bằng cách nào mà "10 hay 15 người với chỉ số IQ trung bình là 170" lại có thể tự đưa mình vào "chỗ trắng tay" như thế. Đó cũng giống như cảm xúc của Daniel Bernoulli khi ông viết vào năm 1738 rằng "Một người đánh liều hết tất cả tài sản của mình cũng giống như một tên cả tin khờ khạo, cho dù khoảng lợi nhuận có thể lớn đến đâu đi nữa".