- 2 -

ĐÓ LÀ NHỮNG THÁNG NGÀY ẢM ĐẠM CỦA THẬP KỈ 80, khi cả vùng đất hàng chục ngàn héc ta đang rung lên, nghiêng ngả, vật vã bởi cái hiệp định cao su Việt Xô có nhiều khả năng biến thành chú voi khổng lồ bị sa lầy. Khổng lồ! Cuộc chiến tranh khổng lồ vừa thắng lợi. Một ý chí khổng lồ đã ca khúc khải hoàn. Một nỗi lạc quan khổng lồ đang tràn ngập khắp bản làng ngõ phố. Những ý tưởng kinh tế khổng lồ được hình thành. Bởi thế, cái kế hoạch 5 vạn héc ta cao su vặt vãnh này đâu có gì với sức vóc chẻ tre dóc nứa lúc ấy. Những bộ óc điều hành ở chất ngất tầng cao nghĩ vậy. Và vậy là sa lầy. Sa lầy thành bản chất. Sa lầy có chiều sâu. Sa lầy không gượng được nữa! Bỗng vỡ ra cái điều quá đỗi đơn giản mà sao chậm rì đến thế: Đem áp đặt cái thế phá đồn, giành đất hùng mạnh vào thứ cây im lìm, lành hiền này đâu có dễ. Nó là cây chứ đâu phải trận giặc. Nhưng nó sẽ là trận giặc một khi con người không hiểu nó là cây.

Trận giặc ấy là thế này: Đất đai nhiều quá! Kế hoạch lớn quá! Nhưng thời gian lại không cho phép kéo dài. Thế là vội. Vội thì ắt phải huy động tới con người. Người từ khắp bốn phương dồn về như trảy hội trong hy vọng đổi đời, lật đời, trong hứa hẹn đây là một kinh đô cao su huy hoàng mà tại đó, con người sẽ chính thức trở thành một công nhân công nghiệp được bảo hành cuộc sống ấm no ở nhà lầu, điện nước tràn trề từ lúc lọt lòng cho đến tận ngày nằm xuống. Nhưng chao ôi, những sinh linh phần lớn là nghèo khổ từ các vùng biển hoang hoá, từ các vùng đồi khô cằn đó lại không biết, không hề có mảy may chút hiểu biết gì về cái loài cây cho mủ này. Và máy móc, và xe pháo, và xăng dầu được tập kết ùn ùn mang bóng dáng một cuộc tổng tiến công đại quy mô lần hai, cuộc tiến công hỉ xả vào đói nghèo. Nhưng máy móc vẫn là máy móc. Nó chẳng thể thay thế được tri thức làm rừng. Một chủ trương từ trên cao dội xuống: Bỏ máy móc! Tận dụng sức người! Con người sẽ quyết định hết thảy! Hãy lấy phương châm Ruồng cốt đốt dọn của ông bà làm khẩu hiệu hành động. Thế là máy móc được đổi bằng xương máu từ một quốc gia xa xôi chuyển về đã thành đống sắt vụn, xăng dầu thành chất đốt bỏ hoang giữa trời, của nả nhà nghèo mà một đống đành theo khói bay đi và người thì tiếp tục trồng ẩu, trồng lấy được, trồng bằng mọi cách để lấp đầy hiệp định. Cả 50 ngàn héc ta đất ngả nghiêng, vỡ vụn. Cây không lớn. Lớn rồi lại không có mủ. Rừng cây thành vô sinh. Cây rền rĩ, người than khóc. Thiên hạ vỡ mộng đã lác đác bỏ về. Kẻ mới tới, thoáng thấy cảnh tình cũng ngoắt lưng rùng mình trốn chạy. Đói rét, bệnh tật, tăm tối, chết chóc… bắt đầu hoành hành. Cái các, cái xấu thừa dịp nảy mầm ma quái như cỏ dại. Hy vọng đã thành tuyệt vọng. Cao su đi dễ khó về… Câu ca cũ sao lại thổi buồn đến thế dọc suốt các hàng lô. SOS! Cây cao su kêu cứu! Phận số con người kêu cứu! Những chiếc xe sang trọng xịch đến rồi lại đi. Những chiếc chuyên cơ từ Hà Nội bay vào cũng chỉ dừng lại ở trụ sở Công ty mươi phút rồi cất cánh chìm lút vào mây trời. Chỉ còn lại rừng cây là vẫn đứng im lìm, ngơ ngác. Ngơ ngác và khổ đau cả cái nhìn của con người. Con người bỗng trở thành thủ phậm và nạn nhân chẳng đừng của chủ thuyết duy lý đang gào thét vang rừng: Đánh Mỹ được thì làm cái gì cũng được hết, huống chi là cái cây cao su vớ vẩn này! Các đồng chí! Dàn hàng ngang tiến lên!

