Giới thiệu: Bị đột kích

“Khi những khuôn mẫu bị phá vỡ, các thế giới mới nổi lên”

Tuli Kupferberg

Thập kỷ từ địa ngục

Tương lai bắt đầu bằng một cú nổ lớn chứ không phải một tiếng rên khẽ. Thị trường chứng khoán NASDAQ với đầy rẫy các công ty kinh doanh trên mạng internet có tên miền cao cấp là.com đạt đỉnh vào ngày 10 tháng 3 năm 2000, nhưng chỉ ngay hôm sau đã sụp đổ và bắt đầu trượt dài vào quên lãng. Các công ty bị phá sản khi nguồn vốn đầu tư mạo hiểm đã cạn kiệt. Cuộc suy thoái này không là gì nếu so với cuộc suy thoái diễn ra vào năm 2008 sau đó. Thị trường tài chính với những khoản nợ ngập đầu bị tan vỡ và kéo theo là sự sụp đổ của một số ngân hàng lâu đời nhất ở phố Wall, mà chỉ cách đó một vài con phố là nơi chủ nghĩa khủng bố đã trưng ra bộ mặt xấu xí của nó dưới hình thức mới vào một buổi sáng tháng Chín vài năm trước đó.

Trước đây, nếu chủ nghĩa khủng bố là một vũ khí chính trị hiệu quả nhưng bị hạn chế, thì nay nó đã trở thành công cụ của kẻ sát thủ, nhắm vào bất kỳ ai trên đường đi của nó – những người đàn ông, phụ nữ và trẻ em vô tội. Chủ nghĩa khủng bố có vai trò như một chốt kích hoạt cho điều mà nếu mô tả đúng nhất thì có vẻ như là Thế Chiến thứ III, dù nó thường được người ta biết đến dưới tên gọi Cuộc Chiến Chống Khủng Bố. Các chiến trường là những ga xe lửa ở vùng Cực Nam Manhattan và châu Âu. Có thể tìm thấy những trận Verdun và Dresden mới ở Iraq, Somalia và Afghanistan.

Con đường trông như hướng thẳng đến một liên hiệp các nền dân chủ tự do toàn cầu hóa ra là một cái nhìn hấp tấp, thậm chí là một ảo ảnh. Nước Nga bầu Vladimir Putin làm tổng thống và nền dân chủ ở đây trở thành một điều gì đó hoàn toàn khác biệt so với nền dân chủ tự do kiểu Mỹ được hình dung trước đó. Trung Quốc và các quốc gia Trung Đông trở thành thần Atlas nâng đỡ cả thế giới bởi các nguồn quỹ giàu có thuộc chủ quyền của những nước này đã chống đỡ cho nền kinh tế các nước châu Mỹ và châu Âu.

Tôn giáo, được tin là suy tàn dần vào cuối thế kỷ XX, đã trở lại bằng sự báo thù và chi phối tất cả mọi thứ từ các cuộc tranh luận chính trị đến danh mục các quyển sách bán chạy nhất. Ngay cả biên tập viên của tờ tạp chí Economist vốn thường cẩn trọng trong câu chữ cũng phải tuyên bố “Chúa đã trở lại!”

Trong khi dung lượng megabyte và băng thông rộng có vẻ như là biên giới kinh tế cuối cùng trong những năm 1990, thì những năm 2000 đã đưa các loài khủng long và thực vật hóa thạch trở lại vị trí hàng đầu bằng việc giá dầu tăng cao đến mức kỷ lục trước khi sụp đổ và sau đó lại bật cao lên lại.

