Chương II
Được làm vua, thua làm giặc
-Ngạn ngữ Việt Nam-
Cuộc nổi dậy khởi phát ở ấp Tây Sơn được đẩy nhanh bởi sự gia tăng cuộc khủng hoảng kinh tế tại Đàng Trong và những cuộc xung đột kéo dài giữa nhà Nguyễn với các nhóm dân vùng cao chống lại sự hợp nhất với chính quyền ở vùng đồng bằng. Cùng lúc đó, có lẽ thắng lợi của phong trào được củng cố nhờ sự suy yếu của một chính thể đã bị phân hóa từ bên trong, khi quyền hành bị phân tán mỏng trong suốt thế kỷ XVIII. Các lãnh tụ Tây Sơn đã kết hợp sự bất mãn về kinh tế và chính trị của dân chúng với cơ hội biến một nhóm người ủng hộ nhỏ bé và thứ yếu về mặt địa lý thành một lực lượng quân sự và chính trị quan trọng. Để có thể hiểu được sự chuyển đổi này và cuộc nổi dậy của nhà Tây Sơn như một lực lượng chính trị, tôi bắt đầu khảo sát xem các lãnh tụ của phong trào này đã quan niệm như thế nào về những hành động của họ và về mối quan hệ giữa họ với những cơ cấu chính trị đang tồn tại. Trong lúc những biến động của thời kỳ này chứng tỏ rằng khả năng kiểm soát dân cư của triều đình nhà Nguyễn có giới hạn, chúng cũng cho thấy rõ những nhân vật có sức lôi cuốn đặc biệt đã huy động người dân như thế nào để nắm lấy quyền lực chính trị.
Một vài nhà sử học Việt Nam vào giữa thế kỷ XX, đặc biệt là Trần Huy Liệu và Văn Tân, đã khảo sát những biến động chính trị của thời kỳ này và coi đó là một cuộc cách mạng*. Họ miêu tả cuộc nổi dậy của nhà Tây Sơn như một nỗ lực tập trung nhằm lật đổ những thế lực chính trị thối nát, thống nhất đất nước, bảo vệ non sông chống lại những mối đe dọa từ bên ngoài và xiển dương các yếu tố văn hóa trong nước, Sự giải thích phong trào như thế đã phản ánh một cách thích hợp chủ thuyết chính trị của nhà nước miền Bắc Việt Nam sau năm 1954, đồng thời che đậy những phức tạp đích thực của thời kỳ Tây Sơn. Một cuộc khảo sát tỉ mỉ hơn cho thấy rõ rằng những thành tích của phong trào Tây Sơn không để lộ một hệ tư tưởng mạch lạc nào của những người lãnh đạo nó. Ngoài ra, mặc dù cuộc nổi dậy đưa đến một thay đổi về mặt chính quyền và tổ chức lại lãnh thổ Việt Nam, tác động chính trị của nó không có tính cách mạng khi phần lớn những cơ cấu chính trị, kinh tế và xã hội cơ bản vẫn không có gì thay đổi.
Các lãnh tụ chính trị Tây Sơn tiếp tục hành động trong khuôn khổ chính trị sẵn có, lợi dụng các xung đột và bất đồng vào các mục tiêu chính trị của họ, trong khi họ không bao giờ làm tốt hơn chúng. Một mặt các lãnh tụ Tây Sơn tiêu biểu cho một lực lượng mới nổi trên lãnh thổ Đàng Trong, với những cư dân năng động và tài nguyên kinh tế có thể ủng hộ tham vọng của họ. Mặt khác, nhiều mô hình biến động chính trị vào thời kỳ này từng xảy ra trước đây trong lịch sử Việt Nam, và chế độ do nhà Tây Sơn thiết lập trông cũng không khác gì những chế độ mà họ đã thay thế. Vì thế, thay vì miêu tả anh em nhà Tây Sơn như những nhà cách mạng, chính xác hơn là chúng ta nên xem họ như những diễn viên phụ (cho dù là ghê gớm) trên một sân khấu chính trị đông đúc và rộng lớn mà diễn viên và đồ dùng đã được dọn sẵn. Mở rộng cách ẩn dụ này hơn nữa, có thể nói các lãnh tụ Tây Sơn là những diễn viên không có kịch bản, tùy nghi ứng biến vai diễn của họ cũng như hướng giải quyết của vở kịch. Họ được dẫn dắt không phải bởi một tầm nhìn dài hạn mà bởi động cơ cá nhân ngắn hạn, đáp ứng với những tình huống hay thay đổi. Chương này sẽ xét xem các lãnh tụ Tây Sơn quan niệm cách nào về hành động của họ và cơ chế chính trị nhờ đó gia tăng số người ủng hộ họ và hợp pháp hóa những đòi hỏi của họ.