Nhưng cái sự dàn hàng ngang ấy không tiến lên được mà lại dậm chân tại chỗ, lún sâu hơn. Hàng ngàn héc ta cao su èo uộc có khả năng bị loại bỏ. Hàng trăm con người mới hôm qua còn được gọi là ưu tú bây giờ cũng ngơ ngác đứng co cụm lại với nhau. Xao xác… Xao xác… Lại xao xác, trống vắng đến rợn người như nỗi trống vắng sau một trận đánh huỷ diệt cấp chiến lược năm nào.

… Đại đội trưởng trinh sát Vũ Nguyên trở về với vùng rừng cao su trong cương vị giám đốc một xí nghiệp công trình đúng vào những ngày oi nồng hầm hập đó, khi anh mới vừa tròn hai mươi tám tuổi, được nhìn nhận như là chàng sĩ quan trẻ đẹp, có triển vọng nhất binh đoàn. Anh trở về cùng với cả đội hình trên vạn con người đã lập nên những chiến tích lẫy lừng trong suốt chiều dài các chiến dịch. Anh trở về trong ý định sắt đá của cấp vĩ mô rằng, bằng mọi giá người lính phải vực dậy được con voi kinh tế khổng lồ đang rống lên những tiếng kêu thảm thiết giữa đầm lầy này.

Và những người lính với trữ lượng nhiệt tình chưa mất đi nhiều lắm sau cả chục năm buông toả vào trận mạc đã phần nào thực hiện được cái ý định mang bản chất cao đẹp nhưng cũng quá đỗi thiệt thòi nước sông công lính ấy.

Những tưởng vực dậy được là xong, là lại trở về đội hình chiến đấu đầy kỷ niệm đau thương và hào sảng nhưng anh đâu ngờ rằng, con voi khổng lồ khoác làn da nhám xúi duy ý chí đó đã vĩnh viễn gắn số phận những người lính vào số phận trường sinh của nó, gắn cho đến tận bây giờ, khi anh đang nằm trên chiếc giường xi măng lạnh lẽo, có những răng rệp cắn nhôn nhốt ở khe mông nơi đây.

Cuộc đời anh có lẽ sẽ không đến nỗi bị xô đẩy đến cái hoàn cảnh khốn nhục này nếu như ngày ấy, sau ba năm phụ trách xí nghiệp công trinh, anh không đột ngột được điều xuống cứu nguy cho một nông trường trọng điểm đang có nguy cơ tan rã. Chậc! Thì cũng chỉ là có lẽ thôi chứ nước đời muôn vạn ngóc ngách biết đâu mà lường. Cũng như những lời khuyên vừa chân tình vừa bỗ bã của bạn bè khi biết tin anh sắp rời xa họ kia:

“Vớ vẩn! Cậu ở đây đang yên đang lành, chí ít cũng còn chút bóng dáng kỷ luật nhà binh, sống đỡ phải nhìn trước ngó sau, xuống đấy để mà vỡ mặt à?”

“Ông có biết cái nông trường ông sắp xuống nó là thế nào không? Đồi nghiền thịt đấy! Mới có ba năm mà nó đã cho ra bã bốn đời giám đốc rồi. Cậu liệu được mấy hả, hay là nó chỉ chờ cậu xuống là cái miệng đỏ lòm của nó sẽ táp một phát gọn hơ?”

“Nghĩ lại đi sếp ơi! Tính sếp thẳng thế, nóng thế, lại nhiều khi tỏ ra rất yếu mềm, nhẹ dạ thế, xuống nông trường nhiều cái chướng tai gai mắt, nhiều cái hiểm độc lắm, không trụ nổi đâu”.

“Này, em bảo thật nhé, có khi nào anh nghĩ người ta đang có ý định nhổ anh đi bằng cách ném xuống một cái xoáy nước toàn ba ba thuồng luồng để anh không có dịp ngoi lên được nữa không?”