Giữa sự đổi thay vũ bão này, tất cả chúng ta đều bắt đầu nói về khí hậu. Chủ đề từng chán ngắt này dành riêng cho người Thụy Điển và người Anh khi không có điều gì thú vị hơn để tranh luận đã trở thành chất xúc tác cho các bộ phim đoạt giải Oscar, cho các hội nghị toàn cầu, cho các chính phủ và cho cá nhân mỗi người – những ai đã có lần đi trên một chiếc phản lực hoặc lái bất kỳ chiếc ô tô nào không phải đơn thuần là loại ô tô điện. Chúng ta đã đặt cho thời kỳ hỗn loạn mới này những cái tên như là “Thời đại không chắc chắn”, “Thời đại của những điều không tưởng”. Tạp chí Time đã đao to búa lớn khi gọi đây là “Thập Kỷ từ Địa Ngục”.

Chúng ta bị tấn công. Không chỉ bởi các niềm tin cổ xưa, lượng khí thải carbon, trào lưu chính thống tin tuyệt đối vào kinh thánh, chủ nghĩa siêu khủng bố và bất ổn tài chính nghiêm trọng. Chúng ta bị tấn công bởi những điều không mong đợi.

Sự rối loạn thế giới mới

“Không mong đợi” trở thành tính từ được sử dụng thường xuyên nhất khi truyền thông trên khắp thế giới tổng kết về những năm 2000. “Không mong đợi” không chỉ là một từ ngữ mà bản thân nó còn là một đặc điểm. Do đó, “không mong đợi” đóng một phần trong hầu hết mọi sự kiện lớn – dù tốt hay xấu. Từ sự nổi lên của các thương hiệu và đối thủ cạnh tranh mới – như Google hay Wikipedia – đến các sự kiện thảm họa như sóng thần năm 2004 hoặc cơn bão Katrina. Nếu cuộc đời là một vở kịch, việc sử dụng từ “không mong đợi” một cách tốt nhất có thể ví như một thực thể thần thánh đến từ một thế lực thứ ba để thay đổi hoàn toàn mọi thứ đã xảy ra trước đó. Một Đấng Cứu Thế Vô Biên. Đôi khi nhân từ. Đôi khi dữ dội. Luôn luôn khôn lường. Trong sự xuất hiện lẫn trong các kết quả có được. Mới quen thuộc đã trở nên xa lạ. Đã biết rồi lại trở nên không biết, và bởi lẽ mọi nỗi sợ hãi về cơ bản đều là sự e sợ điều không biết rõ nên nhiều người đã sử dụng đặc từ này để đe dọa người khác. Các sách vở và bài ​​viết đều viết về việc làm thế nào mà không còn có thể dự đoán được bất kỳ điều gì nữa và rằng chúng ta hiện đang bị đọa đày mãi mãi, lang bạt trong các thời kỳ đen tối, bị đè nén bởi những sự kiện không mong đợi. Có một quyển sách thậm chí còn đi xa hơn khi đề cập đến điều không mong đợi như là “Con Thiên Nga Đen” – có lẽ vì các loài chim màu đen tượng trưng cho cái chết.

Mọi nỗi sợ hãi về cơ bản đều là sự e sợ điều không biết rõ

Điều thực sự đáng sợ là làm thế nào mà mọi thứ trước đó từng là an toàn – có thể là một kỳ nghỉ tại Thái Lan, bay bằng máy bay, đi lại trong lòng đất hay gửi tiền trong ngân hàng – lại trở thành một điều gì đó như là các mệnh đề sống-hay-chết. Thế kỷ XX trật tự như một dạng kịch nghệ có thể đoán trước, trong đó kẻ hung ác và bậc anh hùng được phân định rõ – ít nhất là nếu bạn sống trong khu vực được xác định riêng biệt là “phương Tây”. Điều này đã thấm sâu vào nền văn hóa của chúng ta, tạo ra các cốt chuyện đơn giản trong đó những người anh hùng Anglo-Saxon – từ Rocky Balboa đến James Bond – luôn luôn chiến thắng. Nay các quy tắc kịch nghệ đã thay đổi. Hãy nghĩ về những cuộc phiêu lưu của James Bond trong thế kỷ XXI. Các đối thủ hung ác đã không còn rõ ràng nữa, sự cố gắng và động lực của James Bond cũng vậy. Và vậy thì “Định mức khuây khỏa” thực sự có nghĩa là gì?

“Điều không mong đợi” khuấy động cảm xúc của chúng ta do chúng ta sống trong thời đại chăm chăm chú trọng vào việc khắc phục và hiểu biết mọi thứ. Những sự kiện mới này là một lời nhắc nhở, dẫu không được tán thưởng rằng chúng ta không thể biết tất cả mọi thứ được. Thực tế thì bạn có thể lập luận rằng chúng ta biết rất ít về thế giới mà chúng ta đang sống và biết rất ít về các quy tắc chi phối nhiều mặt phức tạp của thế giới. Câu hỏi là: bạn sẽ làm gì trong trường hợp đó?

Chúng ta sống trong thời đại chăm chăm chú trọng vào việc khắc phục và hiểu biết mọi thứ

Vai trò và cấu trúc của quyển sách này

Một biên tập viên tạp chí nổi tiếng đã từng tuyên bố rằng chúng ta cần tóm tắt được mọi văn bản trong một hoặc hai câu, bất kể văn bản đó dài bao nhiêu. Dưới đây là tóm tắt.

Quyển sách này được viết như một cẩm nang nhằm giúp chúng ta hiểu sâu hơn về điều không mong đợi, với mục tiêu giúp chúng ta chấp nhận, thậm chí là nắm lấy điều không chắc chắn trong cuộc sống riêng, trong công ty và trong xã hội của chúng ta. Quyển sách được biên soạn dành cho những cá nhân ham hiểu biết, các giám đốc điều hành táo bạo và các chính trị gia nhìn xa trông rộng mà chúng ta cần có họ trong thời đại các chân lý xưa cũ nay đã được thay thế bởi những điều chưa biết. Khi mà mỗi ngày là một điều bất ngờ chực chờ xảy đến.

Có hai dạng sách khác nhau về điều không mong đợi. Loại thứ nhất là một câu chuyện kinh dị trong đó bạn chế giễu những hạn chế trong trí tuệ con người, và như một tên đầu gấu lớn, những hạn chế này sẽ đánh bại chúng ta khi chúng ta ở trong tình trạng tồi tệ. Kiểu sách này đã được nhiều tác giả và nhà tư tưởng áp dụng trong các năm qua. Tôi thì quan tâm đến dạng sách còn lại. Với tư cách một người chuyên phát hiện xu hướng, tôi đã dành trọn cuộc đời nghề nghiệp của mình để tìm kiếm các ý tưởng mới ở thế giới quanh chúng ta và cố gắng tìm ra ý nghĩa mà tất cả các ý tưởng đó hướng đến, trong tương lai gần có thể dự báo trước và trong dài hạn. Đột nhiên, “điều không mong đợi” tự bản thân nó đã trở thành một xu hướng – từ việc từ này có mức độ sử dụng quá nhiều cho đến các sự kiện mà nó miêu tả. Tôi nghĩ đây không phải lúc để chế giễu mà là lúc để tìm hiểu. Hơn nữa, với tư cách là một tín đồ của nghệ thuật và khoa học dự báo, tôi cần phải dung hòa cả hai ý tưởng khác biệt – rằng bạn có thể dự báo và bạn không thể dự báo được. Sau cùng, tôi thấy rằng chúng ta, chính là những người có nhiệm vụ mang mọi việc ra khỏi bóng tối ngột ngạt và đưa chúng ra ánh sáng. Tinh thần ham hiểu biết là một phần trong di sản của chúng ta, từ khoa học cho đến chính bản thân nền văn minh. Đó chính là niềm tin cơ bản của quyển sách này.