“Nó nói đúng đấy. Ông anh thử nghĩ lại cái vụ đồi tiền hay cái vụ khoán sản phẩm tí nữa thì đưa ông anh đến cửa nhà tù xem. Ôi! Cõi đời phức tạp thấy mẹ mà ông anh cứ phiêu diêu lãng mạn như bay trên mây ấy thôi. Nhớ không?”

Anh nhớ chứ! Nhớ bỏng rát cả cổ họng nữa là khác bởi chuyện đó mới xảy ra cách đây có hơn một năm và anh, cho đến lúc ấy anh cũng chỉ mới có ba mươi hai tuổi chứ mấy! Anh không thích sự đổi tiền, đúng! Đổi làm gì khi nền sản xuất còn quá ư ăn đong thế này để rồi trước sau đồng tiền lại tuột giá như cái gã mắc bệnh đại tràng tuột hết đồ ăn thức uống ra đằng mông, mất công! Cuộc sống hậu chiến chưa đâu vào đâu mà đã đổi tiền là dễ làm rối tung mọi sự lắm! Đúng, anh đã oang oang nói thế và tất nhiên chẳng ai để cho anh được nói thêm câu nào. Người ta đưa công an đến. Họ triệu anh lên huyện rồi lên tỉnh. Họ buộc anh phải giải trình này nọ. Họ bảo anh phát ngôn quá ư là vô tổ chức, dung tục, đây là chủ trương lớn của nhà nước, đồng chí là cán bộ, là đảng viên mà lại nói vậy là có khác chi tiếp tay cho bọn xấu đang từng giờ từng phút nhăm nhe cắn vào thành quả cách mạng, nhăm nhe đánh vào chủ trương của nhà nước ta! Anh cãi, cãi rất hăng, cãi như người ta nó là cãi có lý luận đàng hoàng và nói chung, khi còn trẻ lại vừa kiêu hùng bước từ trong rừng ra là hay cãi lắm.

Đáng lẽ là sự cãi đó sẽ dẫn anh đến rất nhiều phiền hà, thậm chí cả tai hoạ nếu như ông bí thư huyện, vốn là người từng trải, lại có mối quan hệ chiến đấu nhiều năm trên một địa bàn sinh tử không đứng ra che đỡ. Đỡ xong mới bảo: “Mày khâu bớt cái mồm mày lại, thằng khùng! Dù chủ trương có đúng hay không nhưng mày là thằng cộng sản, mày phải chấp hành. Khỉ khô cái mồm mày! Im súng cả mấy năm rồi mà vẫn giữ cái trò la hét oai oải như ngày nào xông vào đồn giặc là chết sặc máu đấy con ạ!”. Nói phải củ cải cũng nghe. Thì im.

Vậy rồi cũng người bí thư nói tiếng Thượng sõi ngang tiếng Kinh được dân coi như thánh sống kia ít tháng sau lại đã âm thầm ủng hộ cái phương thức khoán sản phẩm trong kinh doanh, sản xuất của đơn vị anh. Thanh tra xuống một chục đoàn. Ban giám đốc công tình yêu gọi lên cũng một chục lượt. Anh bị xoay ngược xoay xuôi đến bạc cả tóc râu suốt ba tháng liền. Thế này là tiếp tay cho tư bản, là nô lệ cho kiểu làm ăn phi pháp bóc lột, là phá tận gốc các nguyên tắc kinh tế Xã hội chủ nghĩa ưu việt, la… Nói chung người ta chút nữa thì tống anh vào trại tâm thần. Khoán khiếc gì? Sao lại khoán? Bao nhiêu năm hậu phương mênh mông có khoán đâu mà vẫn nuôi được tiền phương làm nên kì tích thế kỉ? Đồng chí đã là cái gì mà dám một thân một mình lội ngược dòng cơ chế? Anh lại cãi. Cãi cũng hăng và cũng lý luận không kém. Không! Tôi không lội ngược dòng gì hết, tôi chỉ quá xót ruột khi ngày ngày phải nhìn cái cảnh công nhân của tôi sống lắt lay, làm lắt lay, ăn lắt lay, cái gì cũng lắt lay để rồi khi nằm xuống cũng lắt lay không ra cái giống người! Cuộc đời dài lắm! Nếu ngày qua ngày cứ lắt lay, trễ nải, nhàm chán như thế thì khác chi loài muông thú, cây có, không vui buồn, không khát vọng, không chuyển dịch đổi thay. Tôi muốn công nhân của tôi có niềm mê say, háo hức mỗi sáng ngủ dậy. Vì thế tôi phải khoán. Khoán như khoán đào hầm tránh B52 trong rừng. Các đồng chí có biết cái khaons đào hầm đó không? Đào hăng lắm. Đào cho mình. Bị thương, sốt rét cũng bật dậy mà đào. Đào như điên như dại. Đào say sưa. Đào chính xác từng phân đất. Đào cho khỏi chết. Vậy thôi.