Tinh thần ham hiểu biết là một phần trong di sản của chúng ta

Tôi đã viết quyển sách này như một cuộc điều tra về các dạng sự kiện không mong đợi xảy đến và thay đổi mọi thứ – cả ở cấp độ cá nhân lẫn cấp độ xã hội. Tôi tránh lối cường điệu của những người đồng nghiệp hay cho rằng “ngày càng có nhiều việc không thể lường trước” mà thay vào đó, tôi tìm hiểu xem khi chúng ta nói một điều gì đó là “không mong đợi” thì điều đó có nghĩa là gì và điều gì sẽ xảy đến với chúng ta khi chúng ta đối mặt với nó ở cấp độ tâm lý, trong các công ty và trong xã hội nói chung. Chúng ta có thể rút ra kết luận gì từ điều đó? Có phải tính không an toàn thường đi cùng với điều không chắc chắn sẽ chỉ tạo ảnh hưởng bất lợi hay không, hay là điều không mong đợi còn có thể có các ảnh hưởng tích cực – thậm chí là hữu ích nữa chăng?

Cuối cùng, xin nói đôi lời về phong cách của tôi. Hầu hết các sách viết về điều không chắc chắn đều là các lập luận khô khan, liên quan đến việc phân tích vốn do bán cầu não trái thực hiện, tập trung vào các số liệu thống kê và tài chính. Nhiều quyển trong số đó là các tác phẩm trí tuệ xuất sắc, nhưng các đường cong hình chuông và các phương trình có xu hướng che giấu bản chất con người đằng sau mớ dữ liệu đó. Quyển sách này là một chỉ dẫn về điều không mong đợi, vốn là việc do bán cầu não phải thực hiện, tập trung vào ý nghĩa, cảm xúc và các hàm ý thực tiễn. Tôi đã có một quyết định tỉnh táo để không sa vào nội dung cam chịu những nỗi khổ sở tưởng tượng đã được các tác giả khác trình bày mà sẽ cố gắng tìm ra các mặt tích cực của điều không chắc chắn. Bạn sẽ ngạc nhiên khi thấy rằng có rất nhiều mặt tích cực như vậy.

Năm khía cạnh của điều không mong đợi

Quyển sách này được tổ chức thành năm chương chính, mỗi chương là một bộ các câu hỏi và một cách nhìn nhận về điều không mong đợi – tựa như một vũ đài, nếu bạn muốn.

1.Định nghĩa điều không mong đợi: Chúng ta thực sự muốn ám chỉ gì khi sử dụng biệt từ “điều không mong đợi”? Như trào lưu hậu hiện đại, từ này được định nghĩa bằng “điều không phải là nó”. Vậy làm thế nào chúng ta có thể nói một số điều gì đó là được mong đợi còn những điều khác thì không?

2.Điều không mong đợi xét ở cấp độ cá nhân: Điều gì sẽ xảy ra cho chúng ta, với tư cách là những con người, khi chúng ta bị tấn công từ những điều không mong đợi? Có thể là cú nhảy dựng lên mà ta đã trải qua khi bị giật mình hay trận cười dữ dội nổ ra do phần kết thúc bất ngờ của một câu chuyện tếu lâm.

3.Điều không mong đợi và các công ty: Các công ty luôn thấy chính mình trong những vùng đất chưa được khai phá và tài sản đã được tạo ra hoặc bị mất đi do các sự kiện không lường trước. Các công ty giải quyết như thế nào và nên giải quyết như thế nào để cải thiện kết quả?

4.Điều không mong đợi trong xã hội: Các quốc gia, các tổ chức và niềm tin bị hạ bệ hoặc được tôn vinh khi điều không lường trước xảy ra. Điều gì sẽ xảy đến cho người dân ở cấp độ xã hội khi họ phải đối mặt với những sự kiện không chắc có thực và không chắc chắn?

5.Mặt tiêu cực của điều không mong đợi: Suốt chiều dài lịch sử, con người đã cố gắng để nắm quyền điều khiển “những điều không mong đợi”. Từ việc các pháp sư bán tiên đơn chống động đất sau trận động đất khủng khiếp ở Lisbon năm 1755, dẫn đến Kỷ Nguyên Khai Sáng, đến những người cuồng tín tôn giáo ngày nay và các tay lang băm tuyên bố sẽ có thần dược trong những sự kiện thảm khốc. Chương này là thuốc giải độc trừ tà.

Ở cuối mỗi chương là một bảng trò chơi. Quy tắc chơi rất đơn giản. Mọi thứ bạn cần là hai cục xúc xắc. Mục tiêu là ghi được càng nhiều “các điểm khai sáng” càng tốt khi bạn đọc đến cuối quyển sách. Trong trò chơi này, cơ hội sẽ có vai trò như trong thế giới thực, nhưng tôi hy vọng rằng trò chơi sẽ truyền cảm hứng cho bạn để bạn thay đổi các thói quen hàng ngày của mình nhằm thích ứng tốt hơn với cuộc tấn công của những điều không mong đợi.

Việc tôi bị hấp dẫn bởi một xu hướng xã hội vẫn không thực sự lý giải được vì sao tôi lại muốn viết hẳn một quyển sách về đề tài này. Sau cùng, rất nhiều hiện tượng thú vị và khó hiểu đã vượt qua màn hình radar của tôi từ khi tôi ghi chức danh “người chuyên khám phá xu hướng” lên trên danh thiếp của mình vào đầu những năm 2000. Có một điều gì đó sâu sắc hơn và kín đáo hơn cuốn hút tôi đến với chủ đề về điều không mong đợi. Một điều gì đó mang tính cá nhân hơn.

Khi những điều không mong đợi tấn công

Vào một đêm tháng năm lạnh giá nhiều năm về trước, tôi đã bị đánh thức một cách bạo lực giữa đêm khuya bởi hai kẻ trộm. Tôi ở nhà một mình để học bài chuẩn bị cho kỳ thi tiếng Anh sắp tới và vẫn bật một vài ngọn đèn khi đi ngủ. Nhiều khả năng chính điều này đã khiến những kẻ xâm nhập cơ hội kia nghĩ sai rằng không có ai ở nhà.

Tôi bị chúng chĩa mũi dao vào người và buộc phải tiết lộ nơi cất giữ tất cả các vật có giá trị trong nhà. Không có nhiều đồ có giá trị, nhưng mấy tên trộm đã lấy đi một điều gì đó thật vô giá – đó là cảm giác của tôi về sự an toàn và sự bình yên trong nội tâm. Bố mẹ tôi phải mất vài tháng để giải quyết với công ty bảo hiểm, nhưng tôi phải mất nhiều năm để chấp nhận và thích ứng với những gì đã xảy ra đêm đó.

Mọi người đều phải đối mặt với một vài sự kiện không mong đợi thế này hoặc thế kia trong cuộc đời mình. Một số sự kiện là tốt. Một số sự kiện còn tệ hại hơn nhiều so với những gì tôi đã trải qua. Quan điểm của tôi là không chăm chăm vào quá khứ và miêu tả mình như là nạn nhân. Ngược lại, tôi xét xem thử thách này đã khiến mình mạnh mẽ hơn như thế nào. Nhưng nó đã gieo một hạt giống nghi ngờ trong tôi. Nghi ngờ về năng lực của tôi trong việc lường trước chính xác điều gì đang ở phía trước và nghi ngờ về khả năng kiểm soát năng lực lường trước đó. Điều không mong đợi đã ám ảnh tôi từ khi đó.

Quyển sách này không chỉ là một cẩm nang hướng dẫn mà còn là một máy kiểm chứng cá nhân để xem liệu tôi cũng có thể ngừng lo lắng và bắt đầu yêu mến điều không mong đợi hay không. Hoặc ít ra là chấp nhận điều không mong đợi như một người cùng chơi không thể tránh khỏi trong trò chơi cuộc đời.

Bạn đã sẵn sàng xem điều gì sẽ xảy ra khi chúng ta bị tấn công bởi điều không mong đợi hay chưa?

Stockholm

Tháng 6 năm 2010