Người ta sẽ cách chức anh dẫu mù mờ không hiểu rõ lắm vì sao phải cách chức nếu như cũng chính cái người bí thư địa phương đầy mình uy tín kia lại không phóng xe xộc ngang vào cuộc họp Đảng uỷ. Ông bảo hãy khoán! Có một ông bí thư tỉnh ở một tỉnh trung du ngoài kia cũng khoán sản trên đất canh tác như thế này, cũng bị mất chức, cũng ối chuyện rầy ra nhưng đang được nghiên cứu lại, đích thân chủ tịch nước đi nghiên cứu và xem chừng có vẻ xuôi. Rừng cao su thuộc nhà nước nhưng đảng bộ công tình yêu cao su lại thuộc cấp uỷ địa bàn nên lời nói phát ra từ hai hàm răng bị cà cụt kia cũng có sức nặng lắm. Anh thoát. Nhưng lại bị mắng. Mắng nhẹ hơn. Miệng mắng mà mắt cười: “Vừa phải thôi mày! May mà có cái ông to tướng ở ngoài kia đỡ đạn dùm chứ không lần này mày tiêu rồi. Thích làm người hùng à? Thích là một trong những người đầu tiên phất cao ngọn cờ khoán sản trong cả nước à? Coi chừng cờ rách mà người tan đó!”. Bị mắng mà ruột mát như được uống nước dừa đầu hạ.

Ông tính đang không chui vào cái miệng đỏ lòm, lởm khởm nanh vuốt của nó ư? Chớ dại! Anh không dại và anh cũng chẳng muốn làm người khôn. Vả lại, đời dài lắm, thi thoảng cũng phải dại một chút cho nó tỉnh ra, nếu khôn cả đã thành Rô bốt hết trọi trơn còn gì. Vả lại, anh cũng muốn thay đổi môi trường cho vui, càng khó càng vui, càng gian nan càng muốn thử sức. Anh nghĩ thế và cũng trả lời thế. Song có một điều thầm kín mà anh không thể nói ra, không tiện nói ra, đó là cái sự chấp nhận xuống nông trường ở nơi anh còn vì bóng dáng một người con gái tên Thương. Hà Thương…

Sự ra đi lần này của anh trong hành trang chỉ mang theo hai tài sản: Tình yêu trắc trở và cây kèn kỉ vật của một đồng đội đã ngã xuống trao lại. Chàng trai người Hà Nội vốn là con một gia đình nghệ sĩ đang học dở trung cấp âm nhạc thì được lệnh tổng động viên ra chiến trường ấy, vào những giờ rảnh rỗi giữa hai trận đánh đã tận tình dạy anh cách sử dụng cái cây kèn lạ ngoắc lạ ngơ trông như ống lươn nâu quánh này. Anh học được nhiều bài lắm nhưng không hiểu sao Vũ Nguyên lại chỉ thật thích có mỗi bài Cái chết của con thiên nga! Sự ra đi của cái đẹp… Cái chết của những điều cao quý… Cuộc sống thật mỏng manh… Thiên nga mỏng manh! Phải chăng âm hưởng thăm thẳm của nó có cái gì giống cuộc đời, tâm hồn, số phận những người lính đang từng ngày ngã xuống vì một ý tưởng thiêng liêng luôn được ủ ấm trong lồng ngực. Và rồi lạ chưa kìa! Lại cũng chính cây kèn và bản nhạc con thiên nga… đó, giống như một định mệnh, đã cho anh có dịp được gặp em, yêu em và… xa em! Dạo đó…